Authors Αλέξανδρος Κουλούρης Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
License CC-BY-NC-SA-3.0
Διαχείριση
Ψηφιακού Περιεχομένου
Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Αλέξανδρος Κουλούρης
ΔΑΦΝΗ ΚΥΡΙΑΚΗ-ΜΑΝΕΣΗ
Καθηγήτρια
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΚΟΥΛΟΥΡΗΣ
Επίκουρος Καθηγητής
Διαχείριση Ψηφιακού Περιεχομένου
Διαχείριση Ψηφιακού Περιεχομένου
Συγγραφή
Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Αλέξανδρος Κουλούρης
Κριτικός αναγνώστης
Γιώργος Γιαννακόπουλος
Συντελεστές έκδοσης
Γραφιστική Επιμέλεια: Ροζίτα Ταμπακοπούλου
Τεχνική Επεξεργασία: Ροζίτα Ταμπακοπούλου
ISBN: 978-960-603-059-8
Copyright © ΣΕΑΒ, 2015
Το παρόν έργο αδειοδοτείται υπό τους όρους της άδειας Creative Commons
Αναφορά Δημιουργού - Μη Εμπορική Χρήση - Παρόμοια Διανομή 3.0.
Για να δείτε ένα αντίγραφο της άδειας αυτής επισκεφτείτε τον ιστότοπο
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/3.0/gr/
ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΩΝ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΩΝ
Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο
Ηρώων Πολυτεχνείου 9, 15780 Ζωγράφου
www.kallipos.gr
Περιεχόμενα
Πίνακας συντομεύσεων-ακρωνύμια
Πρόλογος
Εισαγωγή
Κεφάλαιο 1: Η εξέλιξη της διαχείρισης του ψηφιακού περιεχομένου
1.1 Γενικό πλαίσιο
1.2 Τι είναι ψηφιακά τεκμήρια
1.3 Τι είναι ψηφιακό περιεχόμενο
1.4 Τι είναι ψηφιακές συλλογές
1.5 Ψηφιακές βιβλιοθήκες
1.6 Ψηφιακά Αποθετήρια
1.7 Τι είναι υβριδικές συλλογές και υβριδικές βιβλιοθήκες
1.8 Ψηφιακές συλλογές αρχειακού υλικού
1.9 Ψηφιακές συλλογές πολιτιστικού αποθέματος (μουσεία και πινακοθήκες)
1.10 Συλλογές δεδομένων έρευνας (research data)
1.11 Το υλικό του διαδικτύου
1.12 Πληροφοριακοί οργανισμοί και διαχείριση ψηφιακού περιεχομένου
Βιβλιογραφία
Κριτήρια αξιολόγησης
Κεφάλαιο 2: Δομές οργάνωσης ψηφιακού περιεχομένου
2.1 Το ψηφιακό περιεχόμενο και οι τρόποι διάθεσής του
2.1.1 Πληροφοριακά εργαλεία
2.1.2 Διασυνδεδεμένα δεδομένα (Linked data)
2.2 Σχεδιασμός έργου διαχείρισης ψηφιακού περιεχομένου
2.2.1 Περιβάλλον διαχείρισης ψηφιακού περιεχομένου
2.2.2 Τεκμηρίωση
Βιβλιογραφία
Κριτήρια αξιολόγησης
Κεφάλαιο 3: Μεταδεδομένα
3.1 Τι είναι μεταδεδομένα (metadata)
3.2 Μεταδεδομένα και επίπεδο καταγραφών
3.3 Χρησιμότητα των μεταδεδομένων
3.3.1 Περιγραφή και οργάνωση τεκμηρίων
3.3.2 Διαλειτουργικότητα (interoperability)
3.3.3 Ταυτοποίηση
3.3.4 Ψηφιακή διατήρηση
3.4 Βασικές αρχές μεταδεδομένων
3.5 Δομή ενός σχήματος μεταδεδομένων
3.6 Τα πρότυπα
3.7 Το Dublin Core (DC)
3.7.1 Simple και Qualified Dublin Core
3.7.2 Τα στοιχεία και οι εξειδικεύσεις του DC
3.8 MARC - UNIMARC
3.8.1 MARCXML
3.9 MODS
3.10 TEI (Text Encoding Initiative)
3.11 EAD
3.12 VRA
3.13 CIDOC-CRM
3.14 LIDO
3.15 Πρότυπα μεταδεδομένων εκπαιδευτικού υλικού
3.16 PREMIS
Βιβλιογραφία
Κριτήρια αξιολόγησης
Κεφάλαιο 4: Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων
4.1 Διαμόρφωση σχημάτων τεκμηρίωσης - εισαγωγή
4.1.1 Ανάλυση παραμέτρων της συλλογής
4.1.2 Πιλοτική εφαρμογή
4.1.3 Επιλογή προτύπου/ επιλογή πεδίων
4.1.4 Επιλογή πεδίων με βάση τον τύπο τεκμηρίου
4.1.5 Τυποποίηση περιεχομένου στοιχείων μεταδεδομένων
4.1.6 Διαμόρφωση ετικετών
4.2 Σχήματα Εφαρμογής (Application profiles)
Βιβλιογραφία
Κριτήρια αξιολόγησης
Κεφάλαιο 5: Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης
5.1 Εισαγωγή
5.2 Ψηφιακές βιβλιοθήκες και η διαχείριση του περιεχομένου τους
5.2.1 Ψηφιοποίηση
5.2.2 Σχεδιασμός και ροές εργασίας ψηφιοποίησης
5.2.3 Οικονομικά θέματα και ψηφιοποίηση
5.2.4 Επιλογή περιεχομένου
5.2.5 Εξοπλισμός
5.2.6 Λογισμικό
5.2.7 Μορφότυπα
5.3 Ροές εργασίας αποθετηρίων
5.3.1 Ρόλοι χρηστών και δικαιώματα
5.3.2 Δόμηση περιεχομένου
5.3.3 Πρόσβαση και δικαιώματα χρηστών
5.3.4 Εισαγωγή περιεχομένου
5.3.5 Αυτοαρχειοθέτηση και ροές εργασίας
5.3.6 Αυτοαρχειοθέτηση και ροές εργασίας σε ιδρυματικά αποθετήρια
5.3.7 Αυτοαρχειοθέτηση και ροές εργασίας σε θεματικά αποθετήρια
5.3.8 Εξαγωγή περιεχομένου
5.3.9 Αναγνωριστικά
5.3.10 Αναζήτηση και πλοήγηση
5.3.11 Διαχείριση αποθετηρίου
5.4 Προσωποποιημένες υπηρεσίες αποθετηρίου, εξατομίκευση (myIR)
Βιβλιογραφία
Κριτήρια αξιολόγησης
Κεφάλαιο 6: Ανοιχτά δεδομένα και πολιτικές πρόσβασης στο ψηφιακό περιεχόμενο
6.1 Πολιτικές ψηφιακού περιεχομένου
6.1.1 Ανοιχτή πρόσβαση και ανοιχτά δεδομένα
6.1.2 Άδειες πρόσβασης
6.1.3 Άδειες διάθεσης και χρήσης
6.2 Πολιτικές αποθετηρίων
6.2.1 Παράγοντες που διαμορφώνουν τις πολιτικές των αποθετηρίων
6.2.2 Κανόνες πολιτικών πρόσβασης και αναπαραγωγής για το ακαδημαϊκό ψηφιακό
περιεχόμενο αποθετηρίων
6.3 Συμβατικές και ψηφιακές πολιτικών – Πρόσβαση και χρήστες
6.4 Συμβατικές και ψηφιακές πολιτικών – Δανεισμός
6.5 Συμβατικές και ψηφιακές πολιτικών – Διαδανεισμός
6.6 Συμβατικές και ψηφιακές πολιτικών – Αναπαραγωγή
6.7 Διαμόρφωση πολιτικών πρόσβασης και διάθεσης ψηφιακού περιεχομένου
6.7.1 Μοντέλα διαχείρισης ψηφιακού περιεχομένου
6.7.2 Δέντρα αποφάσεων πολιτικών πρόσβασης και διάθεσης ψηφιακού περιεχομένου
6.8 Πολιτικές συνεργατικών σχημάτων για το ψηφιακό περιεχόμενο
αποθετηρίων
6.8.1 Η ψηφιακή βιβλιοθήκη Europeana ως σημείο συγκέντρωσης Ευρωπαϊκού
πολιτιστικού αποθέματος
6.8.2 H Europeana σήμερα
6.8.3 Σενάρια συμμετοχής στη Europeana
6.8.4 Συμπεράσματα
Βιβλιογραφία
Κριτήρια αξιολόγησης
Κεφάλαιο 7: Οδηγός υλοποίησης ψηφιακού αποθετηρίου
7.1 Εισαγωγή, αποσαφήνιση εννοιών
7.2 Σύντομη περιγραφή της «Υπατίας»
7.3 Δόμηση του περιεχομένου της «Υπατίας»
7.4 Υπηρεσία συγκέντρωσης του περιεχομένου της «Υπατίας»
7.5 Υπηρεσία εκκαθάρισης δικαιωμάτων του υλικού της «Υπατίας»
7.6 Υπηρεσία myIR της «Υπατίας»
Βιβλιογραφία
Κριτήρια αξιολόγησης
Γλωσσάρι
Πίνακας συντομεύσεων-ακρωνύμια
AACR2 Anglo-American Cataloguing Rules (2nd edition)
ARK Archival Resource Key
AVI Audio Video Interleave
CENL Conference of European National Librarians
CIDOC Center for Intercultural Documentation
CIDOC -CRM CIDOC– Conceptual Reference Model
CORC Cooperative Online Resource Center
CRIS Current Research Information Systems
CC Creative Commons
CCO Cataloguing Cultural Objects
CMS Content Management System
CDWA Categories for the Description of Works of Art
DACS Describing Archives: A Content Standard
DC Dublin Core
DDC Dewey Decimal Classification
DCMI Dublin Core Metadata Initiative
DCMES Dublin Core Metadata Element Set
DDC Dewey Decimal Classification
DEA Data Exchange Agreement
DLF Digital Library Federation
DLI Digital Libraries Initiative
DOI Digital Object Identification
EAC Encoded Archival Context
EAD Encoded Archival Description
EDL European Digital Library
EDM Europeana Data Model
ESE Europeana Semantic Elements
GABRIEL Gateway and BRIdge to Europe’s National Libraries
GIF Graphical Interchange Format
GRI Getty Research Institute
HTML Hyper Text Markup Language
JPEG Joint Photographs Expert Group,
ICOM International Council of Museums
IFLA International Federation of Library Associations
IP Internet Protocol (address)
ISAD International Standard Archival Description
International Standard Archival Authority Record for
ISAAR-CPF
Corporate Bodies, Persons, and Families
ISBD International Standard Bibliographic Description
ISBN International Standard Book number
ISDF International Standard for Describing Functions
ISI Institute for Scientific Information
ISO International Standards Organization
ISSN International standard Serial Number
IR Institutional Repository
KOS Knowledge Organization System
LC Library of Congress
LCCS Library of Congress Classification Scheme
LCSH Library of Congress Subject Headings
LIDO Lightweight Information Describing Objects
LOM Learning Object Metadata
MARC MAchine-Readable Cataloging
MARC-AMC MARC format for Archival and Manuscript Control
MDR MetaData Registry
MESH Medical Subject Headings
METS Metadata Encoding and Transmission Standard
MODS Metadata Object Descriptive Schema
MPEG Moving Pictures Expert Group
NISO National Information Standards Organization
OAI Open Archives Initiative
OAI- PMH Open Archives Initiative – Protocol for Metadata Harvesting
OCLC Online Computer Library Center
OPAC Online Public Access Catalog
PDF Portable Document Format
PNG Portable Network Graphics
PREMIS PRΕservation Metadata Implementation Strategies
PURL Persistent URL
QDC Qualified Dublin Core
RDF Resource Description Framework
RIS Research Information System
RLG Research Library Group
RTF Rich Text Format
SICI Serial Item and Contribution Identifier
SVG Scalable Vector Graphics
TEI Text Encoding Initiative
TEL The European Library
TEL-ME- The European Library: Modular Extensions for Mediating
MOR Online Resources
TIFF Tagged Image File Format
URI Uniform Resource Identifier
URL Uniform Resource Locator
URN Uniform Resource Nam
VPN Virtual Private Network
VRA Visual Resources Association
WCAG Web Content Accessibility Guidelines
XHTML Extensible Hyper Text Markup Language
XML Extensible Markup Language
ΑΒΕΚΤ (Σύστημα) Αυτοματισμού Βιβλιοθηκών ΕΚΤ
Γ.Α.Κ. Γενικά Αρχεία του Κράτους
ΔΚΒΒ Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Βέροιας
ΕΒΕ Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος
Ε.Ε.Α. Εθνικό Ευρετήριο Αρχείων
ΕΚΤ Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης
ΕΜΠ Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο
ΤΕΙ Α Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Αθήνας
Πρόλογος
Το βιβλίο στηρίχτηκε σε ένα αρχικό σώμα σημειώσεων φτιαγμένο για τις ανάγκες του μαθήματος «Ορ-
γάνωση πληροφοριών- Μεταδεδομένα» του Γ εξαμήνου, του Τμήματος Βιβλιοθηκονομίας και Συστη-
μάτων Πληροφόρησης. Το μάθημα με τη λογική της μελέτης των δομών που στηρίζουν την οργάνωση
της πληροφορίας ενσωμάτωσε παλαιότερες πρακτικές και αποτέλεσε κεντρικό άξονα στο Πρόγραμμα
Σπουδών του Τμήματος μετά την αναθεώρησή του το 2008. Στο διάστημα που ακολούθησε οι σημειώ-
σεις αυτές είχαν διαρκείς ενημερώσεις και προσθήκες καθώς η εξέλιξη της τεχνολογίας αλλά και οι νέες
προσαρμογές του ίδιου του Προγράμματος Σπουδών έφεραν στο προσκήνιο τις ουσιαστικές μαθησιακές
κατευθύνσεις του αντικειμένου.
Παράλληλα, η ανάπτυξη των αποθετηρίων και οι ανάγκες διαχείρισης ποικίλου ψηφιακού πε-
ριεχομένου επέβαλλαν συνεχείς αναθεωρήσεις και υποδείκνυαν ουσιαστικά τη ματαιότητα παραγωγής
ενός συμβατικού έντυπου συγγράμματος που την επόμενη ακαδημαϊκή χρονιά θα μπορούσε ήδη να
χαρακτηριστεί ως μη ενημερωμένο. Η Δράση Κάλλιπος και η δυνατότητα έκδοσης και διάθεσης στους
φοιτητές ενός ηλεκτρονικού συγγράμματος που θα έχει την ευελιξία να αναθεωρείται και να ανανεώνε-
ται έδωσε την ώθηση για την ουσιαστική δημιουργία του συγγράμματος. Παράλληλα, η Δράση έθεσε το
χρονικό και τυπικό πλαίσιο, στοιχεία απαραίτητα για την ολοκλήρωση μιας δουλειάς που υλοποιείται
μέσα στη δίνη των ακαδημαϊκών εξαμήνων.
Θα ήθελα να ευχαριστήσω:
τον συν-συγγραφέα Δρ Αλέξανδρο Κουλούρη, επίκουρο καθηγητή του Τμήματος για την προ-
σπάθεια και τη συνεργασία
την Δρ Ευγενία Βασιλακάκη, επιστημονική συνεργάτιδα του Τμήματος για την πολύτιμη βοήθειά
της στις συζητήσεις για τα επιστημονικά θέματα που εξετάζονται στο σύγγραμμα και τις παρατηρήσεις της
τη φοιτήτρια Αγγελική Δούσμανη για τις δικές της παρατηρήσεις σε ότι αφορά την κατανόηση
του συγγράμματος από την οπτική γωνία των φοιτητών, γεγονός που βοήθησε και τους συγγραφείς να
εστιάσουν περισσότερο στον εκπαιδευτικό στόχο του βιβλίου
Καθηγήτρια Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Εισαγωγή
Το σύγγραμμα Διαχείριση Ψηφιακού Περιεχομένου γράφτηκε για να υποστηρίξει την εκπαιδευτική δι-
αδικασία των μαθημάτων «Οργάνωση Πληροφοριών – Μεταδεδομένα» και «Ψηφιακές Βιβλιοθήκες»
του Τμήματος Βιβλιοθηκονομίας και Συστημάτων Πληροφόρησης του ΤΕΙ Αθήνας. Τα μαθήματα αυτά
βρίσκονται στο επίκεντρο των γνωστικών αντικειμένων του Τμήματος καθώς εστιάζουν στην οργάνω-
ση, διαχείριση και διάθεση πληροφοριών ανεξαρτήτως του οργανισμού προέλευσής τους (βιβλιοθήκες,
αρχεία, μουσεία, πληροφοριακές διαδικτυακές πηγές, κλπ). Η διαχείριση λοιπόν, του ψηφιακού αυτού
περιεχομένου και η αξιοποίηση των τεχνολογικών δυνατοτήτων είναι ουσιαστικά το αντικείμενο των
δυο συνεχόμενων αυτών μαθημάτων.
Ειδικότερα το μάθημα των Μεταδεδομένων έχει ως σκοπό να δώσει στους φοιτητές την έννοια
της χρήσης και χρησιμότητας της οργάνωσης της γνώσης με την αξιοποίηση των μεθόδων παραγωγής
και διαχείρισης μεταδεδομένων. Η παραγωγή μεταδεδομένων στηρίζεται στη χρήση σχετικών προτύ-
πων και η εφαρμογή τους αντλεί από τις βασικές αρχές της τεκμηρίωσης. Οι αρχές της τεκμηρίωσης
αποτελούν κεντρικό αντικείμενο του μαθήματος προκειμένου να γίνει κατανοητή η χρήση και η επέκτα-
ση των προτύπων με τη χρήση των προφίλ εφαρμογής για την εξυπηρέτηση όλων των ιδιαιτεροτήτων
των συλλογών. Αντικείμενο του μαθήματος αποτελούν επίσης οι μέθοδοι αποτύπωσης και παραγωγής
μεταδεδομένων πληροφοριών ανεξαρτήτως μορφής, (έντυπης και μη, αρχειακών εγγράφων, έργων πο-
λιτισμού, τέχνης, κλπ.). Μέρος του μαθήματος αποτελεί η «ιστορία των μεταδεδομένων» και η πληρο-
φοριακή τους αξία καθώς και η δεοντολογία παραγωγής και διαχείρισής τους.
Στο πλαίσιο αυτό, το σύγγραμμα καλείται να υποστηρίξει τους μαθησιακούς στόχους του μαθή-
ματος που εστιάζουν στα ακόλουθα σημεία:
• στην κατανόηση της διαλειτουργικότητας και της αναγκαιότητας της προτυποποίησης της
οργάνωσης των συλλογών
• στην κατανόηση του ρόλου της τεκμηρίωσης και της δημιουργίας περιλήψεων στην παρα-
γωγή μεταδεδομένων
• στις τεχνικές και τις διαδικασίες παραγωγής και διαχείρισης μεταδεδομένων
• στη δημιουργία εξειδικευμένων εφαρμογών προφίλ για την εξυπηρέτηση μεταδεδομένων
συλλογών κάθε είδους πολιτιστικού και επιστημονικού ψηφιακού περιεχομένου
• στην πληροφοριακή αξία των μεταδεδομένων και των μετα - μεταδεδομένων
Η ενότητα του μαθήματος Ψηφιακές Βιβλιοθήκες ουσιαστικά αποτελεί συνέχεια του μαθήματος
των Μεταδεδομένων και εστιάζει σε θέματα που αφορούν τις νέες μορφές βιβλιοθηκών, οι οποίες φι-
λοξενούν ηλεκτρονικούς πόρους διαφόρων τύπων (κείμενο, ήχο, εικόνα, βίντεο), καθώς και τους νέους
τρόπους οργάνωσης του πληροφοριακού υλικού. Το μάθημα στοιχειοθετεί την κατανόηση σύνδεσης
της συμβατικής (παραδοσιακής), της υβριδικής (έντυπης και ψηφιακής) και της ψηφιακής βιβλιοθήκης.
Στο πλαίσιο αυτό το σύγγραμμα καλείται να υποστηρίξει τα ακόλουθα θέματα:
• τις ροές εργασιών που ακολουθούνται για τη δημιουργία ενός αποθετηρίου σε επίπεδο λει-
τουργιών
• τη γνώση των πρωτοβουλιών προτυποποίησης μορφοτύπων, μεταδεδομένων, πρωτοκόλλων
επικοινωνίας (π.χ. Open Archive Initiative Protocol for Metadata Harvesting, OAI-PMH)
και διαλειτουργικότητας (π.χ. Dublin Core) στις ψηφιακές βιβλιοθήκες
• τις συνεργατικές δράσεις για την ανάπτυξη ψηφιακών βιβλιοθηκών και σημείων συγκέ-
ντρωσης ψηφιακού περιεχομένου (Europeana)
Το σύγγραμμα αποτελείται από 6 κεφάλαια τα οποία περιλαμβάνουν:
Το Κεφάλαιο 1 στοχεύει στο να δώσει τις βασικές έννοιες και το πλαίσιο μέσα στο οποίο ανα-
πτύσσονται οι ψηφιακές βιβλιοθήκες και τα αποθετήρια όπως επίσης και το ποιος είναι ο ρόλος και η
δομή των στοιχείων που τις απαρτίζουν με ιδιαίτερη έμφαση στο ίδιο το ψηφιακό περιεχόμενο και των
συστατικών του, των μεταδεδομένων. Επίσης, εξετάζεται το πλαίσιο των συστημάτων που διασφαλί-
ζουν τη λειτουργία, διαχείριση και διαλειτουργικότητa των ψηφιακών βιβλιοθηκών, καθώς αυτό αποτε-
λεί αναπόσπαστο μέρος της λειτουργίας τους και της διαχείρισής τους. Ειδικότερα, παρουσιάζονται οι
βασικές έννοιες του ψηφιακού περιεχομένου και των ψηφιακών συλλογών καθώς και των μονάδων που
τις απαρτίζουν, δηλαδή τα ψηφιακά τεκμήρια. Στη συνέχεια εξετάζονται οι ορισμοί, οι δομές και η εξέ-
λιξη των ψηφιακών βιβλιοθηκών, των ψηφιακών αρχειακών συλλογών και των ψηφιακών μουσειακών
συλλογών. Δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην εξέλιξη των ψηφιακών βιβλιοθηκών ως πρώτες εφαρμογές
συγκέντρωσης τεκμηριωτικών στοιχείων που αφορούν υλικά τεκμήρια (υβριδικό στάδιο). Στη συνέχεια,
δίνεται η πορεία προς την ενσωμάτωση του πρωτογενούς ψηφιακού περιεχομένου και η παράλληλη
προσπάθεια ανάπτυξης ψηφιακών υπηρεσιών βιβλιοθήκης. Παρουσιάζεται η ανάπτυξη των αποθετηρί-
ων ως ανοιχτών σημείων συλλογής ψηφιακού περιεχομένου και εξετάζονται οι βασικοί άξονες που τα
διαφοροποιούν από τις ψηφιακές βιβλιοθήκες, όπως και οι απαιτούμενες δομές για τη λειτουργία τους.
Στο Κεφάλαιο 2 εξετάζονται οι δομές οργάνωσης του ψηφιακού περιεχομένου. Οι δομές αυτές
περιλαμβάνουν: α) τα πληροφοριακά εργαλεία που συγκεντρώνουν δομημένο ψηφιακό περιεχόμενο. Επί-
σης εξετάζεται η δυνατότητα παραγωγής δευτερογενών πληροφοριακών παραγώγων και την αξιοποίηση
των διασυνδεδεμένων δεδομένων. β) τη δημιουργία ενός στρατηγικού σχεδίου για την υλοποίηση έργων
διαχείρισης ψηφιακού περιεχομένου με βάση τις ανάγκες του οργανισμού, της συλλογής και των προβλε-
πόμενων χρήσεων. γ) τους βασικούς άξονες επιλογής προτύπων μεταδεδομένων με γνώμονα τα στοιχεία
που συνθέτουν την ψηφιακή ολότητα ενός πληροφοριακού τεκμηρίου και την αξιοποίησή του στο πλη-
ροφοριακό γίγνεσθαι. Η σύνθεση των παραπάνω στοιχείων αποτελεί προϋπόθεση για την επιλογή του
περιβάλλοντος που θα φιλοξενήσει τη συλλογή αλλά και του σχήματος μεταδεδομένων που θα επιλεγεί.
Το Κεφάλαιο 3 περιλαμβάνει τις βασικές έννοιες των μεταδεδομένων, τη χρησιμότητα και
τα βασικά χαρακτηριστικά τους. Γίνεται παρουσίαση προτύπων μεταδεδομένων για βιβλιογραφικούς
πληροφοριακούς πόρους (Dublin Core, MARC, MARCXML, MODS), αρχειακό υλικό (EAD), μου-
σειακά αντικείμενα και απεικονιστικά τεκμήρια (VRA, CIDOC-CRM, LIDO), εκπαιδευτικό υλικό
(Dublin Core Education Application Profile) καθώς και μεταδεδομένα που αποτυπώνουν ενέργειες
συντήρησης (PREMIS).
Το Κεφάλαιο 4 εξετάζει τις παραμέτρους που λαμβάνονται υπόψη για την επιλογή των σχημά-
των μεταδεδομένων, αλλά και των πεδίων που απαιτούνται για την τεκμηρίωση συλλογών. Ειδικότερα
εξετάζει τη διάκριση των πεδίων και τη μορφή καταχώρισης, την τυποποίηση μέσω καταλόγων επιλογής
(drop down lists) και έτοιμων τυποποιημένων καταλόγων. Επιπλέον, εστιάζει στη διαμόρφωση εξατο-
μικευμένων σχημάτων για την εξυπηρέτηση των αναγκών τεκμηρίωσης και ανάκτησης μιας συλλογής,
καθώς και τη δημιουργία προφίλ εφαρμογής (application profiles) για την εξυπηρέτηση εξειδικευμένων
πληροφοριακών αναγκών ομάδων συλλογών ή / και τεκμηρίων.
Στο Κεφάλαιο 5 περιγράφονται οι ροές εργασιών και η ανάπτυξη υπηρεσιών ψηφιακών βιβλι-
οθηκών. Ειδικότερα εξετάζονται θέματα όπως ο προσδιορισμός και η ανάθεση ρόλων στη χρήση και
διαχείριση του συστήματος. Οι ρόλοι αφορούν διαδικασίες όπως η αυτοαρχειοθέτηση, η αναζήτηση,
πλοήγηση και οι προσωποποιημένες λειτουργίες αποθετηρίου ή αλλιώς οι υπηρεσίες εξατομίκευσης
αποθετηρίου (myIR). Συγκεκριμένα, παρουσιάζονται οι λειτουργίες και οι εφαρμογές προσωποποιη-
μένων λειτουργιών αποθετηρίου με γνώμονα την παροχή πληροφοριακών υπηρεσιών. Αναπτύσσονται
θέματα καλών πρακτικών υλοποίησης ψηφιακών βιβλιοθηκών και αποθετηρίων.
Στο Κεφάλαιο 6 εξετάζονται οι τάσεις και οι προοπτικές για την ανοιχτή πρόσβαση σε σχέση
με τη γενικότερη τάση συσσώρευσης περιεχομένου που αφορά την έρευνα και τον πολιτισμό. Δίνε-
ται βαρύτητα στα εργαλεία συγκέντρωσης (αυτόματης συγκομιδής) μεταδεδομένων και περιεχομένου
από κατανεμημένα αποθετήρια. Εξετάζονται διεθνείς οργανισμοί διαμόρφωσης αυτών των πολιτικών
(Creative Commons) και η Ευρωπαϊκή αντίληψη για τη διαμόρφωση των ανοιχτών δεδομένων και των
ανοιχτών συστημάτων (Europeana). Εξετάζονται οι τάσεις που διαμόρφωσαν τις πολιτικές της ανοιχτής
πρόσβασης, των ανοιχτών δεδομένων και της πρόσκλησης αλλά και πρόκλησης προς τους ίδιους τους
δημιουργούς του περιεχομένου γνώσης να καταθέτουν τη δουλειά τους. Δίνεται βαρύτητα στις πολιτικές
αποθετηρίων με έμφαση στις πολιτικές ανάπτυξης, χρήσης και διάθεσης σε ιδρυματικά αποθετήρια.
Παρουσιάζονται μοντέλα και δέντρα αποφάσεων που αφορούν τη διαμόρφωση των πολιτικών των απο-
θετηρίων που εφαρμόζονται σήμερα.
Το Κεφάλαιο 7 αποτελεί ένα πλήρη οδηγό για την εγκατάσταση, παραμετροποίηση και υλοποί-
ηση ενός ψηφιακού αποθετηρίου για την εναπόθεση ποικίλου ψηφιακού περιεχομένου. Παρέχει όλα τα
βήματα υλοποίησης ενός ψηφιακού αποθετηρίου σε λογισμικό ανοιχτού κώδικα. Κατά την εκπαιδευτική
διαδικασία αξιοποιείται για τη δημιουργία ενός πραγματικού περιβάλλοντος αποθετηρίου χωρίς περιο-
ρισμό στον τύπο περιεχομένου (βιβλιογραφικό, αρχειακό, μουσειακό, εκπαιδευτικό, κλπ). Ως παράδειγ-
μα υλοποίησης αποθετηρίου χρησιμοποιείται η «Υπατία», το ιδρυματικό αποθετήριο του ΤΕΙ Αθήνας.
Εξετάζονται θέματα όπως η συλλογή και δόμηση του περιεχομένου, η υπηρεσία συγκέντρωσης υλικού,
η υπηρεσία εκκαθάρισης πνευματικών δικαιωμάτων, η υπηρεσία εξατομίκευσης αποθετηρίου (myIR)
και οι πολιτικές του αποθετηρίου.
Το σύγγραμμα συμπληρώνεται από ένα Γλωσσάρι των κυριότερων όρων και εννοιών που ανα-
πτύσσονται ή χρησιμοποιούνται ώστε να μπορεί ο φοιτητής να κάνει μια γρήγορη αναφορά και να συν-
δέει την ακριβή ορολογία με το συγκεκριμένο νόημα του γνωστικού πεδίου.
Τέλος πρέπει να σημειωθεί ότι το σύγγραμμα έρχεται να συμπληρώσει τους δικτυακούς τόπους
των μαθημάτων που βρίσκονται στο περιβάλλον της ηλεκτρονικής πλατφόρμας εκπαίδευσης του Τμή-
ματος και φιλοξενούν πρόσθετο εκπαιδευτικό υλικό όπως ασκήσεις, διαδραστικές εφαρμογές, παρουσι-
άσεις των ενοτήτων και πολλαπλή αρθρογραφία και βιβλιογραφία για κάθε ενότητα.
Κεφάλαιο 1
Η εξέλιξη της διαχείρισης του ψηφιακού περιεχομένου
Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Σύνοψη
Το Κεφάλαιο 1 στοχεύει στο να δώσει τις βασικές έννοιες και το πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσονται οι
ψηφιακές βιβλιοθήκες και τα αποθετήρια όπως επίσης και το ποιος είναι ο ρόλος και η δομή των στοιχεί-
ων που τις απαρτίζουν με ιδιαίτερη έμφαση στο ίδιο το ψηφιακό περιεχόμενο και των συστατικών του, των
μεταδεδομένων. Επίσης, εξετάζεται το πλαίσιο των συστημάτων που διασφαλίζουν τη λειτουργία, διαχεί-
ριση και διαλειτουργικότητa των ψηφιακών βιβλιοθηκών, καθώς αυτό αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της
λειτουργίας τους και της διαχείρισής τους. Ειδικότερα, παρουσιάζονται οι βασικές έννοιες του ψηφιακού
περιεχομένου και των ψηφιακών συλλογών καθώς και των μονάδων που τις απαρτίζουν, δηλαδή τα ψηφι-
ακά τεκμήρια. Στη συνέχεια εξετάζονται οι ορισμοί, οι δομές και η εξέλιξη των ψηφιακών βιβλιοθηκών,
των ψηφιακών αρχειακών συλλογών και των ψηφιακών μουσειακών συλλογών. Δίνεται ιδιαίτερη έμφαση
στην εξέλιξη των ψηφιακών βιβλιοθηκών ως πρώτες εφαρμογές συγκέντρωσης τεκμηριωτικών στοιχείων
που αφορούν υλικά τεκμήρια (υβριδικό στάδιο). Στη συνέχεια, δίνεται η πορεία προς την ενσωμάτωση
του πρωτογενούς ψηφιακού περιεχομένου και η παράλληλη προσπάθεια ανάπτυξης ψηφιακών υπηρεσιών
βιβλιοθήκης. Παρουσιάζεται η ανάπτυξη των αποθετηρίων ως ανοιχτών σημείων συλλογής ψηφιακού πε-
ριεχομένου και εξετάζονται οι βασικοί άξονες που τα διαφοροποιούν από τις ψηφιακές βιβλιοθήκες, όπως
και οι απαιτούμενες δομές για τη λειτουργία τους.
Προαπαιτούμενη γνώση
Φύση και εξέλιξη των πληροφοριακών οργανισμών. Πολιτική ανάπτυξης συλλογής των πληροφοριακών ορ-
γανισμών. Πολιτική διαχείρισης συλλογών πληροφοριακών οργανισμών. Η σημασία της χρήσης προτύπων
στο περιβάλλον των βιβλιοθηκών και των πληροφοριακών οργανισμών. Βασικές αρχές καταλογογράφησης
και καταγραφής τεκμηρίων. Διαχείριση θεματολογίας και βασικές αρχές θεματικής πρόσβασης σε τεκμήρια.
1.1 Γενικό πλαίσιο
Η ψηφιακή επανάσταση που ξεκίνησε από τον 20ο αιώνα και εξελίσσεται ραγδαία τον 21ο έφερε ουσι-
αστικές αλλαγές σε κάθε τομέα της ανθρώπινης δραστηριότητας είτε αυτή αφορά την οικονομία, την
εκπαίδευση, τον πολιτισμό, την επικοινωνία είτε την καθημερινότητα. Διανύοντας τη δεύτερη δεκαετία
του 21ου αιώνα είμαστε πλέον στο στάδιο της εμπέδωσης της παρουσίας του ψηφιακού μέσου σε όλες
τις εκφάνσεις της ζωής και στη σταδιακή αλλά καθοριστική μετατροπή της μετάδοσης της πληροφορίας
μέσα από τα ψηφιακά μέσα. Στο πλαίσιο αυτό επιχειρούμε εδώ να δώσουμε μια προσέγγιση στις βασι-
κές αρχές διαχείρισης του ψηφιακού περιεχομένου (digital content) που δημιουργείται, αξιοποιώντας
τεχνικές και πολιτικές διαχείρισης που προϋπήρχαν και ήταν αποτελεσματικές, ενώ παράλληλα ενσω-
ματώνουμε τις νέες απαιτήσεις και τις νέες προκλήσεις του ψηφιακού περιβάλλοντος.
Το σημερινό πλαίσιο διαχείρισης ψηφιακού περιεχομένου οριοθετείται από τις διαπιστώσεις που
αφορούν την αντίληψη του ανθρώπου για το νέο μέσο, την υπάρχουσα τεχνολογία και την εξάπλωση
της χρήσης της αλλά και τη μετεξέλιξη των παραδοσιακών πληροφοριακών οργανισμών (information
organizations) (π.χ. βιβλιοθήκες, αρχεία, μουσεία, κέντρα τεκμηρίωσης και πληροφόρησης, κ.κπ.). Ο
σημερινός άνθρωπος είναι πλέον εξοικειωμένος με την ψηφιακή τεχνολογία, την αξιοποιεί στην καθη-
μερινότητά του για μια σειρά από λειτουργίες επικοινωνίας και πληροφόρησης, ενώ σταδιακά αντικα-
1
Η εξέλιξη της διαχείρισης του ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
θιστά προηγούμενες διαδικασίες που απαιτούσαν φυσική παρουσία του ατόμου και διακίνηση εντύπου
και χαρτιού, με τη χρήση ψηφιακών υπηρεσιών και εγγράφων.
Οι πληροφοριακοί οργανισμοί είναι σύνολα που δημιουργήθηκαν από τις κοινωνίες για την
επίτευξη κάθε στόχου τους που σχετίζεται με την πρόσβαση, διάθεση, οργάνωση και διαχείριση των
πληροφοριών καθώς και την εξασφάλιση της από κοινού κατοχής των πληροφοριών. Οι πληροφοριακοί
οργανισμοί, όπως άλλωστε υποδηλώνει και το όνομά τους, στόχο έχουν τον εντοπισμό, οργάνωση και
παροχή συγκεκριμένων πληροφοριακών συνόλων που προσδιορίζονται από τη φύση των οργανισμών
και το κοινό στο οποίο απευθύνονται. Δηλαδή, είναι σαφές ότι μια βιβλιοθήκη καλείται να καλύψει ένα
μεγάλο εύρος καταγεγραμμένης πληροφορίας σε μια ποικιλία θεμάτων με εξειδικεύσεις και έρευνα
συγκεκριμένων επιστημονικών πεδίων. Οι απαιτήσεις του κοινού τους είναι ανάλογες. Αντίστοιχα, ένα
αρχείο, που κι αυτό είναι ένας πληροφοριακός οργανισμός, καλείται να αποδώσει πληροφορίες που
προέρχονται από την καταγραφή της ιστορικής και διοικητικής δημιουργίας του ανθρώπου. Ένα μου-
σείο, και αυτό ως πληροφοριακός οργανισμός, αντλεί από το πληροφοριακό υλικό του -που δεν είναι
τίποτα άλλο παρά τα μουσειακά του αντικείμενα- και αποδίδει στο κοινό, ανάλογα με τη συλλογή και
την εκπεφρασμένη ανάγκη του, πληροφορίες για την καθημερινότητα ή την καλλιτεχνική και επιστημο-
νική δημιουργία του ανθρώπου. Το ίδιο ένα κέντρο πληροφόρησης, καλύπτει τρέχοντα πληροφοριακά
ερωτήματα, που συνήθως άπτονται πρακτικών εφαρμογών και υπαγορεύονται από τις πληροφοριακές
ανάγκες που ανακύπτουν στην καθημερινή ζωή. Όλοι αυτοί οι οργανισμοί διαχειρίζονται πληροφορία
ανεξάρτητα από τη μορφή της ή το υλικό καταγραφής της. Στο πλαίσιο αυτό την εντοπίζουν, εξασφα-
λίζουν πρόσβαση σε αυτή και την αποδίδουν στο κοινό τους με οργανωμένο τρόπο. Η οργάνωση της
πληροφορίας αποτελεί και την ειδοποιό διαφορά ανάμεσα στην αναζήτηση «ελεύθερων» πληροφοριών
(free information) στο διαδίκτυο και δομημένων πληροφοριών. Παράδειγμα τέτοιων «ελεύθερων» πλη-
ροφοριών αποτελεί η απλή αναζήτηση στο δίκτυο και δομημένων η αναζήτηση σε οργανωμένες βάσεις
πληροφοριών. Η απόδοση πληροφοριών με οργανωμένο και κατανοητό τρόπο αποτελεί υπηρεσία των
κάθε είδους μονάδων πληροφόρησης. Η απόδοση πληροφοριών με συνέπεια, πιστότητα, ακρίβεια, πλη-
ρότητα και ταχύτητα συνιστά την ποιότητα των υπηρεσιών αυτών και τους μετρήσιμους δείκτες της.
Οι βιβλιοθήκες, τα αρχεία και τα μουσεία αξιοποιούν την ψηφιακή τεχνολογία τόσο για την πα-
ροχή πληροφοριακών υπηρεσιών όσο και για τη μετατροπή ή αναπαραγωγή των τεκμηρίων που έχουν
στην κατοχή τους σε ψηφιακή μορφή αλλά και για την απευθείας απόκτηση ή εξασφάλιση πρόσβασης
σε ψηφιακά τεκμήρια (digital objects). Οι διαδικασίες αυτές μαρτυρούν το μεταβατικό στάδιο στο οποίο
βρισκόμαστε από το έντυπο ή με φυσική υπόσταση υλικό προς το άυλο ψηφιακό. Οι οργανισμοί αυτοί
παρέχουν υπηρεσίες στο κοινό τους τόσο επιτόπου με φυσική παρουσία όσο και από απόσταση μέσω
ψηφιακών τεχνολογιών επικοινωνίας. Συχνά το αποτέλεσμα είναι το ίδιο, αλλά η εμβέλεια τους είναι
πλέον απεριόριστη και επομένως η επίπτωση των οργανισμών αυτών ξεπερνά τα στενά γεωγραφικά τους
όρια. Σήμερα, έχουμε μουσεία που προβάλουν τις συλλογές τους στο διαδίκτυο με ανάλογες εφαρμογές
για υπολογιστές αλλά και κινητά όπως το Μουσείο της Ακρόπολης (βλ. http://www.theacropolismuseum.
gr/). Ανάλογα αρχειακοί οργανισμοί με ψηφιοποίηση του υλικού τους προβάλλουν ψηφιακό περιεχόμενο
στο διαδίκτυο, όπως για παράδειγμα τα μοναστηριακά έγγραφα του Αγίου Όρους και της Πάτμου (βλ.
http://pandektis.ekt.gr/dspace/handle/10442/9045). Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι οι βιβλιοθήκες πα-
ρέχουν ενεργά ψηφιακές υπηρεσίες μέσω των ιστοτόπων τους, των αποθετηρίων τους αλλά και μέσω
κοινωνικών δικτύων, υποστήριξη MOOCS (Massive Open Online Courses, για περισσότερα βλ. http://
mooc.org/). Τα νέα αυτά δεδομένα απαιτούν διαμόρφωση ισχυρών πολιτικών διαχείρισης και οργάνωσης
αυτού του ψηφιακού υλικού και των συλλογών που σχηματίζουν και οι οποίες πολιτικές θα μπορούν να
αναδεικνύουν και να στηρίζονται στις δυνατότητες της τεχνολογίας. Οι παραδοσιακές βασικές λειτουρ-
γίες των πληροφοριακών οργανισμών που υλοποιούν το βιβλιοθηκονομικό μοντέλο που απαρτίζεται από
τον εντοπισμό (επιλογή υλικού), την οργάνωση (καταλογογράφηση, ευρετηρίαση, ταξινόμηση) και την
απόδοση της πληροφορίας στο κοινό (παροχή πληροφοριών) εξακολουθούν να αντικατοπτρίζονται και
2
Η εξέλιξη της διαχείρισης του ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
να εξυπηρετούν και το ψηφιακό υλικό. Ωστόσο, το ψηφιακό υλικό προβάλει και νέες απαιτήσεις που
αφορούν βασικά θέματα διαχείρισής του και ειδικότερα:
• Δομές δεδομένων και μεταδεδομένων, δηλαδή τους τρόπους οργάνωσης και αποθήκευσης
δεδομένων και των μεταδεδομένων τους μέσα στο ψηφιακό περιβάλλον ώστε να μπορούν
να είναι πάντοτε διαθέσιμα, αναζητήσημα και ανακτήσιμα .
• Διαλειτουργικότητα των συστημάτων, δηλαδή η δυνατότητα που δίνεται στα συστήματα
μέσω της χρήσης κοινών προτύπων να επικοινωνούν, δηλαδή να συνδέονται και να ανταλ-
λάσσουν πληροφορίες, ακόμα και αν έχουν διαφορετικά λειτουργικά συστήματα και περι-
εχόμενο.
• Διασυνδεδεμένα δεδομένα (linked data), δηλαδή δεδομένων που παράγονται από διαφορε-
τικές πηγές και συνδέονται μεταξύ τους ώστε να παρουσιάζουν με τη μεγαλύτερη δυνατή
πληρότητα ένα θέμα.
• Διαχείριση ψηφιακών πόρων (Digital asset management (DAM)) αφορά τα διαχειριστικά
θέματα του ψηφιακού περιεχομένου, και ειδικότερα όλες τις αποφάσεις, τις ενέργειες και τη
διαμόρφωση πολιτικών που υλοποιούν οι πληροφοριακοί οργανισμοί και που αφορούν τον
εντοπισμό, την τεκμηρίωση, τους μηχανισμούς αναζήτησης και ανάκτησης, τη διάθεση, την
αποθήκευση και τη διατήρηση του ψηφιακού περιεχομένου.
• Ανάπτυξη καινοτόμων ψηφιακών υπηρεσιών όπως η εξατομικευμένη πληροφόρηση που
υλοποιείται με την ενημέρωση του χρήστη για την ανάρτηση υλικού που τον ενδιαφέρει, η
ανάπτυξη συνεργασιών μεταξύ επιστημονικών και ερευνητικών ομάδων, κ.κπ.
Παράλληλα, η διαχείριση του περιεχομένου σε ψηφιακό περιβάλλον έρχεται να τροποποιήσει κάποιες
από τις παλιές τεχνικές προσφέροντας νέους τρόπους στη σημασιολογική διαχείριση και στην καθαυτό
μεθοδολογία οργάνωσης της γνώσης. Για παράδειγμα, ο παλιός στατικός θεματικός κατάλογος έχει αντι-
κατασταθεί σήμερα από τις προηγμένες θεματικές αναζητήσεις που επιτρέπουν συνδυασμούς πολλαπλών
θεμάτων και δημιουργούν εξατομικευμένα και στοχευμένα ευρετήρια με βάση την εκάστοτε αναζήτηση
και αναδημιουργούνται σε κάθε τροποποίηση πού προβαίνει ο χρήστης. Επίσης, τα παλιά ευρετήρια της
επιστημονικής αρθρογραφίας (indices) που κατέκλυζαν τις ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες και λειτουργούσαν
ως δείκτες για το που μπορούσε να απευθυνθεί ο χρήστης για να βρει ένα επιστημονικό περιοδικό έχει
ουσιαστικά αχρηστευθεί από την ανάπτυξη των βάσεων επιστημονικής παραγωγής, τα αποθετήρια αλλά
και τα ίδια τα περιοδικά ανοιχτής πρόσβασης. Επομένως, η διαχείριση της πληροφορίας και της συνεπα-
γόμενης γνώσης εξακολουθεί να διέπεται από τη λογική και τους βασικούς βιβλιοθηκονομικούς άξονες,
ωστόσο ενσωματώνει νέα στοιχεία και παρέχει νέες δημιουργικές δυνατότητες. Τα στοιχεία αυτά εξε-
τάζονται στα κεφάλαια που ακολουθούν, τόσο σε επίπεδο διαχειριστικών δομών του περιεχομένου όσο
και σε επίπεδο ανάπτυξης και διαχείρισης υπηρεσιών που αντλούν και αξιοποιούν το περιεχόμενο αυτό.
1.2 Τι είναι ψηφιακά τεκμήρια
Ψηφιακά τεκμήρια (digital objects) είναι οι συγκροτημένες μονάδες του ψηφιακού περιεχομένου. Ψη-
φιακό τεκμήριο μπορεί να είναι ένα κείμενο, μια εικόνα (κινούμενη ή μη), μια καταγραφή ήχου, ερευ-
νητικά δεδομένα, κ.κπ.. Ένα κείμενο μπορεί να είναι άρθρο, επιστολή, διήγημα, βιβλίο, ποίημα, ιστο-
σελίδα, blog και γενικά μια οποιαδήποτε έκφανση του γραπτού λόγου. Η εικόνα μπορεί να είναι μια
φωτογραφία, ένα σκίτσο, μια οποιαδήποτε απεικόνιση αλλά και η φωτογραφία ενός χειρογράφου ή ενός
αποκόμματος εφημερίδας που δεν αντιμετωπίζεται ως ψηφιακό κείμενο αλλά ως η φωτογραφική αναπα-
ράσταση του πρωτότυπου και το αρχείο του οποίου αντιμετωπίζεται ως εικόνα και όχι ως «ενεργό κείμε-
νο». Ένα ηχητικό ψηφιακό τεκμήριο μπορεί να περιλαμβάνει μουσική, ομιλία, ραδιοφωνικές εκπομπές,
αφηγήσεις και αναγνώσεις βιβλίων, ηχητικό αρχειακό υλικό, συνεντεύξεις κ.κπ.. Μια κινούμενη εικόνα
μπορεί να περιλαμβάνει video και ταινίες, κινούμενα σχέδια, παιχνίδια κ.κπ.. Ο ορισμός αυτός αφορά
3
Η εξέλιξη της διαχείρισης του ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
την οντότητα ενός ψηφιακού τεκμηρίου που μπορεί να υπάρχει είτε αυθύπαρκτο είτε να είναι μέρος ενός
συστήματος που υποστηρίζει την οργάνωση, την πρόσβαση και την ανάκτησή του όποτε αυτό ζητείται.
Για παράδειγμα, μια ψηφιακή φωτογραφία νοείται ως αυθύπαρκτο ψηφιακό τεκμήριο. Το ίδιο και μια
ψηφιακή φωτογραφία που αποτελεί μέρος ενός ιστοτόπου.
Στον αντίποδα αυτού, οι Kahn & Wilensky (1995) όρισαν ως ψηφιακά τεκμήρια, «τα τεκμή-
ρια εκείνα που αποτελούν μέρος ενός συστήματος που υποστηρίζει την οργάνωση, την πρόσβαση, την
ανάκτηση και τη διατήρησή τους». Η υποδομή αυτή αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της οντότητας του
ψηφιακού τεκμηρίου και επιτρέπει την πλήρη αξιοποίηση, χρήση και επανάχρησή τους. Ο δεύτερος αυ-
τός ορισμός των Kahn & Wilensky έρχεται σε αντίθεση με τον πρώτο και στοχεύει στο να τονίσει ότι τα
ψηφιακά τεκμήρια είναι άρρηκτα δεμένα με το ψηφιακό περιβάλλον που τα φιλοξενεί και τα αναδεικνύει
και ισχύει για το περιβάλλον των ψηφιακών συλλογών των πληροφοριακών οργανισμών. Ακολουθώντας
αυτό τον ορισμό διαπιστώνουμε ότι τα ψηφιακά τεκμήρια αποτελούν ένα σύνολο περιεχομένου και συ-
στημάτων που τα υποστηρίζουν. Τα αρχεία που εμπεριέχουν και συναπαρτίζουν τα ψηφιακά τεκμήρια
είναι σε διάφορα μορφότυπα (π.χ.. pdf, docx, xls, tiff, jpeg, mp4, κ.κπ.) ανάλογα με τον τρόπο παρα-
γωγής και αποθήκευσής τους. Το ψηφιακό περιεχόμενο των τεκμηρίων, λοιπόν, εμπεριέχεται μέσα σε
αρχεία που αποθηκεύονται είτε σε μια βάση δεδομένων (data base) είτε σε κάποιο υπολογιστικό σύστημα
(computer system). Η ταυτοποίηση του περιεχομένου, των ιδιοτήτων και η διαχείριση των ψηφιακών
τεκμηρίων γίνεται μέσω των μεταδεδομένων τους, που στην ουσία αποτελούν δεδομένα για τα αρχικά
δεδομένα του τεκμηρίου. Τα μεταδεδομένα των τεκμηρίων είναι η ταυτότητα του περιεχομένου τους, η
περιγραφή της οντότητάς τους και το διαχειριστικό κλειδί μέσα από το οποίο επιτυγχάνεται η αναζήτηση,
η ανάκτηση, η οργάνωση και η διατήρησή τους. Η δε χρησιμότητα και αξιοποίηση τους είναι άρρηκτα
δεμένη με τα μεταδεδομένα τους. Κατά συνέπεια, ένα ψηφιακό τεκμήριο συναπαρτίζεται από τα αρχεία
του περιεχομένου του και τα μεταδεδομένα που το ταυτοποιούν και το περιγράφουν. Το πληροφοριακό
σύστημα (information system) που επιτρέπει τη διαχείριση του περιεχομένου και των μεταδεδομένων
των ψηφιακών τεκμηρίων αποτελεί επίσης υποδομή και μέρος της οντότητας των ψηφιακών τεκμηρίων.
Τα ψηφιακά τεκμήρια σχηματίζονται με δυο τρόπους, είτε δημιουργούνται απευθείας σε ψηφι-
ακή μορφή (born digital) είτε αποτελούν ψηφιοποιημένα (digitized) αντίγραφα ενός πρωτοτύπου, που
είναι σε φυσική ή αναλογική μορφή.
Ψηφιακά τεκμήρια είναι αυτά που η πρωτότυπη δημιουργία τους είναι απευθείας σε ψηφιακή
μορφή (born digital) (Erway, 2010). Ο Erway (Erway, 2010) δίνει ως ψηφιακά τεκμήρια τις ψηφιακές
φωτογραφίες, τα κείμενα που είναι γραμμένα σε υπολογιστή, το περιεχόμενο του διαδικτύου, το ψη-
φιακό προσωπικό αρχειακό υλικό (αρχεία, προσωπικές ψηφιακές σημειώσεις, κ.κπ.), ηλεκτρονικά έγ-
γραφα (βεβαιώσεις, κρατικά ψηφιακά πιστοποιητικά, κ.κπ.), ψηφιακά δεδομένα τόσο στατικά (κυρίως
ερευνητικά δεδομένα όπως τα ερωτηματολόγια, κ.κπ.) όσο και δυναμικά ανανεωνόμενα (π.χ. τα αρχεία
του twitter που έχει αναλάβει η Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου, τα αρχεία του facebook, κ.κπ.). Επίσης,
τεκμήρια ψηφιακής τέχνης που έχουν φτιαχτεί ως πρωτότυπα σε ψηφιακή μορφή λογίζονται και αυτά
ως ψηφιακά τεκμήρια με κύρια έκφανση στη γραφιστική των υπολογιστών, καθώς και τα ψηφιακά πο-
λυμέσα με κύρια εκπροσώπησή τους στα παιχνίδια.
Τα τεκμήρια που προέρχονται από ψηφιοποιήσεις αναλογικών ή φυσικών πρωτοτύπων τα διαχω-
ρίζουμε ως ψηφιοποιημένα. Η διαδικασία μετατροπής τους σε ψηφιακό περιβάλλον είναι γνωστή ως ψη-
φιοποίηση (digitization) και αποτελεί μια από τις κυριότερες εργασίες που γίνονται αυτή την εποχή στους
πληροφοριακούς οργανισμούς. Ειδικότερα ψηφιοποίηση (digitization) είναι η διαδικασία που περιλαμ-
βάνει τη σάρωση, την ψηφιακή φωτογράφηση και γενικά την ψηφιακή αποτύπωση των πρωτοτύπων σε
συνδυασμό με την επεξεργασία που μπορεί να υποστούν καθώς και τον έλεγχο ποιότητας του ψηφιακού
αντιγράφου. Πιο απλά, είναι η διαδικασία δημιουργίας μιας αναπαράστασης ενός αντικειμένου (π.χ.
φωτογραφίας, χειρογράφου, εγγράφου, άρθρου εφημερίδας, έργου τέχνης), το οποίο μπορεί να επεξερ-
γασθεί, να αποθηκευθεί, να μεταφερθεί και να παρουσιαστεί με τη βοήθεια της ψηφιακής τεχνολογίας.
4
Η εξέλιξη της διαχείρισης του ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Δεν πρόκειται για απλή μετατροπή της μορφής ενός αντικειμένου ούτε καθαυτό αντιγραφή, ουσιαστικά
είναι η αναπαραγωγή ενός κειμένου, εικόνας αλλά και τρισδιάστατου αντικειμένου από την αναλογική
του μορφή σε ψηφιακό αντίγραφο. Οι πληροφοριακοί οργανισμοί μέσω της αναδρομικής ψηφιοποίησης
αναλογικών ή φυσικών αντικειμένων δημιουργούν ολότητες στις ψηφιακές τους συλλογές και οδεύουν
από το υβριδικό στάδιο, στο οποίο έχουν παράλληλα φυσικές και ψηφιακές συλλογές, προς τις απόλυτα
ψηφιακές συλλογές. Οι ψηφιακές αυτές συλλογές στοχεύουν στη χρήση και διατήρηση των τεκμηρίων σε
νέο υπόστρωμα, ενώ οι φυσικές συλλογές μετατρέπονται πλέον σε συλλογές παρακαταθήκης και μνήμης.
Σήμερα, η διάκριση μεταξύ ψηφιακών και ψηφιοποιημένων τεκμηρίων τείνει να εκλείψει κα-
θώς θεωρούνται πλέον όλα «ψηφιακά», ενώ ο διαχωρισμός αυτός είναι ουσιαστικά κατάλοιπο των εξε-
λίξεων και ορισμός της μεταβατικής περιόδου από το αναλογικό στο ψηφιακό τεκμήριο.
Οι βασικοί λόγοι ψηφιοποίησης των τεκμηρίων είναι αφενός μεν η διατήρηση του αναλογικού
και φυσικού περιεχομένου των πληροφοριακών μέσω της μεταφοράς τους σε άλλο υπόστρωμα και αφε-
τέρου η εξασφάλιση πρόσβασης σε όσο το δυνατό περισσότερο πληροφοριακό υλικό. Στο σημείο αυτό
πρέπει να σημειωθεί ότι η ποιότητα των ψηφιοποιήσεων είναι σημαντικός παράγοντας, ειδικά όταν πρό-
κειται να υποκαταστήσει το φυσικό πρωτότυπο. Η διαδικασία αυτή δημιούργησε μια ολόκληρη σειρά
προδιαγραφών και καλών πρακτικών που αφορούν αποκλειστικά τις διαδικασίες ψηφιοποίησης. Ενδει-
κτικά αναφέρουμε τις προδιαγραφές του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης για τη διαλειτουργικότητα, το
ψηφιακό περιεχόμενο και την ψηφιοποίηση, βλέπε (Σταθόπουλος, Χούσος, & Σταύρου, 2013). Ειδικά δε
για τους αρχειακούς οργανισμούς και τα μουσεία, η ψηφιοποίηση αποκτά τη σημασία όχι μόνο της πρό-
σβασης αλλά και της ελαχιστοποίησης της φθοράς του πρωτοτύπου, καθώς δεν διατίθεται για χρήση στο
κοινό το πρωτότυπο, αλλά το ψηφιακό του αντίγραφο. Επίσης, η διάδοση του τεκμηρίου αποκτά τελείως
διαφορετική διάσταση καθώς η διαθεσιμότητά του, πέρα από τα στενά όρια του οργανισμού, επιτυγχά-
νεται μέσα από τις διόδους του κυβερνοχώρου. Ειδικά, αυτή η δυνατότητα διαθεσιμότητας και γνωστο-
ποίησης των τεκμηρίων αποτελεί πλέον ένα βασικό χαρακτηριστικό των πληροφοριακών οργανισμών
και εισάγει στη διαχείρισή τους ένα νέο τομέα που αφορά την παρουσίασή τους σε ψηφιακό περιβάλλον
(ψηφιακά μουσεία, ψηφιακές αρχειακές συλλογές, ψηφιακές βιβλιοθήκες), ενώ ταυτόχρονα αυξάνει την
αναγκαιότητα της τεκμηριωτικής διαδικασίας προκειμένου να εξασφαλίζει την ταυτοποίηση του ψηφι-
ακού, αλλά και του πρωτότυπου τεκμηρίου και να αποδίδει τη μέγιστη δυνατή πληροφορία από αυτά.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου, η οποία ήδη από το 1994
προχώρησε σε ψηφιοποίηση του πλέον σπάνιου και πολύτιμου υλικού της καθώς και υλικού που δεν υπήρ-
χε σε άλλες συλλογές (μοναδικότητα). Παράλληλα, έδωσε προτεραιότητα στην ψηφιοποίηση υλικού που
ήταν εύθραυστο, εύθρυπτο ή υλικό που κινδύνευε να αλλοιωθεί ή να χαθεί λόγω του υποστρώματος ή της
μεθόδου γραφής του. Ήδη, λοιπόν, από το 1994 η Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου (LC, 2015) προχώρησε στην
ψηφιοποίηση φωτογραφιών, ηχητικών τεκμηρίων, ταινιών, χειρογράφων και σπανίων συλλογών με στόχο
τη διατήρηση αλλά και τη διαθεσιμότητά τους σε ευρύ κοινό. Στο υλικό αυτό ενέτασσε και απευθείας
δημιουργημένο σε ψηφιακή μορφή υλικό (ψηφιακό= born digital). Πρέπει να σημειωθεί ότι η Βιβλιοθήκη
του Κογκρέσου ανέπτυξε ειδικές οδηγίες και βέλτιστες πρακτικές για μια σειρά από θέματα που αφορούν
τη διαδικασία και ειδικότερα προδιαγραφές ψηφιοποίησης, τεκμηρίωσης των ψηφιακών και ψηφιοποιη-
μένων τεκμηρίων, πρότυπα, θέματα πνευματικών δικαιωμάτων και χρήσης, διατήρησης και συντήρησης
αλλά και ταυτοποίησης και σηματοδότησης των πληροφοριακών μερών των τεκμηρίων (LC, 2015).
1.3 Τι είναι ψηφιακό περιεχόμενο
Ως ψηφιακό περιεχόμενο (digital content) νοείται υλικό το οποίο φέρει πάνω του πληροφορία και είναι
σε ψηφιακή μορφή. Ψηφιακό περιεχόμενο λοιπόν μπορεί να είναι με μορφή κειμένου, ήχου, εικόνας,
δεδομένων έρευνας, κ.κπ. τα οποία μπορούν να διατεθούν με τη χρήση ψηφιακών μέσων επικοινωνίας
(διαδίκτυο, τηλεπικοινωνίες αλλά και τα ψηφιακά μέσα όπως τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, κ.κπ.)
5
Η εξέλιξη της διαχείρισης του ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
(Mullan, 2011). Οι πληροφοριακοί οργανισμοί στο σύνολό τους διαμορφώνουν πολιτικές συλλογής
του υλικού τους είτε πρόκειται για βιβλιοθήκες, είτε για αρχεία είτε για μουσεία. Οι πολιτικές αυτές
αντικατοπτρίζουν τους σκοπούς και τους στόχους των οργανισμών και την επιδιωκόμενη εξυπηρέτηση
του κοινού τους. Ωστόσο, οι πολιτικές αυτές αντιμετωπίζουν ισχυρές προκλήσεις στο ψηφιακό περιβάλ-
λον και απαιτούν τον εκσυγχρονισμό ή/ και την ανάπτυξη νέων δομών που διασφαλίζουν τον αρχικό
σκοπό του οργανισμού και τη συνεπαγόμενη ανάπτυξη της συλλογής. Για παράδειγμα, οι βιβλιοθήκες
σε μεγάλο βαθμό και με βάση τις διαμορφωμένες πολιτικές επιλογής υλικού εντοπίζουν και εντάσσουν
στις συλλογές τους υλικό που χαρακτηρίζεται από εγκυρότητα και που ενέχει κάποιες βασικές αρχές
παραγωγής και δημοσιοποίησής του. Ωστόσο, μια από τις κύριες ανατροπές που φέρνει η ανάπτυξη της
ψηφιακής τεχνολογίας είναι ότι το ψηφιακό περιεχόμενο δεν είναι μόνο αυτό που περνά από μια εκδο-
τική διαδικασία ή που φέρει μια εγκυρότητα παραγωγής, αλλά ουσιαστικά ψηφιακό περιεχόμενο είναι
εν δυνάμει οτιδήποτε είναι δημοσιοποιημένο στο διαδίκτυο. Αυτό το υλικό μπορεί να περιλαμβάνει
blogs, ανακοινώσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, κ.κπ.. Με τη λογική αυτή ο ορισμός του ψηφι-
ακού περιεχομένου ουσιαστικά επεκτείνεται και μπορεί να είναι οτιδήποτε μπορεί κανείς να βρει στο
διαδίκτυο. Επαφίεται δε στους οργανισμούς πληροφόρησης και στις πολιτικές τις οποίες αναπτύσσουν,
να οριοθετήσουν το υλικό το οποίο θα αποθησαυρίσουν, καθώς και να επιλέξουν τον τρόπο με τον οποίο
θα οργανώσουν τις ψηφιακές συλλογές που θα διαθέσουν μέσα από τους κόμβους τους στο κοινό. Με
βάση τα παραπάνω οι δημιουργοί του ψηφιακού περιεχομένου είναι εν δυνάμει όλοι όσοι δραστηριο-
ποιούνται σε διαδικασίες του διαδικτύου, αλλά και όσοι άλλοι έχουν κάποιο έργο που αναδημοσιεύεται
στο διαδίκτυο.
Ανάλογα, οι αρχειακοί οργανισμοί συλλέγουν και οργανώνουν ψηφιακό αρχειακό υλικό, το
οποίο μπορεί να περιλαμβάνει και τα αρχικά δεδομένα ενός εγγράφου και όχι μόνο το έγγραφο αυτό
καθαυτό. Για παράδειγμα, ενδέχεται σε ένα ψηφιακό αρχείο να συμπεριληφθούν τα αρχικά δεδομένα
μιας δημογραφικής έρευνας και όχι μόνο η έρευνα ως αποτέλεσμα των αρχικών δεδομένων. Τα στοιχεία
αυτά προσθέτουν ποικιλία στους τύπους τεκμηρίων. Παρόμοια και στα μουσεία, όπου η πολιτική του
«συλλέγειν» στο ψηφιακό περιβάλλον μπορεί να διευρύνεται και να συμπεριλαμβάνει ακόμα και σχόλια
των επισκεπτών για τα εκθέματα. Σύμφωνα με τον Vincenzini (Vincenzini, 2011), ο οποίος δίνει μια
λίστα από πενήντα τύπους τεκμηρίων, ψηφιακό περιεχόμενο μπορεί να είναι οτιδήποτε: ένα twit, ένα
στατιστικό, μια ενημέρωση στο facebook, κ.κπ..
Τα στοιχεία αυτά αποτελούν πληροφορία, η οποία λειτουργεί ως το αρχικό συστατικό για την
παραγωγή γνώσης. Η επεξεργασία της πληροφορίας μέσω της παραγωγής μεταδεδομένων αποδίδει ένα
νέο αρτιότερο σύνολο που επιτρέπει την ταύτιση, ανάκτηση και επομένως την αξιοποίησή της ως ψηφι-
ακό περιεχόμενο. Ένας από τους πρωταρχικούς σκοπούς του ατόμου είναι η συγκέντρωση πληροφορίας
με στόχο την επαναχρησιμοποίησή της (re-use) όταν θα την έχει ανάγκη και να μπορεί να δομεί μια
νέα σύνθεση εμπειριών και να την προωθεί σε ωφέλιμες εφαρμογές. Κατά συνέπεια, η παραγωγή όλων
εκείνων των μεταδεδομένων που καθιστούν την πληροφορία άμεσα διαθέσιμη και επιτρέπουν την ανα-
γνώρισή της είναι καθοριστικής σημασίας. Η παροχή δηλαδή ψηφιακού περιεχομένου στοχεύει στη βελ-
τίωση των συνθηκών ζωής και στην κάθε είδους εξέλιξη του ανθρώπου είτε αυτή είναι οικονομική, είτε
είναι πολιτιστική ή ηθική. Αποτελεί δηλαδή μηχανισμό εξέλιξης και μηχανισμό αναπτυξιακής διαδικα-
σίας. Η δυνατότητα πρόσβασης σε έγκυρη επιστημονική πληροφορία ενισχύει την εξεύρεση λύσεων και
την αντιμετώπιση προβλημάτων σε θέματα καθημερινότητας, επαγγελματικής εξέλιξης, καινοτόμων
ιδεών και εφαρμογών, ενημέρωσης για τις συνθήκες, τη νομοθεσία, τη φορολογία κ.κπ., στοιχεία τα
οποία είναι υποδομές και εργαλεία για την ανάπτυξη μιας κοινωνίας. Η δυναμική αυτή είναι σωρευτική
ως προς τη δομή της καθώς το περιεχόμενο «χτίζεται» πάνω σε άλλο περιεχόμενο και ανταγωνιστικό
ως προς τη φύση του καθώς η μεγιστοποίηση της αξιοποίησής του μεγιστοποιεί και τα αποτελέσματά
του. Με βάση όλα τα παραπάνω είναι κατανοητό ότι το ψηφιακό περιεχόμενο αποτελεί κεντρικό σημείο
ανάπτυξης για τον άνθρωπο τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο.
6
αι τα αποτελέσματά του. Με βάση όλα τα παραπάνω είναι κατανοητό ότι το ψηφιακό
εριεχόμενο αποτελεί κεντρικό σημείο ανάπτυξης για τον άνθρωπο τόσο σε ατομικό όσο και σε
υλλογικό επίπεδο.
Η εξέλιξη της διαχείρισης του ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
• όλοι οι τύποι (κείμενο, εικόνα, ήχος, τρισδιάστατο
αντικείμενο, blogs, αναρτήσεις, ιστοσελίδες)
Ψηφιακό
περιεχόμενο • από όλες τις πηγές και φορείς (βιβλιοθήκες, αρχεία,
μουσεία, φυσικά πρόσωπαοργανισμούς κάθε είδους
• ελεύθερο και εμπορικό
Διαχείριση • Μεταδεδομένα
ψηφιακού • Πληροφοριακά παράγωγα
περιεχομένου • Επανάχρηση
• Διατήρηση
χήμα 1.1 Τι είναι ψηφιακό περιεχόμενο Σχήμα 1.1 Τι είναι ψηφιακό περιεχόμενο
ο Σχήμα 1.1 παρουσιάζει Το
τη σχέση
Σχήμαμεταξύ ψηφιακού τηπεριεχομένου
1.1 παρουσιάζει σχέση μεταξύκαιψηφιακού
της διαχείρισής του και και της διαχείρισής του
περιεχομένου
ποδεικνύει ότι ως ψηφιακό περιεχόμενο νοείται τόσο το ίδιο το περιεχόμενο όσο και τα
εταδεδομένα του.
και υποδεικνύει ότι ως ψηφιακό περιεχόμενο νοείται τόσο το ίδιο το περιεχόμενο όσο και τα μεταδεδο-
μένα του.
ο ψηφιακό περιεχόμενο μπορείΤο ψηφιακό
να είναιπεριεχόμενο μπορεί ήναναείναι
ελεύθερα διαθέσιμο ελεύθερα
πρέπει διαθέσιμο
να αγοραστεί ή να ή να πρέπει να αγοραστεί ή να
ναι συνδρομητικό.είναι
Η συνδρομητικό.
ελεύθερη πρόσβαση
Η ελεύθερη πρόσβαση (open access), αλλά καιμεγάλου
( open access ), αλλά και η διαθεσιμότητα η διαθεσιμότητα μεγάλου όγκου
γκου περιεχομένου ανοιχτού στο διαδίκτυο
περιεχομένου ανοιχτού στο έχει δημιουργήσει
διαδίκτυο ουσιαστικές ανατροπές
έχει δημιουργήσει ουσιαστικέςστονανατροπές στον εκδοτικό κόσμο,
κδοτικό κόσμο, στη διαχείριση του πλούτου των αρχείων και των μουσείων, στη διαθεσιμότητα
στη διαχείριση του πλούτου των αρχείων και των μουσείων, στη διαθεσιμότητα υλικού αλλά και στην
λικού αλλά και στην ποιότητά του. Οι πολιτικές της ανοιχτής πρόσβασης και των ανοιχτών
εδομένων ( open ποιότητά
data ) που του. Οι πολιτικές
συζητούνται της ανοιχτής
στο Κεφάλαιο πρόσβασης
6 αποτυπώνουν καιτα
αυτά των ανοιχτών δεδομένων (open data) που συζη-
χαρακτηριστικά.
τούνταιτου
ε επίπεδο οργάνωσης στοψηφιακού
Κεφάλαιοπεριεχομένου,
6 αποτυπώνουν αυτά τα χαρακτηριστικά.
η ελεύθερη ή μη πρόσβασηΣεέχει επίπεδο οργάνωσης του ψηφιακού
ημιουργήσει την περιεχομένου,
ανάπτυξη μιας η ελεύθερη
σειράς πεδίων ή μη πρόσβαση έχει
μεταδεδομένων που δημιουργήσει την ανάπτυξη μιας σειράς πεδίων μεταδε-
εξυπηρετούν αποκλειστικά
υτή τη διασφάλιση της ανοιχτής
δομένων ή με αντίτιμο
που εξυπηρετούν πρόσβασης. αυτή
αποκλειστικά Πιστεύουμε ότι η μέση
τη διασφάλιση της αυτή
ανοιχτής ή με αντίτιμο πρόσβασης.
ατάσταση είναι μεταβατική και αντιστοιχεί με ένα υβριδικό στάδιο διαχείρισης των
Πιστεύουμε ότι η μέση αυτή κατάσταση είναι μεταβατική και αντιστοιχεί με ένα υβριδικό στάδιο δι-
κονομικών δικ αιωμάτων επί της παραγωγής του ψηφιακού περιεχομένου. Στο σημείο αυτό
αχείρισης των οικονομικών δικαιωμάτων επί της παραγωγής του ψηφιακού περιεχομένου. Στο σημείο
ρέπει να επισημάνουμε ότι η οικονομική διαχείριση του περιεχομένου αυτού θα εστιαστεί στον
αυτό
ρόπο μετάδοσης του πρέπει
τελικού να επισημάνουμε
προϊόντος ότι η οικονομική
(ψηφιακού περιεχομένου) όπωςδιαχείριση του περιεχομένου
άλλωστε συνέβη και με αυτού θα εστιαστεί στον
ς π ωλήσεις τωντρόπο μετάδοσης
βιβλίων του τελικού
ή τα δικαιώματα τωνπροϊόντος
μουσείων(ψηφιακού περιεχομένου)των
επί της αναπαραγωγής όπως άλλωστε συνέβη και με τις
ντικειμένων τους.πωλήσεις
Ωστόσο, τωνεπισημαίνουμε
βιβλίων ή ταότι δικαιώματα
ο διαθέτης των
(άλλοτε εκδότης)
μουσείων επίδεν
της επενδύει
αναπαραγωγής των αντικειμένων τους.
Ωστόσο, επισημαίνουμε ότι ο διαθέτης (άλλοτε εκδότης) δεν επενδύει κεφάλαιο για τη διάθεση του
ψηφιακού περιεχομένου καθώς δεν υπάρχει ανάγκη χαρτιού, εκτύπωσης, μελανιού, διακίνησης, αποθή-
κευσης κ.κπ. αλλά εστιάζει στον τρόπο και στο μέσο διάθεσης του ψηφιακού περιεχομένου. Κατά συνέ-
πεια, έχουμε διαρκή ανάπτυξη και εξέλιξη στα μέσα διάθεσης (κινητά, tablets,21 e book readers αλλά και
apps) που διευκολύνουν, απλοποιούν ή κάνουν πιο ελκυστική τη διάθεση του ψηφιακού περιεχομένου.
Επισημαίνεται δε, ότι το οικονομικό αντικείμενο του περιεχομένου αυτού αυξάνεται από τους βασι-
κούς παράγοντες της ποιότητας, της επικαιρότητας και όγκου του πράγμα το οποίο ίσχυε πάντοτε στον
εκδοτικό κόσμο,. Το πως συσκευάζεται και παρουσιάζεται (πακετάρισμα) το ψηφιακό περιεχόμενο, η
οργάνωσή του αλλά και η δυνατότητα παραγωγής πρόσθετων πληροφοριακών υποπροϊόντων από το
αρχικό περιεχόμενο αποτελούν κεντρικό παράγοντα της διαχείρισης του ψηφιακού περιεχομένου. Είναι
δε το σημείο στο οποίο εστιάζουν οι πληροφοριακοί οργανισμοί και ειδικότερα οι βιβλιοθήκες. Μια βα-
σική λειτουργία που αναπτύσσεται κατά το πρότυπο των παραδοσιακών βιβλιοθηκονομικών μοντέλων
είναι η ανάπτυξη συλλογών που αντλούν από το σύνολο ή από υποσύνολα του ψηφιακού περιεχομένου.
Οι απεριόριστες δυνατότητες αναδιάταξης του περιεχομένου, μεταβολής της εστίασής του, προβολής
διαφορετικών εστιακών σημείων και ανασύνθεσης με άντληση από διάφορες πηγές δίνουν σήμερα μια
μοναδική δυνατότητα παραγωγής και διάθεσης πληροφοριακών παραγώγων (information derivatives)
7
Η εξέλιξη της διαχείρισης του ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
που επιτρέπουν την ανάπτυξη νέων πληροφοριακών υπηρεσιών. Οι διαδικασίες αυτές ενδυναμώνονται
και σε μεγάλο βαθμό στηρίζονται στα μεταδεδομένα του ψηφιακού περιεχομένου, που αποτελούν και
τα σημεία σύνδεσης των πληροφοριακών παραγώγων τόσο με το αρχικό τεκμήριο όσο και με τα σχετι-
ζόμενα παράγωγα. Με τον όρο πληροφοριακά παράγωγα νοούνται όλες οι επόμενες πληροφορίες που
στηρίζονται πάνω σε μια αρχική, η οποία εκλαμβάνεται ως ένα αντικείμενο το οποίο μπορεί να αναπα-
ραχθεί. Για παράδειγμα, αν η αρχική μας πληροφορία είναι το γλυπτό του Γιαννούλη Χαλεπά «Η Ωραία
Κοιμωμένη» τα άρθρα που έχουν γραφτεί για το έργο είναι παράγωγα της αρχικής πληροφορίας. Τα
παράγωγα αυτά αποτελούν επίσης ψηφιακό περιεχόμενο και ενισχύουν την προσέγγιση της δημιουργίας
πληροφοριακών συνόλων. Για το θέμα αυτό βλέπε (Shah, 2010).
1.4 Τι είναι ψηφιακές συλλογές
Ψηφιακή συλλογή (digital collection) είναι ένα σύνολο ψηφιακών τεκμηρίων που σχετίζονται μεταξύ
τους με ένα τουλάχιστον διακριτό χαρακτηριστικό. Το χαρακτηριστικό αυτό προσδιορίζει τον τύπο της
συλλογής και της προσδίδει αναγνωρισημότητα. Το (NISO, 2007) ορίζει «τις ψηφιακές συλλογές ως ένα
σύνολο ψηφιακών τεκμηρίων που έχουν επιλεγεί και οργανωθεί ώστε να διευκολύνεται ο εντοπισμός
τους, η πρόσβαση σε αυτά και η χρήση τους». Επομένως, το σύνολο των τεκμηρίων, των μεταδεδομέ-
νων τους αλλά και η πλατφόρμα πάνω στην οποία στηρίζεται η συλλογή, αποτελούν τα βασικά στοιχεία
που την υλοποιούν. Η διαμόρφωση μιας συλλογής στηρίζεται στη χρήση μιας ισχυρής πολιτικής συγκέ-
ντρωσης υλικού κατά το πρότυπο των παραδοσιακών φυσικών βιβλιοθηκών, όπως ανάλογα συμβαίνει
και με τις αρχειακές και μουσειακές συλλογές. Η πολιτική αυτή προβάλλει την κατεύθυνση της συλλο-
γής, την επικέντρωσή της και αναδεικνύει το κοινό στοιχείο που τη χαρακτηρίζει.
Το κοινό σημείο που οριοθετεί την ψηφιακή συλλογή σήμερα τείνει να είναι θεματικό με στόχο
την απόδοση ολοκληρωμένων νοηματικών συνόλων ενώ όλο και λιγότερο στηρίζεται στον τύπο των
τεκμηρίων της (π.χ. συλλογή CD, συλλογή μουσειακών αντικειμένων). Αντίθετα, η τάση πλέον στη συ-
γκρότηση των ψηφιακών συλλογών είναι να γίνεται σύνθεση διαφόρων και ποικίλων τύπων τεκμηρίων
που έχουν κοινό θεματικό πλαίσιο με στόχο την ανάδειξη συγκεκριμένης θεματολογίας (π.χ. συλλο-
γή για την Ακρόπολη των Αθηνών, συλλογή φιλοσοφίας, πληροφορικής, κ.κπ.). Επιδίωξη λοιπόν, της
σύνθεσης της ψηφιακής συλλογής είναι η δυνατότητα να αποδίδει ένα πληροφοριακό σύνολο. Όσο πιο
πλήρη είναι τα σύνολα αυτά τόσο μεγαλύτερη είναι η χρησιμότητα της συλλογής και τόσο περισσότερο
επιτυγχάνεται ο στόχος της. Επιπλέον, η δυνατότητα επαναχρησιμοποίησης των πληροφοριακών στοι-
χείων καθίσταται ευκολότερη και επιτρέπει την παραγωγή σύνθετων θεματικών παραγώγων.
Εστιάζοντας σε αυτή την ολότητα της πληροφορίας οριοθετούμε τα ακόλουθα ποιοτικά στοι-
χεία που καθορίζουν τη συγκρότηση των ψηφιακών συλλογών ενώ ενισχύουν την αποτελεσματικότητα
στην ανάκτηση των τεκμηρίων που περιγράφουν. Συγκεκριμένα:
1. Η δημιουργία πληροφοριακών ενοτήτων για ένα γνωστικό πεδίο (π.χ. για ένα συγκεκριμένο
θέμα ή επιστημονικό κλάδο, ή τόπο ή ιστορική περίοδο, ή γλωσσική ενότητα, κ.κπ.) είναι
πολύ ευρύτερη από τα όρια ενός οργανισμού. Οι πληροφοριακές ενότητες στο ψηφιακό
περιβάλλον διατρέχουν πλέον το υλικό των βιβλιοθηκών, των αρχείων και των μουσείων
χωρίς να ξεχωρίζουν μορφές ή είδη καταγραφής της πληροφορίας αλλά με κοινό γνώμονα
το θεματικό σύνολο.
2. Τα πληροφοριακά σύνολα είναι δυνατό να περιλαμβάνουν τεκμήρια σε οιαδήποτε μορφή.
Για παράδειγμα, ένα πληροφοριακό σύνολο που αφορά την «Ακρόπολη» μπορεί να περι-
λαμβάνει βιβλιογραφία (που προέρχεται από καταλόγους βιβλιοθηκών), σχέδια, αρχειακά
έγγραφα και κατόψεις (που προέρχονται από αρχειακούς οργανισμούς), την ψηφιακή συλ-
λογή του μουσείου (ψηφιακά αντικείμενα που προέρχονται από το μουσείο ή και την ψηφι-
ακή συλλογή του), την τελευταία αρθρογραφία (που μπορεί να προέρχεται από σχετικό απο-
8
Η εξέλιξη της διαχείρισης του ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
θετήριο ή μια ψηφιακή βιβλιοθήκη), τα πλήρη κείμενα άρθρων, ερευνών κ.κπ. (που μπορεί
να προέρχονται από αντίστοιχη ψηφιακή βιβλιοθήκη ή αποθετήριο). Όλα αυτά τα τεκμήρια
αποτελούν ένα «πληροφοριακό σύνολο» με κοινό θέμα την «Ακρόπολη» ανεξαρτήτως προ-
έλευσης αυτού του υλικού ή του είδους του φορέα που το φιλοξενεί. Η ελευθερία που δίνει
σήμερα η τεχνολογία στο να διατρέχουμε οργανισμούς, μορφές και είδη τεκμηρίων χωρίς
περιορισμούς επιτρέπει την πληρότητα στην πληροφορία και τη δημιουργία μοναδικών και
εξειδικευμένων πληροφοριακών συνόλων.
3. Η δημιουργία πληροφοριακών ενοτήτων και η συγκρότηση των ψηφιακών συλλογών γί-
νεται ανεξάρτητα από το αν ο οργανισμός έχει κτήση, πρόσβαση ή απλή γνώση ύπαρξης
των τεκμηρίων. Η δημιουργία ψηφιακών συλλογών δεν σταματά στα όρια του οργανισμού
ούτε στα όρια των προσκτήσεών του. Τα πληροφοριακά σύνολα μπορεί να απαρτίζονται
όχι μόνο από τεκμήρια που ο οργανισμός έχει στην κατοχή του, αλλά και από τεκμήρια
στα οποία έχει ήδη εξασφαλίσει ή δύναται να εξασφαλίζει πρόσβαση ή απλά γνωρίζει την
ύπαρξή τους και μπορεί να δώσει κατεύθυνση για την πρόσβαση σε αυτά. Επισημαίνουμε
ότι συχνά η συστηματική οργάνωση των συλλογών στοχεύει στο να δώσει μια κατεύθυνση
για το σημείο που βρίσκεται υλικό, το οποίο υπάγεται εννοιολογικά ή αποτελεί μέρος ενός
πληροφοριακού συνόλου ανεξάρτητα από το αν αυτό ανήκει στη συλλογή του οργανισμού
ή όχι. Με βάση τα παραπάνω ο δείκτης προς το σημείο απόθεσης του τεκμηρίου είναι από
τα βασικά στοιχεία των μεταδεδομένων των ψηφιακών τεκμηρίων.
Όλα τα παραπάνω έχουν άμεση επίπτωση στη διαμόρφωση των σχημάτων μεταδεδομένων και των πε-
δίων που στηρίζουν την οργάνωση των ψηφιακών συλλογών. Σύμφωνα με το (NISO, 2007) οι ψηφιακές
συλλογές πρέπει να μπορούν να περιγραφούν και να μπορούν να σχηματίζονται σε υποσύνολα ή υποε-
νότητες που αντιστοιχούν σε θεματικά υποσύνολα ή διακριτά στοιχεία που τις απαρτίζουν. Η πρακτική
αυτή βρίσκει την υλοποίησή της στη διαμόρφωση των κοινοτήτων και συλλογών των αποθετηρίων,
όπου η κοινότητα εκφράζεται ως η ερευνητική ομάδα με τη θεματική επικέντρωση και οι συλλογές της
εκφράζουν θεματικά κυρίως υποσύνολα της δραστηριότητας της ομάδας αυτής (Βλ. Κεφάλαιο 5). Η πε-
ριγραφή της συλλογής δίνει τη δυνατότητα διαρκούς διασταύρωσης του περιεχομένου της με τον αρχικό
σκοπό που δημιουργήθηκε για να υπηρετεί και ενισχύει το μηχανισμό διασταύρωσης της εγκυρότητας,
ακεραιότητας και ταυτοποίησής της. Επιπλέον, μια ψηφιακή συλλογή απαιτεί μια διαρκή ενημέρωση,
συντήρηση και εμπλουτισμό του περιεχομένου της ανάλογο με αυτό που θα είχε μια οποιαδήποτε φυ-
σική συλλογή. Οι διαδικασίες αυτές ακολουθούν τη διάρκεια ζωής της συλλογής αυτής. Μια συλλογή
αποκτά κύρος και αυξάνεται η χρήση και η χρησιμότητά της όταν έχει διάρκεια στο χρόνο. Παράλληλα,
η εμβέλεια μιας συλλογής είναι καθοριστικής σημασίας και αυτό ορίζεται σήμερα από τη διαλειτουρ-
γικότητα του περιβάλλοντος που τη φιλοξενεί. Η δυνατότητα αξιοποίησης των ψηφιακών συλλογών
χωρίς προσκόμματα αλλά και χωρίς υπερβάσεις σε θέματα πνευματικών δικαιωμάτων ή δικαιωμάτων
διαχείρισης των πολιτιστικών αγαθών αποτελούν καίρια σημεία της οργάνωσης (Βλ. Κεφάλαιο 6), δι-
άθεσης αλλά και διατήρησης των ψηφιακών συλλογών, επιτυγχάνονται δε μέσα από τα μεταδεδομένα
τους (Βλ. Κεφάλαιο 2).
1.5 Ψηφιακές βιβλιοθήκες
Οι ψηφιακές συλλογές, όπως ήδη αναφέρθηκε παραπάνω, χαρακτηρίζονται από τη μέθοδο συγκρότη-
σής τους και συχνά συναπαρτίζουν μια ψηφιακή βιβλιοθήκη. Η DLF (Digital Library Federation, 1998)
δίνει τον ακόλουθο ορισμό «οι ψηφιακές βιβλιοθήκες είναι οργανισμοί που παρέχουν τους πόρους,
συμπεριλαμβανομένου του εξειδικευμένου προσωπικού για την επιλογή, την οργάνωση και την παρο-
χή πρόσβασης σε πολιτιστικά αγαθά, τα οποία ερμηνεύουν, διανέμουν, διατηρούν και συντηρούν την
ολότητά τους. Εγγυώνται δε τη διάρκειά των ψηφιακών τεκμηρίων στο χρόνο ώστε να είναι διαθέσιμα
9
Η εξέλιξη της διαχείρισης του ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
με άμεσο και οικονομικό τρόπο σε μια συγκεκριμένη κοινωνία ή ένα σύνολο κοινωνιών». Ο ορισμός
αυτός εμπεριέχει μια σειρά από βασικά στοιχεία που αναλύονται σε συστήματα που υποστηρίζουν τη
λειτουργία των ψηφιακών βιβλιοθηκών, των ψηφιακών τεκμηρίων που συναπαρτίζουν τις συλλογές
και συγκροτούν το περιεχόμενο, των μεταδεδομένων τους. Επίσης, περιλαμβάνουν τα πρότυπα και όλα
τα στοιχεία που εξασφαλίζουν τη διαλειτουργικότητα και τα οποία αφορούν την εσωτερική οργάνωση
των τεκμηρίων μέσα στην ψηφιακή βιβλιοθήκη. Μέρος των στοιχείων αυτών είναι και τα συστήματα
διαχείρισης του νοηματικού περιεχομένου και κατ΄ επέκταση της γνώσης καθώς και όλα τα θέματα που
άπτονται της οικονομικής διαχείρισης και των δικαιωμάτων επί του περιεχομένου, των τεκμηρίων και
των συστημάτων. Όλα αυτά αποβλέπουν σε θέματα χρήσης, επανάχρησης και πολλαπλασιαστικής αξι-
οποίησης της ψηφιακής βιβλιοθήκης. Ο Ali Shiri(Shiri, 2003) αποτυπώνει τα παραπάνω στοιχεία μέσα
από τη θεματολογία των συνεδρίων ψηφιακών βιβλιοθηκών που ακολούθησαν τα πρώτα χρόνια μετά
την εμφάνισή τους. Τα θέματα αυτά εξακολουθούν να απασχολούν και σήμερα το χώρο των ψηφιακών
βιβλιοθηκών, των αποθετηρίων και των συστημάτων διαχείρισης ψηφιακού περιεχομένου.
Στόχος των ψηφιακών βιβλιοθηκών είναι να αποδίδουν πληροφοριακές υπηρεσίες και υπηρεσί-
ες βιβλιοθήκης αντλώντας από τις ψηφιακές τους συλλογές και υλοποιώντας όσο το δυνατό περισσότε-
ρες από τις υπηρεσίες τους σε ψηφιακό περιβάλλον. Ειδικά σε ότι αφορά τα θέματα των λειτουργιών, οι
ψηφιακές βιβλιοθήκες υλοποιούν τις προσκτήσεις, την αποθήκευση, τη διατήρηση, την ανάκτηση, την
πρόσβαση και την απόδοση του υλικού τους σε ψηφιακό περιβάλλον.
Ωστόσο, η έννοια της ψηφιακής βιβλιοθήκης έχει υποστεί αλλαγές και τροποποιήσεις που υπήρ-
ξαν κυρίως συνέπεια της εξέλιξης της τεχνολογίας αλλά και της σταδιακής διαφοροποίησης των αντιλή-
ψεων για το τι είναι πραγματικά μια ψηφιακή βιβλιοθήκη. Η αρχική της σημασία περιστρεφόταν γύρω
από τη δημιουργία «συλλογών» –που έμοιαζαν πάρα πολύ με βιβλιογραφίες- καθώς δεν ήταν αναγκαία
η κατοχή των τεκμηρίων από τον οργανισμό αλλά αρκούσε η εξασφάλιση πρόσβασης σε αυτά. Συχνά
ούτε η πρόσβαση ήταν εγγυημένη, αλλά απλά δινόταν η ένδειξη ύπαρξης του τεκμηρίου, προσομοιάζο-
ντας τις παραδοσιακές βιβλιογραφικές μεθόδους εντοπισμού ύπαρξης των τεκμηρίων. Κατά συνέπεια,
ουσιαστικά αποτελούσαν συγκέντρωση μεταδεδομένων τεκμηρίων από συνεργαζόμενους φορείς με θε-
ματικές συνήθως εξειδικεύσεις.
Η εξέλιξη της τεχνολογίας έδωσε τη δυνατότητα σταδιακά στις ψηφιακές βιβλιοθήκες να δί-
νουν πρόσβαση στα ίδια τα τεκμήρια που κατέγραφαν δίνοντας την τοποθεσία των τεκμηρίων (URL).
Η συλλογή αυτών των τοποθεσιών κάτω από ένα κοινό χαρακτηριστικό (συνήθως το θέμα) έδινε την
εικόνα μιας συλλογής ψηφιακής βιβλιοθήκης, που αποτελεί τον πρόδρομο των ψηφιακών συλλογών που
συγκροτούμε σήμερα. Η τεχνολογία του 21ου αιώνα, οδήγησε την ψηφιακή βιβλιοθήκη στο να αποτελεί
πλέον όχι μόνο μια συλλογή μεταδεδομένων και τοποθεσιών των τεκμηρίων, αλλά τις περισσότερες
φορές να περιλαμβάνει πρόσβαση απευθείας στα τεκμήρια. Είναι δε κάτι πολύ περισσότερο: είναι η
επέκταση και ο συγκερασμός των συστημάτων ανάκτησης διαφόρων πληροφοριακών οργανισμών, όχι
απαραίτητα μόνο βιβλιοθηκών αλλά και αρχείων, μουσείων και κέντρων πληροφόρησης.
Οι ψηφιακές βιβλιοθήκες δεν αρκούνται στο να δίνουν πρόσβαση στα τεκμήρια μέσω των μετα-
δεδομένων τους αλλά προχωρούν και στη δημιουργία νέων πληροφοριακών πακέτων χρησιμοποιώντας
τα μεταδεδομένα που παράγουν αρχικά. Κάνουν δηλαδή κατ’ αναλογία με τις παραδοσιακές βιβλιοθήκες
παράγωγα προερχόμενα από βιβλιογραφίες που συνθέτουν οι ίδιες και προχωρούν στην παροχή εξειδι-
κευμένων υπηρεσιών. Για πρώτη φορά μπορούν να δώσουν υπηρεσίες σχεδιασμένες για εξειδικευμένες
ανάγκες και ειδικές ομάδες χρηστών χωρίς να εξαρτώνται από πολλαπλά επαναλαμβανόμενες εργασίες.
Οι ψηφιακές βιβλιοθήκες στηρίζονται αποκλειστικά στην παραγωγή, αξιοποίηση και εκμετάλλευση
των μεταδεδομένων τους και για το λόγο αυτό τα σχήματα οργάνωσής τους έχουν κεντρικό ρόλο σε
όλες τις διαδικασίες ανάπτυξης και διαχείρισής τους. Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι η έννοια
της ψηφιακής βιβλιοθήκης και της συλλογής της είναι πολύ μακριά από τη λογική της ταυτοποίησης
της βιβλιοθήκης με τα βιβλία και τη συνάρτηση Βιβλιοθήκη= μια συστάδα βιβλίων (Donovan, 2012)
10
Η εξέλιξη της διαχείρισης του ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
που για αιώνες αποτέλεσε την πραγματική ταυτότητα των βιβλιοθηκών. Ήδη από το 19ο αιώνα πολλές
βιβλιοθήκες περιλαμβάνουν στις συλλογές τους αρχειακά έγγραφα και μουσειακά αντικείμενα και τα
όρια μεταξύ των οργανισμών αυτών δεν ήταν πάντοτε σαφή όπως οι τύποι των τεκμηρίων των συλλο-
γών τους. Ωστόσο, σήμερα μέσα από την ψηφιακή βιβλιοθήκη, τα όρια αυτά, όχι μόνο δεν είναι σαφή,
αλλά είναι ηθελημένα ενοποιημένα με ιδιαίτερη έμφαση στη διαλειτουργικότητα των συστημάτων που
υποστηρίζουν τις διαφορετικές συλλογές ενώ όλα στοχεύουν προς την ενοποίηση.
1.6 Ψηφιακά Αποθετήρια
Επέκταση ή και ως ένα βαθμό παράγωγο των ψηφιακών βιβλιοθηκών είναι τα αποθετήρια στα οποία
οι ερευνητές, συγγραφείς και τα μέλη των ακαδημαϊκών ιδρυμάτων καταθέτουν την συγγραφική τους
παραγωγή για φύλαξη, κρίση, τεκμηρίωση και παραγωγή μεταδεδομένων, διάχυση στο διαδίκτυο και
χρήση. Η λέξη αποθετήριο (repository) προέρχεται από το ρήμα αποθέτω που σημαίνει «ακουμπώ κάτι
στη γη»( (Μανδάλα, 1997). Η λατινική λέξη repositorium σημαίνει σημείο φύλαξης (Latin Dictionnary
and Grammar, 2015). Το Αποθετήριο είναι το σημείο στο οποίο δεδομένα εναποτίθενται και φυλάσσο-
νται για μελλοντική χρήση. Ένα αποθετήριο λοιπόν μπορεί να είναι:
• σημείο στο οποίο φυλάσσονται δεδομένα
• σημείο στο οποίο φυλάσσονται ψηφιακά δεδομένα
• σημείο στο οποίο εντοπίζονται ηλεκτρονικές δημοσιεύσεις
• σημείο στο οποίο πολλαπλές βάσεις ή αρχεία εντοπίζονται για διανομή τους μέσω δικτύου
• σημείο στον υπολογιστή όπου φυλάσσονται δεδομένα διαθέσιμα χωρίς να υπάρχει ανάγκη
να «μπει» ο χρήστης στο δίκτυο
• σημείο στο οποίο φυλάσσονται δείγματα (π.χ. μυελού των οστών, και άλλα βιολογικά
στοιχεία)
• σημείο στο οποίο φυλάσσεται οτιδήποτε για πιθανή μελλοντική χρήση
Τα αποθετήρια είναι είτε ιδρυματικά – εξαρτώμενα από κάποιο φορέα- είτε θεματικά με επικέντρωση
σε ένα ευρύ γνωστικό πεδίο. Τα ιδρυματικά αποθετήρια συλλέγουν το υλικό που παράγουν τα μέλη
της κοινότητας του ιδρύματος που εξυπηρετούν. Ιδρυματικό αποθετήριο είναι ένα αποθετήριο που έχει
δημιουργηθεί από ένα συγκεκριμένο φορέα – ίδρυμα, π.χ. ένα πανεπιστήμιο. «Ιδρυματικό αποθετήριο
είναι ένα σύνολο υπηρεσιών που προσφέρει στην ακαδημαϊκή του κοινότητα ένα πανεπιστήμιο για τη
διαχείριση και διάχυση ψηφιακών τεκμηρίων που παράγονται από το ίδιο το πανεπιστήμιο και την κοι-
νότητά του. Αποτελεί υπηρεσία του Πανεπιστημίου με στόχο την ενίσχυση των ψηφιακών τεκμηρίων σε
θέματα διάδοσης και διατήρησής τους στο διηνεκές» (Suber & et al, 2003). Τα βασικά χαρακτηριστικά
ενός ιδρυματικού αποθετηρίου είναι (Shirley, 2005):
• Δημιουργείται από ένα ίδρυμα, πανεπιστήμιο κ.κπ.
• Έχει επιστημονικό περιεχόμενο
• Έχει χαρακτήρα συγκεντρωτικό και συνεχιζόμενο, δηλαδή τείνει να συγκεντρώνει το σύ-
νολο της παραγωγής των ψηφιακών τεκμηρίων ενός οργανισμού και συνεχίζει να το κάνει.
• Συνδέεται άμεσα με την «Ανοιχτή πρόσβαση»
Τα θεματικά αποθετήρια συγκεντρώνουν υλικό με θεματική επικέντρωση και αποτελούν το σημείο συ-
γκέντρωσης υλικού για ένα συγκεκριμένο γνωστικό πεδίο και τα ψηφιακά τους τεκμήρια μπορεί να
προέρχονται από διαφορετικά ιδρύματα, πανεπιστήμια κ.κπ..
Τα αποθετήρια στηρίζονται αποκλειστικά στη χρήση προτύπων για την παραγωγή των μεταδεδομέ-
νων τους και τεκμηριώνουν το σύνολο του υλικού τους. Η διαφορά τους με τις ψηφιακές βιβλιοθήκες είναι:
• Εμπλέκουν τους δημιουργούς του ψηφιακού περιεχομένου στην υποβολή της δουλειάς τους
(αυτό-αρχειοθέτηση) και τους αποδίδουν ενεργό ρόλο στη γνωστοποίηση, δημοσιοποίηση
και τεκμηρίωση του έργου τους καθώς αυτό γίνεται από τους ίδιους. Το σημείο αυτό ουσια-
στικά αλλάζει τον παραδοσιακό τρόπο εντοπισμού και συλλογής του υλικού που παλαιότερα
11
Η εξέλιξη της διαχείρισης του ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
επαφίονταν αποκλειστικά στις βιβλιοθήκες και στο ειδικευμένο προσωπικό τους. Επιπλέον,
εισάγει μια ουσιαστική τομή στη συλλογή της λεγόμενης γκρίζας βιβλιογραφίας και επιτάσ-
σει την ανάπτυξη μιας ισχυρής πολιτικής συλλογής υλικού προκειμένου να διασφαλίζει την
ποιότητα του περιεχομένου του. Η παράμετρος αυτή δημιουργεί μια σειρά πεδίων μεταδεδο-
μένων και εισάγει νέες διαδικασίες στην υλοποίηση και λειτουργία των αποθετηρίων.
• Η διαδικασία υποβολής των εργασιών από τους δημιουργούς και η παράκαμψη του εκδοτι-
κού κόσμου στη διαδικασία εισάγει μια σειρά θεμάτων πνευματικών δικαιωμάτων που επι-
βάλλουν την ανάπτυξη πολιτικών και αντίστοιχων πεδίων μεταδεδομένων για τη διαχείριση
τους. Ανάλογα αναπτύσσονται διαδικασίες στην υλοποίηση και λειτουργία των αποθετηρίων.
• Η υποβολή του πλήρους κειμένου της εργασίας από το δημιουργό εξασφαλίζει την άμεση
πρόσβαση σε αυτό με το πάτημα ενός κουμπιού και παρακάμπτει τις παραδοσιακές βιβλι-
οθηκονομικές διαδικασίες που οδηγούσαν το χρήστη μέσω ενός ταξινομικού αριθμού σε
ένα ράφι, σε ένα ευρετήριο ή σε μια βάση δεδομένων. Από την άποψη αυτή τα αποθετήρια
προσφέρουν αμεσότητα πρόσβασης στην καταληκτική πληροφορία και δεν λειτουργούν
διαμεσολαβητικά και καθοδηγητικά προς αυτή, πράγμα που γινόταν στις φυσικές βιβλι-
οθήκες αλλά και σε όλη την πρώτη φάση των ψηφιακών βιβλιοθηκών. Για τη διαχείριση
των τεκμηρίων αναπτύσσονται αντίστοιχα συστήματα, τα οποία υποστηρίζονται από την
ανάλογη ανάπτυξη λειτουργιών, ροών εργασιών αλλά και μεταδεδομένων σε επίπεδο δια-
χείρισης του περιεχομένου των τεκμηρίων.
• Οι πληροφοριακές υπηρεσίες προς τους χρήστες δηλώνονται apriori από τους ίδιους τους χρή-
στες και τροφοδοτούνται αυτόματα με βάση τις δηλώσεις τους προσομοιάζοντας τις υπηρεσίες
επιλεκτικής διάχυσης πληροφοριών που είχαν ήδη ξεκινήσει πριν τις ψηφιακές βιβλιοθήκες
και αποτέλεσαν κεντρική υπηρεσία των ψηφιακών βιβλιοθηκών, ενώ αυτή τη στιγμή απο-
τελούν μια εκ των «ουκ άνευ» υπηρεσία των αποθετηρίων. Η παροχή προσωποποιημένων
υπηρεσιών πληροφόρησης μέσω των αποθετηρίων αποτελεί υλοποίηση λειτουργιών πληροφό-
ρησης σε ψηφιακό περιβάλλον και ανοίγει τη συνεργασία των αποθετηρίων με τα συστήματα
CRIS (Current Research Information Systems).
• Η διάθεση των πλήρων κειμένων και της καταληκτικής πληροφορίας σε μεγάλο εύρος αν-
θρώπων και εκτός των φυσικών ορίων της βιβλιοθήκης, υπήρξε ο καταλυτικός παράγοντας
για την εξάπλωση του κινήματος της ανοιχτής πρόσβασης και των ανοιχτών δεδομένων
δημιουργώντας σε επίπεδο λειτουργιών μια σειρά νέων διαδικασιών και σε επίπεδο μεταδε-
δομένων ειδικά πεδία για τη διαχείριση των αδειών πρόσβασης.
Η σύνδεση του υλικού αυτού με υλικό άλλων φορέων για τη δημιουργία πληροφοριακών συνόλων
και τη διεύρυνση των υπηρεσιών του οργανισμού επέβαλε την αναγκαιότητα της διαλειτουργικότητας
μεταξύ των οργανισμών και των συλλογών τους πολύ περισσότερο από ότι τα προηγούμενα κλει-
στά συστήματα των βιβλιοθηκών. Τα βιβλιοθηκονομικά συστήματα επεδίωκαν την εισροή και εκροή
μεταδεδομένων καταλογογράφησης αλλά δεν στόχευαν στη δυνατότητα ανταλλαγής μεταδεδομένων
και δεδομένων. Τα αποθετήρια επιδιώκουν διαλειτουργικότητα σε όλα τα επίπεδα και στοχεύουν στη
συγκομιδή περιεχομένου από άλλα αποθετήρια και ανάλογες ψηφιακές συλλογές. Παράλληλα, μετέ-
χουν με την εκροή δεδομένων και μεταδεδομένων τους προς μεγάλους συναθροιστές περιεχομένου με
χαρακτηριστικότερο παράδειγμα την Europeana.
Τα αποθετήρια σε μεγάλο βαθμό είναι η απάντηση των βιβλιοθηκών στις υπέρογκες δαπάνες των
συνδρομών για την πρόσβαση στην οργανωμένη επιστημονική αρθογραφία. Όσο περισσότερο αυξάνεται
το υλικό των αποθετηρίων και όσο περισσότερη εμπιστοσύνη στην ποιότητα και στη χρήση τους αποκτά
η επιστημονική κοινότητα τόσο περισσότερο επιστημονικό υλικό ποιότητας θα βρίσκει το δρόμο του προς
τα αποθετήρια και λιγότερο προς τις εμπορικές βάσεις. Τα αποθετήρια, ως απόρροια επίσης του κινήματος
της ανοιχτής πρόσβασης εξασφαλίζουν μεγαλύτερη διάδοση του ψηφιακού υλικού που περιλαμβάνουν σε
σύγκριση με τις εμπορικές βάσεις που περιορίζονται από συνδρομές. Τα επόμενα χρόνια θα είναι καθορι-
12
Η εξέλιξη της διαχείρισης του ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
στικά για την εξέλιξη των αποθετηρίων και τη συρρίκνωση ή σταδιακή μεταβολή των εμπορικών βάσεων.
Αυτό που παραμένει σταθερό είναι ο τρόπος οργάνωσης, η χρήση ανοιχτών προτύπων και η διαρκής εξέ-
λιξη των μηχανισμών ανάκτησης, στοιχεία τα οποία αποτελούν την υπόσταση της τεκμηρίωσης.
Οι δομές που στηρίζουν τα αποθετήρια είναι:
• Η αρχιτεκτονική των συστημάτων, τα εργαλεία και οι πλατφόρμες πάνω στις οποίες στηρί-
ζονται οι συλλογές.
• Ο σχεδιασμός των κοινοτήτων που μετέχουν και έχουν δικαίωμα στην υποβολή περιεχο-
μένου. Οι συλλογές που διαμορφώνονται και οι οποίες συναπαρτίζουν τη θεματολογική
οργάνωση του περιεχομένου.
• Τα σχήματα και πρότυπα μεταδεδομένων (Unimarc, Marc, Dublin Core, Lido, CIDOC,
EAD, κ.κπ.), τα προφίλ και οι χαρτογραφήσεις μεταξύ σχημάτων που διασφαλίζουν την
επικοινωνία μεταξύ των συλλογών εντός και εκτός του αποθετηρίου, επιτρέπουν τη συγκο-
μιδή αλλά και την εκροή μεταδεδομένων και περιεχομένου.
επικοινωνία μεταξύ των συλλογών εντός και εκτός του αποθ ετηρίου, επιτρέπουν τη
• Η διαλειτουργικότητα και τα πρωτόκολλα που το διασφαλίζουν όπως το OAI (Open Archives
συγκομιδή αλλά και την εκροή μεταδεδομένων και περιεχομένου.
ΗInitiative) και το Z39.50.
διαλειτουργικότητα και τα πρωτόκολλα που το διασφαλίζουν όπως το OAI (Open
• Archives
Τα συστήματα διαχείρισης
Initiative) του νοηματικού περιεχομένου των τεκμηρίων που μπορεί να
και το Z39.50.
απαρτίζονται
Τα συστήματα από ελεγχόμενα
διαχείρισης του λεξιλόγια
νοηματικού(LCSH, θησαυροί,
περιεχομένου τωνΟντολογίες),
τε κμηρίων ελεύθερα λεξιλό-
που μπορεί να
απαρτίζονται από ελεγχόμενα λεξιλόγια (LCSH, θησαυροί, Οντολογίες),
για σε συνδυασμό με ταξινομικά συστήματα (LCCS, DDCαρχικές κατηγορίες, κ.κπ.) ή κα- ελεύθερα
λεξιλόγια σε συνδυασμό
τηγοριοποιήσεις του τύπουμεFrascati
ταξινομικά συστήματα
ή συστήματα ( LCCS, γνώσης
διαχείρισης DDCαρχικές
(KOS).κατηγορίες,
κλπ) ή κατηγοριοποιήσεις του τύπου Frascati ή συστήματα διαχείρισης γνώσης (KOS).
• Πολιτικές που αφορούν τη συλλογή του υλικού, τη διαχείρισή του, τα πνευματικά δικαιώ-
Πολιτικές που αφορούν τη συλλογή του υλικού, τη διαχείρισή του, τα πνευματικά
ματα, την ανοιχτή
δικαιώματα, πρόσβαση,
την ανοιχτή τη χρήσητηκαι
πρόσβαση, επανάχρηση
χρήση , τη διατήρηση
και επανάχρηση , τη και συντήρηση,
διατήρηση και τα
δικαιώματατατων
συντήρηση, χρηστών και
δικαιώματα τωνγενικά
χρηστώνόλες
καιτιςγενικά
λειτουργίες τους.
όλες τις λειτουργίες τους.
Ψηφιακές Βιβλιοθήκες Αποθετήρια
Διαφορές
Ανοιχτά αλλά και με εγγραφή μελών για
Όλοι οι χρήστες χωρίς διάκριση
πρόσθετες υπηρεσίες
Καταγραφή και συμπερίληψη υλικού μόνο Ύπαρξη κοινοτήτων χρηστών με δικαιώματα
από βιβλιοθηκονόμους αυτοαρχειοθέτησης
Πολιτικές συλλογής υλικού Πολιτικές αυτοαρχειοθέτησης
Δημιουργία συλλογών και υποσυλλογών
Πολιτικές πνευματικών δικαιωμάτων, έμφαση
Πολιτικές πνευματικών δικαιωμάτων
στην ανοιχτή πρόσβαση
Προσωποποιημένες υπηρεσίες με εγγραφή
Υπηρεσίες ψηφιακών βιβλιοθηκών
μελών χρηστών
Χωρίς ιδιαίτερη θεματική επικέντρωση,
Ιδρυματικά ή θεματικά
μπορεί να είναι μέρος ιδρύματος ή αυτόνομη
Ποικίλο περιεχόμενο Επιστημονικό περιεχόμενο
Ομοιότητες
Χρήση προτύπων
Χρήση ελεγχόμενων και ελεύθερων λεξιλογίων
Πρωτόκολλα επικοινωνίας (Ζ 39.50) και διαλειτουργικότητα
Πολιτικές διαχείρισης
Μεταδεδομένα και πλήρη κείμενα
Πίνακας 1.11.1.
Πίνακας Διαφορές και ομοιότητες
Διαφορές ψηφιακών
και ομοιότητες βιβλιοθηκών
ψηφιακών και αποθετηρίων
βιβλιοθηκών και αποθετηρίων
13
Ο Πίνακας 1.1 . ένα συγκεντρώνει τις ομοιότητες και τις διαφορές μεταξύ των ψηφιακών
βιβλιοθηκών και των αποθετηρίων που παρουσιάστηκαν αναλυτικά παραπάνω.
Η εξέλιξη της διαχείρισης του ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Ο Πίνακας 1.1 ένα συγκεντρώνει τις ομοιότητες και τις διαφορές μεταξύ των ψηφιακών βιβλιοθηκών
και των αποθετηρίων που παρουσιάστηκαν αναλυτικά παραπάνω.
1.7 Τι είναι υβριδικές συλλογές και υβριδικές βιβλιοθήκες
Ο όρος υβριδικές συλλογές χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει το ενδιάμεσο στάδιο μεταξύ έντυπης
και ψηφιακής συλλογής μιας βιβλιοθήκης και την παράλληλη ύπαρξη έντυπου και ψηφιακού υλικού
στους οργανισμούς αυτούς (Smithson, 1999). Ο όρος εμφανίζεται στις αρχές της δεκαετίας του 1990 και
εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σήμερα εκφράζοντας το ίδιο νόημα. Ο όρος «υβριδικός» χρησιμοποιεί-
ται για να περιγράψει δραστηριότητες ή υπηρεσίες που συγκεράζουν δυο καθιερωμένα χαρακτηριστικά
ή μεθόδους. Σήμερα αναφερόμαστε στα υβριδικά αυτοκίνητα εννοώντας ότι έχουν ένα διπλό σύστημα
στη δυνατότητα τροφοδοσίας του κινητήρα τους από βενζίνη και ηλεκτρική ενέργεια μέσω μπατα-
ριών. Ανάλογα, οι βιβλιοθήκες έχουν υλικό σε έντυπη και ψηφιακή μορφή και παράλληλα προσφέρουν
τοπικές και ηλεκτρονικές υπηρεσίες. Σε κάποιες περιπτώσεις το υλικό τους μπορεί να διατίθεται στη
μια ή στην άλλη μορφή ή και στις δυο. Αντίστοιχα και οι υπηρεσίες τους μπορεί να δίνονται στη μια ή
στην άλλη μορφή (π.χ. τοπικά ή ηλεκτρονικά) ή και με τους δυο τρόπους. Για παράδειγμα, οι βιβλιοθή-
κες μπορεί να δίνουν πληροφοριακές υπηρεσίες τόσο μέσα στο χώρο τους, όσο και μέσω υπολογιστή
σε διαδικτυακό περιβάλλον. Στόχος των υβριδικών βιβλιοθηκών υπήρξε αρχικά η αδιατάραχτη χρήση
έντυπων και ψηφιακών πηγών με απόλυτη συνέχεια και χωρίς κενά. Ανάλογα επιδιώκεται η απρόσκοπτη
χρήση όλων των λειτουργιών της βιβλιοθήκης τοπικών και ηλεκτρονικών με γνώμονα την εξυπηρέτηση
των χρηστών μέσα από την ευχρηστία της ίδιας της βιβλιοθήκης. Οι στόχοι αυτοί επηρέασαν τις στρα-
τηγικές των βιβλιοθηκών και κυρίως αυτές που αφορούσαν την ενημέρωση και την εκπαίδευση των
χρηστών, την προβολή των υπηρεσιών τους αλλά και την ανάπτυξη των υποδομών ώστε να μπορούν
να αξιοποιούν το σύνολο των διαθέσιμων πηγών τους (Pinfield, 1998). Παρά το γεγονός ότι ο όρος
«υβριδική βιβλιοθήκη» ή «υβριδική συλλογή» δεν είναι πια ένας όρος συχνά χρησιμοποιούμενος, στην
πραγματικότητα οι συλλογές μας στο σύνολο των πληροφοριακών οργανισμών (βιβλιοθηκών, αρχείων,
μουσείων) είναι υβριδικές. Στα πρώιμα αυτά στάδια αντιμετωπίστηκαν μια σειρά από θέματα που ουσι-
αστικά διαμόρφωσαν τη σημερινή πραγματικότητα των ψηφιακών βιβλιοθηκών και των αποθετηρίων
τόσο σε επίπεδο λειτουργικότητας των συστημάτων όσο και σε επίπεδο προτύπων μεταδεδομένων. Ει-
δικότερα, αναφέρουμε ότι ένα από τα θέματα που απασχόλησαν τις πρώτες διττές εφαρμογές των υβρι-
δικών βιβλιοθηκών είναι η αυθεντικοποίηση των χρηστών, η διαλειτουργικότητα των συστημάτων και
η επέκταση των υπαρχόντων προτύπων ώστε να ταυτοποιούνται φυσικά και ψηφιακά τεκμήρια και να
αντιστοιχίζονται τα ψηφιακά αντίγραφά τους. Σε επίπεδο συστημάτων πρέπει να σημειώσουμε αρχικά
τα συνεργατικά μοντέλα διαχείρισης βιβλιοθηκών (Integrated Library Systems as a Service ILSaS) που
στόχευαν στην ενοποίηση καταλόγων και λειτουργιών ενώ επέτρεπαν αυτονομία σε τοπικό επίπεδο.
Ανάλογο παράδειγμα αποτελεί η ανάπτυξη βιβλιοθηκονομικού λογισμικού που στηρίζει όλες τις πα-
ραδοσιακές λειτουργίες, συμπεριλαμβανομένου του δανεισμού φυσικών τεκμηρίων και στατιστικών
δανεισμού αλλά και χρήσης ψηφιακών τεκμηρίων, παράλληλα με τη δυνατότητα ανάρτησης πλήρων
κειμένων ή ψηφιακών τεκμηρίων μέσα στο λήμμα του καταλόγου κατά το πρότυπο των αποθετηρίων.
Τα νέα αυτά πακέτα συνδυάζουν λειτουργίες του Web.3 και των χαρακτηριστικών βιβλιοθηκονομικού
λογισμικού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η διαδικτυακή υπηρεσία «ABEKT e-opac» η οποία
συνδυάζει τα χαρακτηριστικά ενός παραδοσιακού OPAC (Online Public Access Catalogue) βιβλιοθήκης
και μίας εφαρμογής για τη διαχείριση και τη διάθεση πλήρους ψηφιακού περιεχομένου. Με τη χρήση
της υπηρεσίας «ABEKT e-opac», η βιβλιοθήκη μπορεί να διαχειριστεί και να διαθέσει στο κοινό επε-
ξεργασμένες βιβλιογραφικές εγγραφές, οι οποίες διασυνδέονται με το πλήρες ψηφιακό περιεχόμενο.
«Οι χρήστες της βιβλιοθήκης έχουν τη δυνατότητα, μέσω ενός εξελιγμένου webOPAC, να εντοπίσουν
το υλικό που τους ενδιαφέρει και να πλοηγηθούν διαδικτυακά στο ψηφιακό υλικό μέσα από ένα ευέλι-
κτο και ιδιαίτερα φιλικό περιβάλλον» (ΕΚΤ, 2014).
14
Η εξέλιξη της διαχείρισης του ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Παράλληλα, η διαμόρφωση προσωποποιημένων υπηρεσιών στο ψηφιακό περιβάλλον είναι από
τις βασικές ιδέες που αναπτύχθηκαν ήδη από τα πρώτα στάδια του υβριδικού μοντέλου των βιβλιοθηκών.
Το πληροφοριακό τοπίο (information landscape) που περιγράφουν οι (Pinfield, 1998) διαμορφώνεται με
τη συσχέτιση ενδιαφερόντων των χρηστών με τους πληροφοριακούς πόρους τους οποίους έχει ή εντοπί-
ζει η βιβλιοθήκη για λογαριασμό των χρηστών της. Οι δυο αυτές παράμετροι διαμορφώνουν το πληροφο-
ριακό τοπίο μέσα στο οποίο κινείται η βιβλιοθήκη για την παροχή προσωποποιημένων υπηρεσιών λαμ-
βάνοντας υπόψη τόσο τα προφίλ των χρηστών όσο και τα δικαιώματα χρήσης των πόρων. Οι διαδικασίες
αυτές ενσωματώθηκαν στις προσωποποιημένες υπηρεσίες των αποθετηρίων, τα οποία εξασφάλισαν τόσο
το περιβάλλον διαχείρισης των τεκμηρίων όσο και το περιβάλλον διαχείρισης των προφίλ των χρηστών.
1.8 Ψηφιακές συλλογές αρχειακού υλικού
Η ανάπτυξη των συλλογών αρχειακού υλικού στηρίζεται στην ψηφιοποίηση των εγγράφων και κάθε
είδους τεκμηρίων που συναπαρτίζουν την αρχειακή συλλογή. Στηρίζεται επίσης στη συμπερίληψη και
διαχείριση όλων των ψηφιακών αρχείων και εγγράφων που δημιουργήθηκαν ως πρωτότυπα σε ψηφιακή
μορφή (born digital) και αποτελούν το διοικητικό ή προσωπικό αποτύπωμα οργανισμών. Σε ότι αφορά
τις αρχειακές ψηφιακές συλλογές πρέπει να σημειώσουμε ότι όπως και στις βιβλιοθήκες, οι ψηφιακές
συλλογές αρχειακού υλικού περιλαμβάνουν την παραγωγή μεταδεδομένων που περιγράφουν τα τεκ-
μήρια, ενισχύουν τη διαχείρισή τους και δημιουργούν συσχετισμούς μεταξύ τους που επιτρέπουν την
πολλαπλασιαστική χρήση τους. Επισημαίνεται ότι αυτό δεν συνεπάγεται την ύπαρξη μηχανισμού που
επιβάλει την παραγωγή μεταδεδομένων για τα ψηφιακά αρχεία (born digital) της τρέχουσας αρχειακής
παραγωγής, όπως ακριβώς δεν υπάρχει και σαφής πολιτική για τη διατήρηση και συντήρησή τους.
Σε όσες περιπτώσεις υπάρχουν ή αναπτύσσονται διαδικασίες τεκμηρίωσης για τις ψηφιακές αρχειακές
συλλογές τα πρότυπα και σχήματα μεταδεδομένων ενδέχεται να στηρίζονται στα αρχειακά πρότυπα
περιγραφής ή σε απλά βιβλιογραφικά πρότυπα με κυρίαρχο το Dublin Core. Τα αρχειακά πρότυπα χα-
ρακτηρίζονται από κάθετους ιεραρχικούς συσχετισμούς και στοχεύουν στην ενίσχυση του συσχετισμού
μεταξύ των τεκμηρίων μιας ενότητας ή μιας συλλογής σε αντίθεση με τα βιβλιογραφικά πρότυπα που
ενισχύουν τις παράλληλες συνδέσεις μεταξύ των πεδίων.
Για την κατανόηση της εξέλιξης της χρήσης των προτύπων μεταδεδομένων στο αρχειακό πε-
ριβάλλον πρέπει να αναφερθεί ότι αρχικά η δημιουργία μεταδεδομένων με τη χρήση αυστηρών προ-
τύπων δεν είχε την ίδια σημασία όπως στις βιβλιοθήκες. Το αρχειακό υλικό είναι μοναδικό και δεν
υπάρχει περίπτωση να καταλογογραφείται από άλλο οργανισμό ώστε να επιτρέπει ανταλλαγές δεδο-
μένων ή να παρουσιάζονται φαινόμενα διπλών αντιτύπων. Κατά την έννοια αυτή η τυποποίηση των
περιγραφών δεν στόχευε στην εξοικονόμηση πόρων και ανθρώπινου δυναμικού. Η προτυποποίηση της
περιγραφής των αρχειακών τεκμηρίων άρχισε να γίνεται απαραίτητη και να αποκτά ιδιαίτερη σημασία
από τη στιγμή που άρχισαν οι ψηφιοποιήσεις και η ιδέα ανάκτησης ομάδων ή μονάδων τεκμηρίων με
βάση θεματολογικά, τυπολογικά ή περιγραφικά χαρακτηριστικά αποτέλεσε ουσιαστική πληροφορι-
ακή διαδικασία. Επιπλέον, η δυνατότητα ανταλλαγής δεδομένων με το σύνολο των πληροφοριακών
οργανισμών άρχισε να γίνεται πραγματικότητα και να επιζητεί προτυποποίηση των περιγραφών. Η
δυνατότητα ενσωμάτωσης μεταδεδομένων αρχειακών τεκμηρίων και τεκμηρίων βιβλιοθηκών και μου-
σείων είναι αυτή που ώθησε και ωθεί τη χρήση προτύπων στην περιγραφή του αρχειακού υλικού. Η
ιδέα ενσωμάτωσης των μεταδεδομένων σε ενιαίες βάσεις δεδομένων δεν είναι τόσο καινούργια όσο
θα μπορούσε κανείς να υποθέσει. Από τη δεκαετία του 1980 η πρόθεση αυτή υπήρχε και η παραγωγή
του MARC-AMC (MARC format for Archival and Manuscript Control) εμφανίστηκε με πρόθεση να
ενσωματώσει στο σχήμα MARC την περιγραφή των αρχειακών τεκμηρίων. Στην επόμενη δεκαετία εμ-
φανίστηκε το σχήμα EAD (Encoded Archival Description) Πρότυπο Αρχειακής Περιγραφής στηριζό-
μενο σε SGML/XML. Στόχος του σχήματος αυτού είναι να δοθεί ένα πρότυπο περιγραφής αρχειακών
15
Η εξέλιξη της διαχείρισης του ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
τεκμηρίων αποκλειστικά φτιαγμένο γι αυτό το σκοπό και να μπορεί να παρουσιάζει το αρχειακό υλικό
στο διαδίκτυο. Επιπλέον, δίνει τη δυνατότητα επικοινωνίας με άλλα πρότυπα περιγραφής και κυρίως
τα βιβλιογραφικά. Τα τελευταία χρόνια υπάρχει η τάση αντιστοίχησης των αρχειακών προτύπων με
σχήματα των ανοιχτών προτύπων (π.χ. DC και ΟΑΙ) που επιτρέπουν την έξοδο των αρχειακών μεταδε-
δομένων προς τις ψηφιακές βιβλιοθήκες και τα ψηφιακά αποθετήρια.
Ο αρχικός στόχος των αρχειακών οργανισμών, όπως άλλωστε και των βιβλιοθηκών, ήταν να
δημιουργήσουν μέσω των τεκμηριωτικών καταγραφών ένα ενιαίο ευρετήριο (κατάλογο) των τεκμηρί-
ων που είχαν στην κατοχή τους. Αυτός ο κατάλογος θα επέτρεπε τη διασφάλιση της κυριότητάς τους,
την ανάκτησή τους και τη δημιουργία ενός πληροφοριακού ιχνεύματος για τις συλλογές τους. Από την
άποψη αυτή, οι προσπάθειες των αρχειακών οργανισμών εστίαζαν και αυτές όπως και των βιβλιοθηκών
στην παραγωγή ψηφιακών καταλόγων. Ωστόσο, οι διαδικασίες ψηφιοποίησης υιοθετήθηκαν από πολύ
νωρίς ακριβώς γιατί στόχευαν όχι μόνο στη διάθεση ενός μοναδικού υλικού αλλά και στη διατήρησή
του. Η διατήρηση αυτή επιτυγχάνονταν μέσα από τη μεταφορά του τεκμηρίου στο νέο ψηφιακό υπό-
στρωμα και επομένως η νοηματική πληροφοριακή του υπόσταση παρέμενε σε μεγάλο βαθμό διαθέσιμη
στο διηνεκές. Παράλληλα, η χρήση του ψηφιακού αντί του πρωτοτύπου ελαχιστοποιούσε τη φθορά του
πρωτοτύπου από τη χρησιμοποίησή του. Επιπλέον, τα αρχειακά έγγραφα είχαν λιγότερες ή καθόλου
δεσμεύσεις πνευματικών δικαιωμάτων καθώς το καθεστώς παραγωγής τους δεν αποτελούσε αντικείμε-
νο εμπορικής δραστηριότητας. Ανάλογα, οι δεσμεύσεις που αφορούσαν πρόσβαση και απόρρητο ήταν
πολύ πιο εύκολο να λυθούν με τη διαμόρφωση πολιτικών, τις οποίες άλλωστε οι αρχειακοί οργανισμοί
είχαν ήδη και αποτελούσαν αναπόσπαστο κομμάτι της αρχειονομικής διαχείρισης. Οι ουσιαστικοί αυτοί
λόγοι ώθησαν τις ψηφιοποιήσεις στους αρχειακούς οργανισμούς με μεγάλη ταχύτητα και ο σχηματισμός
των ψηφιοποιημένων συλλογών δημιούργησε τη διάθεση σημαντικού ψηφιακού περιεχομένου.
Σε ότι αφορά τη χρήση των ψηφιακών αρχειακών συλλογών, η δυνατότητα πρόσβασης σε μο-
ναδικά τεκμήρια έδωσε στην ιστορική έρευνα μια αυξημένη δυνατότητα πρόσβασης σε πρωτογενείς
αρχειακές πηγές με αποτέλεσμα την ουσιαστική υποστήριξη της ερευνητικής διαδικασίας μέσα από το
διαδίκτυο. Παράλληλα, η επιτάχυνση των διαδικασιών τεκμηρίωσης που ενισχύθηκε από τις ψηφιοποι-
ήσεις είχε ως αποτέλεσμα την απόδοση σημαντικού όγκου αρχειακού υλικού διαθέσιμου στην έρευνα. Η
έρευνα των (Sinn & Soares, 2014) παρουσιάζει την αυξανόμενη χρήση των ψηφιακών αρχειακών πηγών
από τους ιστορικούς ερευνητές καθώς και τη διαρκώς αυξανόμενη εμπιστοσύνη τους στην ποιότητα και
την εγκυρότητα των πηγών αυτών. Επίσης, αποδεικνύει την ευχρηστία των συστημάτων αναζήτησης
και πρόσβασης στις πηγές αυτές που οφείλεται στις διαδικασίες τεκμηρίωσης καθώς και την τεράστια
σημασία τους στην προώθηση της έρευνας.
Οι ψηφιακές αρχειακές συλλογές αποτελούν ουσιαστικά αντικατοπτρισμό των φυσικών συλλο-
γών που έχουν στην κατοχή τους οι αρχειακοί φορείς. Παράλληλα, μέσα από τη διαλειτουργικότητα των
ψηφιακών αρχειακών συλλογών επιτυγχάνεται η ενοποίηση αρχειακών συλλογών που διασπάστηκαν
με την πάροδο των χρόνων σε διαφορετικά σημεία, διαφορετικούς φορείς, χώρες κ.κπ.. Στο ψηφιακό
περιβάλλον μπορούμε πλέον να αναζητήσουμε και να αντλήσουμε τεκμήρια με κοινό σημείο ονομάτων,
θεμάτων και τύπων και να ενοποιούμε ιδεατά αρχειακές συλλογές που ενδεχομένως βρίσκονται σε δια-
φορετικά γεωγραφικά σημεία ή και να συγκροτούμε νέες ενοποιημένες συλλογές των οποίων τα φυσικά
τεκμήρια βρίσκονται διάσπαρτα σε φορείς και γεωγραφικές περιοχές. Από την άποψη αυτή οι ψηφιακές
αρχειακές συλλογές αποκτούν μια πληρότητα που δεν έχουν στη φυσική τους μορφή και μέσα από τα
μεταδεδομένα τους εξασφαλίζουν προσβασιμότητα και διαλειτουργικότητα που επιτρέπει ακριβώς αυτή
την ψηφιακή ενοποίηση και την πληροφοριακή ολότητα που αναφέρθηκε παραπάνω.
Ο Πίνακας 1.2 που ακολουθεί παρουσιάζει τα οφέλη της ψηφιοποίησης στους αρχειακούς
οργανισμούς:
16
Η εξέλιξη της διαχείρισης του ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Οφέλη από την ψηφιοποίηση -Αρχειακοί οργανισμοί
Διάθεση αρχειακού υλικού
Διατήρηση αρχειακού υλικού
Ελαχιστοποίηση φθοράς του πρωτοτύπου
Διευκόλυνση της προσβασιμότητας
Ενίσχυση της έρευνας
Πίνακαςστους
Πίνακας 1.2 Οφέλη ψηφιοποίησης 1.2.Οφέλη ψηφιοποίησης
αρχειακούς οργανισμούςστους αρχειακούς οργανισμούς
Τέλος,
Τέλος, πρέπει να σημειωθεί ότι πρέπει
παρά τοναγεγονός
σημειωθεί ότι παρά
ότι έχουμε μιατοαυξανόμενη
γεγονός ότιπαραγωγή
έχουμε μια αυξανόμενη παραγω
ψηφια-
ψηφιακών εγγράφων, δεν υπάρχει καμία πρόβλεψη για τη διαχείριση και διατήρησή του Είν
κών εγγράφων, δεν υπάρχει καμία πρόβλεψη για τη διαχείριση και διατήρησή του Είναι γεγονός ότι δεν
γεγονός ότι δεν υπάρχει σαφής και ουσιαστική μέριμνα και πολιτική για τη διατήρησ
υπάρχει σαφής και ουσιαστική
διαχείρισημέριμνα και πολιτικήτων
και συντήρηση για ψηφιακών
τη διατήρηση, διαχείριση
αρχείων και συντήρηση
που παράγονται των
σε καθημερινή βάση σ
ψηφιακών αρχείων που χώρα
παράγονται σε καθημερινή βάση στη χώρα μας από πολυπληθείς δημόσιους
μας από πολυπληθείς δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς. Αυτό αποτελεί ιδιαίτερο πρόβλη και
ιδιωτικούς φορείς. Αυτόκαι εισάγειιδιαίτερο
αποτελεί μια σειράπρόβλημα
από θέματα καιπου αφορούν
εισάγει τη διοικητική
μια σειρά και πολιτιστική
από θέματα που αφορούν μνήμη.
τη διοικητική και πολιτιστική μνήμη.
Η αναγκαιότητα σύνδεσης Η αναγκαιότητα σύνδεσης καιτων
και διαλειτουργικότητας διαλειτουργικότητας
αρχειακών συλλογών των μεαρχειακών
αυτές των συλλογών με αυτ
των ψηφιακών βιβλιοθηκών και των συλλογών πολιτιστικού αποθέματος οδηγεί σήμερα
ψηφιακών βιβλιοθηκώνδιαχείριση
και των συλλογών πολιτιστικού
των ψηφιακών αυτών αποθέματος
συλλογών μεοδηγείάξονες σήμερα τη διαχείριση των
διαλειτουργικότητας που επιτρέπουν αυ
ψηφιακών αυτών συλλογών με άξονεςΧαρακτηριστικό
τη σύνδεση. διαλειτουργικότητας που επιτρέπουν
παράδειγμα αποτελείαυτήη τηEuropeana,
σύνδεση. Χαρα-η οποία συναθροίζ
κτηριστικό παράδειγμαπεριεχόμενο
αποτελεί η Europeana, η οποία
από βιβλιακούς, συναθροίζει
αρχειακούς καιπεριεχόμενο
μουσειακούς από βιβλιακούς,κάθε
οργανισμούς αρ- είδους. Όπως
αναλυθεί
χειακούς και μουσειακούς στα κεφάλαια
οργανισμούς πουΌπως
κάθε είδους. ακολουθούν
θα αναλυθεί παρακάτω, η διαχείριση
στα κεφάλαια αυτή γίνεται σε επίπε
που ακολουθούν
παρακάτω, η διαχείρισημεταδεδομένων των συλλογών
αυτή γίνεται σε επίπεδο μεταδεδομένωνπου αντικατοπτρίζουν τα εγγενή και
των συλλογών που αντικατοπτρίζουν συμφραζόμε
χαρακτηριστικά μιας συλλογής όσο και σε επίπεδο μεταδεδομένων των τεκμηρίων π
τα εγγενή και συμφραζόμενα χαρακτηριστικά μιας συλλογής όσο και σε επίπεδο μεταδεδομένων των
αποδίδουν την ταυτότητα και το νοηματικό τους περιεχόμενο. Πρέπει να σημειωθεί ότι
τεκμηρίων που αποδίδουν την ταυτότητα
ψηφιακές και τοκαι
βιβλιοθήκες νοηματικό τους περιεχόμενο.
οι ψηφιακές αρχειακές και Πρέπει να σημειωθεί
μουσειακές ότι περιλαμβάνο
συλλογές
οι ψηφιακές βιβλιοθήκεςτεκμήρια
και οι ψηφιακές αρχειακές και μουσειακές συλλογές περιλαμβάνουν τεκμήρια
που κυμαίνονται από μια περιστασιακή δημιουργία δεδομένων μέχρι διαμορφωμέν
που κυμαίνονται από μιακαιπεριστασιακή
με διάρκεια στο χρόνο συλλογές.
δημιουργία δεδομένων Περιέχουν τεκμήρια πουκαι
μέχρι διαμορφωμένες μπορεί να είναι βιβλία, έγγραφ
με διάρκεια
αντικείμενα, δεδομένα έρευνας ή απλά να αποτελούν χωρικά
στο χρόνο συλλογές. Περιέχουν τεκμήρια που μπορεί να είναι βιβλία, έγγραφα, αντικείμενα, δεδομένασημεία ή απλά έννοιες. Τα σχήμα
μεταδεδομένων
έρευνας ή απλά να αποτελούν που έχουν
χωρικά σημεία περιγραφεί
ή απλά έννοιες.τα Ταστοιχεία
σχήματααυτά μπορεί να διαφέρουν,
μεταδεδομένων που έχουνωστόσο μπορού
να διαμορφώσουμε ένα ελάχιστο αριθμό πεδίων που εντοπίζουμε ότι είναι κοινά για το σύνο
περιγραφεί τα στοιχεία αυτά μπορεί να διαφέρουν, ωστόσο μπορούμε να διαμορφώσουμε ένα ελάχιστο
των τεκμηρίων και να δημιουργήσουμε μια βάση επικοινωνίας μεταξύ των σχημάτων. Ανάλο
αριθμό πεδίων που εντοπίζουμε
μπορούμεότι ναείναι κοινάτογια
κάνουμε το για
ίδιο σύνολο των τεκμηρίων
τη διαχείρισή τους σεκαιεπίπεδο
να δημιουργήσουμε
συλλογών. Οι εφαρμογές αυτ
μια βάση επικοινωνίας μεταξύ των σχημάτων.
που αναλύονται Ανάλογα μπορούμε
στα κεφάλαια να κάνουμε
που ακολουθούν το ίδιο γιατητηχρήση
επιτρέπουν διαχείρισή
αρχειακών προτύπω
τους σε επίπεδο συλλογών. Οι εφαρμογές αυτές που αναλύονται στα κεφάλαια που ακολουθούν επι- διεθνή πρότυ
περιγραφής σε τοπικό επίπεδο και τη χαρτογράφησή τους σε
διαλειτουργικότητας
τρέπουν τη χρήση αρχειακών (OAI-PMH)
προτύπων περιγραφής σε επίπεδο
σε τοπικό επίπεδοσυλλογής. Δίνουν επίσης τη
και τη χαρτογράφησή δυνατότητα
τους σε να υπάρχ
χρήση ενιαίων προτύπων περιγραφής και διαμόρφωση
διεθνή πρότυπα διαλειτουργικότητας (OAI-PMH) σε επίπεδο συλλογής. Δίνουν επίσης τη δυνατότητα
ειδικών σχημάτων ή προφ
προσαρμοσμένων στις αρχειονομικές ανάγκες που και πάλι επιτρέπουν την έξοδο των βασικώ
να υπάρχει χρήση ενιαίων προτύπων περιγραφής
μεταδεδομένων και διαμόρφωση
προς διαλειτουργικά σχήματαειδικών
(πχ. σχημάτων
DC, OAI).ή προφίλ προσαρ-
μοσμένων στις αρχειονομικές ανάγκες
Πρέπει που και να
επίσης πάλι επιτρέπουν
σημειωθεί ότιτην έξοδο των
ψηφιακές βασικών
αρχειακές μεταδεδομένων
συλλογές αξιοποιούν το περιβάλλ
προς διαλειτουργικά σχήματα (π.χ.. DC, OAI).
των ψηφιακών αποθετηρίων και προσαρμόζουν τις ροές των λειτουργιών τους και τα σχήμα
μεταδεδομένων
Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι στις δικές αρχειακές
ψηφιακές τους ειδικές επιταγές.
συλλογές Χαρακτηριστικά
αξιοποιούν το περιβάλλονπαραδείγματα
των αυτών τ
εφαρμογών μπορεί κανείς τα δει στα αποθετήρια που υλοποιούνται
ψηφιακών αποθετηρίων και προσαρμόζουν τις ροές των λειτουργιών τους και τα σχήματα μεταδεδο- και προβάλλονται από τ
κόμβο του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης όπως το αποθετήριο Εργάνη.
μένων στις δικές τους ειδικές επιταγές. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτών των εφαρμογών μπορεί
κανείς τα δει στα αποθετήρια που υλοποιούνται και προβάλλονται από τον κόμβο του Εθνικού Κέντρου
Τεκμηρίωσης όπως το αποθετήριο
1.9. Εργάνη.συλλογές πολιτιστικού αποθέματος (μουσεία και
Ψηφιακές
πινακοθήκες)
1.9 Ψηφιακές συλλογές πολιτιστικού αποθέματος (μουσεία και πινακοθήκες)
Οι ψηφιακές συλλογές πολιτιστικού αποθέματος αποτελούν το υλικό όλων των οργανισμών που συγκε-
ντρώνουν κάθε μορφή μουσειακών τεκμηρίων και συγκροτούν συλλογές πολιτιστικών αγαθών. Οι συλ-
λογές των οργανισμών αυτών, έχουν το κοινό χαρακτηριστικό του φυσικού αντικειμένου που αποτελεί
17
Η εξέλιξη της διαχείρισης του ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
ανθρώπινη καλλιτεχνική ή επιστημονική παραγωγή ή που καταδεικνύει τις μεθόδους επιβίωσης και δια-
βίωσης του ανθρώπου. Οι κατάλογοι των μουσείων αρχικά αποτελούσαν απλές λίστες που είχαν ως κύ-
ριο στόχο τη διασφάλιση της συλλογής και την αποτύπωση των αποκτημάτων ενός μουσείου. Η αίσθηση
ότι τα μουσεία περιλαμβάνουν μοναδικά αντικείμενα και επομένως δεν υπάρχει η ανάγκη τυποποίησης
των καταλόγων τους συνέβαλε στην αργή ανάπτυξη προτύπων για την οργάνωση των πληροφοριακών
ενοτήτων τους. Η καταγραφή των στοιχείων των τεκμηρίων προσομοιάζει την κλασσική καταλογογρά-
φηση των βιβλιοθηκών. Πρόσθετα, στοιχεία που αφορούν την προέλευση του τεκμηρίου αποτελούν μέ-
ρος του καταλόγου –όπως συμβαίνει άλλωστε και στα ευρετήρια των αρχείων, όπου η προέλευση επίσης
καταγράφεται- και συχνά η κατάσταση του τεκμηρίου, η συντήρηση και η αποθήκευσή του αποτελούν
και αυτά μέρος της περιγραφής του. Τέλος, κάθε είδους πληροφορίες που αφορούν το τεκμήριο συμπε-
ριλαμβάνονται συχνά στους καταλόγους χωρίς ιδιαίτερη τυποποίηση ή συνέπεια για όλα τα τεκμήρια.
Η καταγραφή των μουσειακών αντικειμένων και των έργων τέχνης είναι συχνά μόνο σκιαγραφι-
κή ή συγχέεται με τη μορφή, τα υλικά και τον ευρύτερο τομέα που αφορά το τεκμήριο (π.χ. ζωγραφική).
Σε άλλες περιπτώσεις μπορεί να απαρτίζεται από μακρές εκθεσιακού τύπου περιγραφές που παρέχουν
σημαντική πληροφορία για το τεκμήριο και την ιστορία του αλλά με μη τυποποιημένο τρόπο και χωρίς
τη χρήση προτύπων ή και ομοιομορφίας. Το γεγονός αυτό έχει οδηγήσει στη δημιουργία καταγραφών
τεκμηρίων με διαφορετικό τρόπο για το καθένα αλλά και στη σύνθεση καταλόγων που δεν ακολουθούν
τυποποιημένες διαδικασίες. Πρέπει δε να σημειωθεί ότι οι περιγραφές αυτές αποτελούν πλέον μέρος της
οντότητας του τεκμηρίου και της πληροφοριακής του χρησιμότητας. Οι μουσειακοί οργανισμοί επιζητούν,
ανάμεσα σε άλλα θέματα που αφορούν τα μεταδεδομένα τους, και τη συμπερίληψη όλων των προηγού-
μενων καταγραφών ή και περιγραφών που έχουν δοθεί για τα τεκμήρια από αρχαιολόγους ή ειδικούς
επιστήμονες που έχουν ασχοληθεί με τα συγκεκριμένα αντικείμενα δημιουργώντας νέες ανάγκες στα σχή-
ματα μεταδεδομένων και στην ανάπτυξη ανάλογων πεδίων. Παράλληλα, η έλλειψη τυποποίησης και στη
χρησιμοποιούμενη ορολογία και ειδικότερα στη χρήση ελεγχόμενων λεξιλογίων για την απόδοση του νο-
ηματικού περιεχομένου των τεκμηρίων δημιουργεί την ανάγκη εξεύρεσης λύσεων και σε αυτό τον τομέα.
Τις τελευταίες δεκαετίες, κατ’ αναλογία με τις αρχειακές συλλογές, οι ψηφιοποιήσεις των μου-
σειακών αντικειμένων έφεραν στο φως την αναγκαιότητα περιγραφής και τυποποίησης της περιγραφής
αυτής ώστε να μπορούν να ενταχθούν στις μεγάλες βάσεις δεδομένων και οι πληροφορίες να διαμοι-
ραστούν. Η λειτουργία του «ψηφιακού μουσείου» είναι πλέον αδύνατη χωρίς την τυποποιημένη πε-
ριγραφή και τη χρήση ανοιχτών προτύπων. Οι ιδιαιτερότητες που επιβάλλει η φυσική περιγραφή των
μουσειακών τεκμηρίων και η έλλειψη θεματικής πρόσβασης αποτελούν τα κυριότερα εμπόδια. Η τυπο-
ποίηση περιγραφής είναι σε εξέλιξη και οι μουσειακοί οργανισμοί παρουσιάζουν μεγάλη δραστηριότη-
τα σε αυτό τον τομέα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί «το πρότυπο CIDOC- CRM (Conceptual
Reference Model), το οποίο είναι αποτέλεσμα της προσπάθειας της επιτροπής του ICOM (International
Council of Museums) να παρουσιάσει ένα σημασιολογικό μοντέλο περιγραφής μουσειακών αντικει-
μένων που να επιτρέπει την επικοινωνία μεταξύ των μεταδεδομένων των μουσείων και των μεταδεδο-
μένων των αρχείων και των βιβλιοθηκών» (ICOM, 2015). Το σχήμα προτυποποίησης δημιουργήθηκε
μόλις το 1998 και το 2000 κατατέθηκε για ISO. Η νέα έκδοση του CIDOC Conceptual Reference Model
(CRM) δίνει ορισμούς και ένα δομημένο τρόπο για να μπορεί κανείς να αποτυπώσει τη βασική πληρο-
φορία και τις σχέσεις που διαμορφώνονται κατά την τεκμηρίωση της πολιτιστικής κληρονομιάς. Στόχος
του προτύπου είναι να δημιουργήσει μια τυποποίηση στην καταγραφή των εννοιών και επομένως στην
επικοινωνία μεταξύ πολιτιστικών οργανισμών. Η έμφαση του CIDOC είναι στις έννοιες και όχι στα
καθαυτό υλικά τεκμήρια. Με τον τρόπο αυτό στοχεύει στη δημιουργία μιας εννοιολογικής κοινής συνι-
σταμένης πάνω στην οποία όλοι οι οργανισμοί πολιτιστικής διαχείρισης (βιβλιοθήκες, αρχεία, μουσεία)
θα μπορέσουν να χτίσουν και να επικοινωνήσουν. Η δομή του προτύπου έχει χαρακτήρα οντολογίας
και επιτρέπει αέναους συσχετισμούς των εννοιών. Η χρήση του CIDOC- CRM στη χώρα μας είναι
ακόμα περιορισμένη και η υιοθέτησή του από τους επιστήμονες του κλάδου είναι σε εξέλιξη. Ανάλογα,
18
Η εξέλιξη της διαχείρισης του ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
το σχήμα LIDO λειτουργεί σε μεγάλο βαθμό συμπληρωματικά προς το CIDOC- CRM καθώς αποτελεί
το σχήμα συγκομιδής μεταδεδομένων από τις βάσεις των πληροφοριακών οργανισμών, προς πύλες και
συναθροιστές πολιτιστικού περιεχομένου. Το LIDO ως ένα σχήμα συγκομιδής μεταδεδομένων εστιά-
ζει στη συγκέντρωση περιγραφικών και σημασιολογικών μεταδεδομένων πολιτιστικών τεκμηρίων και
αποδίδει τα μεταδεδομένα αυτά σε άλλους οργανισμούς με στόχο τον εμπλουτισμό των δυνατοτήτων
ανάκτησης και πρόσβασης σε περιεχόμενο.
Άλλα πρότυπα περιγραφής μουσειακών αντικειμένων εστιάζουν στην περιγραφή των τεκμηρίων
και τα πεδία τους αναπτύσσονται με συσχετισμούς μεταξύ των πεδίων και απόδοση της ταυτότητας, πε-
ριγραφής και διαχείρισης του τεκμηρίου και παρουσιάζονται με απλούστερα σχήματα. Για παράδειγμα
το VRA Core (Visual Representation Association) (Library of Congress, 2014) που υποστηρίζεται από το
γραφείο το οποίο είναι υπεύθυνο για το πρότυπο MARC της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου, έχει σχεδια-
στεί με στόχο την ενιαία διαχείριση και ανταλλαγή μεταδεδομένων σε ψηφιακό περιβάλλον ανεξαρτήτως
μορφής των περιγραφόμενων τεκμηρίων. Τα μεταδεδομένα των μουσειακών τεκμηρίων αποτελούν το
συνεκτικό ιστό που τα συνδέει με τα μεταδεδομένα των αρχειακών τεκμηρίων και των τεκμηρίων των
βιβλιοθηκών και επιτυγχάνουν να αποδίδουν ενιαία πληροφοριακά σύνολα με κοινό θεματικό άξονα και
μορφολογική ποικιλία πηγών. Τα μουσεία σήμερα χρησιμοποιούν απλά κυρίως πρότυπα με εφαρμογές
που περιλαμβάνουν περιγραφές σε Dublin Core, σε VRA, CCO αλλά και χρήση των καθαρά βιβλιοθηκο-
νομικών προτύπων MARC ή MODS. Η χρήση του CIDOC είναι ακόμα περιορισμένη καθώς η νέα του
έκδοση είναι πολύ πρόσφατη αλλά και η υλοποίηση της επεξεργασίας απαιτεί βαθιά γνώση του προτύπου.
1.10 Συλλογές δεδομένων έρευνας (research data)
Τα ερευνητικά δεδομένα είναι δεδομένα που έχουν συλλεχθεί ή έχουν προκύψει από καταγραφές ερευ-
νητικών μεθόδων παρατήρησης (observation), πειραμάτων, συμμετοχικών ερευνών παρατήρησης και
έρευνας πεδίου (field research) ή αποτελούν καταγραφές ανάλυσης περιεχομένου (content analysis) με
στόχο να δημιουργήσουν αποτελέσματα πρωτογενούς έρευνας. Τα δεδομένα είναι απλά στοιχεία που
αποτυπώνουν μια διαδικασία και δεν αποτελούν επεξεργασμένη πληροφορία. Δεν πρόκειται για τα απο-
τελέσματα της έρευνας αλλά για τα συστατικά που την υλοποιούν. Τα δεδομένα χωρίς την επεξεργασία
που ακολουθεί από τον ερευνητή δεν αποδίδουν πληροφορικές οντότητες που μπορούν να αξιοποιη-
θούν. Αυτό που ουσιαστικά αξιοποιεί την πληροφορία των δεδομένων είναι η ερευνητική διαδικασία
που κάνει ο ερευνητής μέσα από την οργάνωση, ερμηνεία και επεξεργασία των δεδομένων που του
επιτρέπουν να δημιουργήσει πληροφορία και γνώση στηριγμένη σε βασικά πρωτογενή συστατικά.
Τα δεδομένα έρευνας είναι τα πραγματικά συστατικά πάνω στα οποία στηρίχθηκε η έρευνα και
από την άποψη αυτή αποτελούν διακριτά στοιχεία που αξιοποιούνται για τη δημιουργία γνώσης. Τα
ερευνητικά δεδομένα συγκεντρώνονται ή δημιουργούνται από τους ερευνητές με βάση συγκεκριμένες
μελέτες και με διακριτό αντικείμενο κάθε φορά. Περιλαμβάνουν απόλυτα στοιχεία αποτύπωσης από
καθορισμένες διαδικασίες ή/ και στιγμιότυπα που εξυπηρετούν τους σκοπούς της έρευνας και αξιοποι-
ούνται στο πλαίσιο του ερευνητικού προβλήματος. Τα δεδομένα έρευνας μπορεί να προέρχονται από
ποικίλες ερευνητικές διαδικασίες και να αποτυπώνονται με διαφορετικούς τρόπους. Για το λόγο αυτό
τα ερευνητικά δεδομένα διακρίνονται σε κατηγορίες οι κυριότερες των οποίων είναι (The University of
Edinborough Information Services, 2013):
• Ερευνητικά δεδομένα παρατήρησης τα οποία είναι δεδομένα που αποτυπώθηκαν σε πραγ-
ματικό χρόνο και αποτελούν στιγμιότυπα συγκεκριμένων στοιχείων (π.χ. δημοσκοπήσεις,
απογραφές πληθυσμών, εικόνες διαδικασιών συντήρησης μνημείων, ακτινογραφίες, εικόνες
μαγνητικών τομογραφιών, κ.κπ.).
• Ερευνητικά δεδομένα πειραμάτων που είναι παράγωγα εργαστηριακών μηχανημάτων (π.χ.
χρωματογράμματα, ακολουθίες γονιδίων, κ.κπ.).
19
Η εξέλιξη της διαχείρισης του ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
• Ερευνητικά δεδομένα προσομοιώσεων, δηλαδή μοντέλα που προσομοιάζουν κλιματικές
συνθήκες, οικονομικά μοντέλα, κ.κπ.
• Ερευνητικά δεδομένα που προκύπτουν από διαδικασίες που συνθέτουν άλλα πρωτογενή δε-
δομένα ή μεταδεδομένα. Για παράδειγμα δεδομένα κειμένων, δεδομένα σύνθεσης βάσεων
δεδομένων, κ.κπ..
• Ερευνητικά δεδομένα αναφοράς ή κανονιστικά. Για παράδειγμα, γεωχωρικά δεδομένα, χη-
μικές ενώσεις, κ.κπ..
Τα δεδομένα ενδέχεται να είναι σε μορφή κειμένου, ερωτηματολογίων, σημειώσεις και κα-
ταγραφές εργαστηρίων, εικόνες, ημερολόγια, κώδικες, αριθμητικά δεδομένα, σχέδια και μοντέλα,
γεωγραφικές συντεταγμένες, φωτογραφίες, κ.κπ.. Παράλληλα, μια σειρά τεκμηρίων που δεν είναι
απολύτως ανεπεξέργαστα δεδομένα αλλά αποτελούν αναπόσπαστα στοιχεία της ερευνητικής διαδι-
κασίας όπως τα αρχεία ερευνητικών προγραμμάτων και οι αιτήσεις χρηματοδότησης, οι κανόνες δεο-
ντολογίας της έρευνας, φόρμες κάθε είδους (π.χ. φόρμες συγκατάθεσης συμμετοχής στην έρευνα και
ειδικά όταν πρόκειται για συμμετοχή ανθρώπινου δείγματος στην ερευνητική διαδικασία), τεχνικές
εκθέσεις και ενδιάμεσες εκθέσεις ερευνητικής διαδικασίας, κ.κπ.) συμπεριλαμβάνονται στα δεδομέ-
να έρευνας και αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα τους. Η αποθησαύριση των δεδομένων έρευνας είναι
κάτι που πιστεύουμε ότι θα απασχολήσει τους πληροφοριακούς οργανισμούς καθώς αναδεικνύεται
η πληροφοριακή τους αξία και η μεγάλη δυνατότητα επέκτασής τους. Πρέπει να τονιστεί ακόμα ότι
η δυνατότητα της πολλαπλής ανάλυσης των ίδιων δεδομένων μπορεί να οδηγήσει σε συμπεράσματα
που δεν είχαν δημοσιευθεί ξανά όπως και ο συνδυασμός αυτών με άλλες βάσεις δεδομένων μπορεί
να οδηγήσει στην εξαγωγή νέων συμπερασμάτων μεγιστοποιώντας την επαναχρησιμοποίησή τους.
Πιστεύουμε επίσης ότι οι εκδοτικές πρακτικές για θέματα που αφορούν ερευνητικό έργο θα
απαιτούν πολύ σύντομα την κατάθεση των ερευνητικών δεδομένων τα οποία και θα αποτελούν ανα-
πόσπαστο μέρος του τεκμηρίου προς έκδοση. Το γεγονός της δυνατότητας πρόσβασης στα ερευνητικά
δεδομένα μέσω της διαθέσιμης τεχνολογίας, είναι ακριβώς αυτό που ωθεί την ερευνητική κοινότητα να
αναζητά τη δημοσιοποίηση και διάθεσή τους. Οι πληροφοριακοί οργανισμοί θα πρέπει να αναπτύξουν
ανάλογες πολιτικές συγκέντρωσης, διασφάλισης της αξιοπιστίας προέλευσης, πληρότητας και ακεραι-
ότητας των δεδομένων. Επίσης, θα πρέπει να αναπτύξουν μεθόδους μεταφοράς των δεδομένων αυτών
από τα ποικίλα υποστρώματα καταγραφής σε μέσο το οποίο θα εγγυάται την ακεραιότητα, τη διατήρηση
και τη διάθεση των δεομένων έρευνας στο διηνεκές.
Πρέπει να σημειωθεί ότι η ποικιλία των δεδομένων έρευνας και του υλικού που τα συνοδεύει
θέτει νέες προκλήσεις στο θέμα της διαχείρισής τους. Ειδικότερα, η παραγωγή μεταδεδομένων από τα
δεδομένα έρευνας ουσιαστικά επιβάλει την αποτύπωση της προέλευσης των δεδομένων, την ένταξή τους
στο πλαίσιο της έρευνας και τη χρονική στιγμή της αποτύπωσής τους. Με την παραγωγή μεταδεδομένων
από τα δεδομένα έρευνας ουσιαστικά οι οργανισμοί πληροφόρησης καλούνται να παράγουν γνώση και
πέρα της αρχικής που παράγεται από τον ερευνητή και να αναδείξουν τη χρησιμότητα και τη δυνατότητα
επανάχρησής τους. Όπως αναφέρουν οι οδηγίες του Πανεπιστημίου του Εδιμβούργου (The University of
Edinborough Information Services, 2013) «η τεκμηρίωση των δεδομένων έρευνας και η παραγωγή των
μεταδεδομένων τους πρέπει να λαμβάνεται υπόψη από την αρχή και να συνεχίζεται καθ’ όλη τη διάρκεια
ζωής των δεδομένων. Αυτό αποτελεί την έννοια της καλής διαχείρισης των δεδομένων έρευνας».
Πρέπει να σημειωθεί ότι τα δεδομένα έρευνας και τα μεταδεδομένα τους αποτελούν υλικό που
εντοπίζεται με δυσκολία καθώς και δεν υπάρχει ένα αποθετήριο που να τα συγκεντρώνει, ούτε υπάρχουν
ανάλογες προσπάθειες που να έχουν σημαντικό εύρος. Παράλληλα, η διαχείριση των μεταδεδομένων
τους είναι δύσκολη καθώς δεν έχουν αναπτυχθεί ανάλογα πρότυπα για τη περιγραφή των μεταδεδο-
μένων. Παράγονται δε πολλά ερευνητικά δεδομένα, αλλά δυστυχώς ένα πολύ μικρό ποσοστό αυτών
διατίθεται και επαναχρησιμοποιείται, γιατί και οι ερευνητές δεν παρέχουν σαφείς οδηγίες για το πώς
έχουν προκύψει αυτά τα δεδομένα και οι πληροφοριακοί οργανισμοί δεν τα συγκεντρώνουν μεθοδικά.
20
Η εξέλιξη της διαχείρισης του ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Τέλος, κρίνεται ότι είναι σημαντικό τα δεδομένα έρευνας να είναι «ανοιχτά» και να ακολουθούν όλες
τις πολιτικές των ανοιχτών δεδομένων και της ανοιχτής πρόσβασης, όπως αναλύονται στο Κεφάλαιο 6.
1.11 Το υλικό του διαδικτύου
Οι πληροφορίες που συσσωρεύονται στο διαδίκτυο χαρακτηρίζονται από ποικιλία, πληθώρα και αμε-
σότητα. Ο βαθμός αύξησής τους είναι ιλιγγιώδης και η παραγωγή έξι εβδομάδων πληροφοριακού υλι-
κού στο διαδίκτυο το 2000 (Doerr, 2000) αναλογούσε με την παραγωγή ενός έτους με τους παραδο-
σιακούς έντυπους τρόπους ενώ σήμερα είναι πλέον πέρα από κάθε μέτρηση ή σύγκριση. Η έλλειψη
οποιασδήποτε οργάνωσης αυτού του υλικού ήταν αρκετή για να δημιουργήσει αρχικά μια σύγχυση και
στη συνέχεια μια σειρά προσπαθειών για την αποφυγή του χαώδους σκηνικού που δημιουργούσε. Πολ-
λοί παρομοιάζουν το διαδίκτυο με μια βιβλιοθήκη που όλα της τα βιβλία είναι ανάκατα πεταμένα στο
πάτωμα (Taylor, 2004), χωρίς κατάλογο και χωρίς ταξιθετικούς αριθμούς. Η οργάνωσή τους αρχικά
αποτέλεσε πρόκληση, ενώ σήμερα έχει απλά ξεπεραστεί από την αποδοτικότητα των μηχανών αναζή-
τησης. Η διαφορετικότητα του υλικού επίσης δημιούργησε προβληματισμούς στο βιβλιοθηκονομικό
χώρο που είχε μάθει να δουλεύει με πρότυπα που εστίαζαν στη μορφή και ακολουθούσαν διαφορετικές
παραμέτρους για κάθε είδος. Στην προκειμένη περίπτωση έλλειπαν όχι μόνο οι παράμετροι και τα
πρότυπα αλλά και η μεθοδολογία διαχείρισής τους. Οι βιβλιοθηκονόμοι ακολουθώντας παραδοσιακές
πρακτικές επεχείρησαν να δημιουργήσουν «βιβλιογραφίες» του διαδικτύου με θεματική κυρίως επι-
κέντρωση. Η προσπάθεια αυτή οδήγησε στη δημιουργία αυτών που σήμερα ονομάζουμε «θεματικές
πύλες», οι οποίες δημιουργήθηκαν ακολουθώντας τη βασική φιλοσοφία θεματολογικής ομαδοποίησης
πληροφοριών κατά το πρότυπο και τη λογική των βιβλιογραφιών. Οι θεματικές πύλες καλούν για προ-
σαρμογή των βασικών βιβλιογραφικών προτύπων. Καλούν επίσης, για την αντιμετώπιση του υλικού
του διαδικτύου με ελεύθερη σκέψη και αξιοποίηση των τεχνολογιών μακριά από στεγανά και πρακτι-
κές που σχεδιάστηκαν για τις έντυπες πηγές.
Το OCLC τη δεκαετία του 1990 ανέπτυξε το πρόγραμμα CORC (Cooperative Online Resource
Center) με σκοπό τη δημιουργία ενός σημείου από το οποίο οι βιβλιοθήκες μπορούσαν να έχουν πρόσβα-
ση σε μεταδεδομένα περιγραφής ηλεκτρονικών πηγών. Έδιναν δηλαδή καταλογογράφηση των πηγών
του διαδικτύου. «Ο αρχικός στόχος ήταν να πειραματιστούν με 100 βιβλιοθήκες, οι οποίες θα επέλεγαν
και θα καταλογογραφούσαν για το κοινό τους υλικό από το διαδίκτυο, χρησιμοποιώντας είτε MARC
είτε Dublin Core. Μέχρι τον Ιούνιο του 2000 οι καταλογογραφημένες πηγές του διαδικτύου είχαν προ-
στεθεί στους καταλόγους του OCLC» (Hickey, Childress, & Watson, 1999). Το πείραμα απέβλεπε στο
να δοθεί στις βιβλιοθήκες, όχι μόνο η πρωτοβουλία της επιλογής των πηγών από το διαδίκτυο, αλλά και
ο ρόλος της οργάνωσής τους. Σύμφωνα με την τότε (Δεκέμβρης του 2000) δήλωση του Διευθύνοντος
Συμβούλου του OCLC Jay Jordan σε συνέντευξή του στον Tom Hogan στόχος ήταν να «εμπλέξουμε τις
βιβλιοθήκες στη διαδικασία επιλογής των πηγών από το διαδίκτυο για λογαριασμό των χρηστών τους,
με στόχο να μετριάσουμε τα «πληροφοριακά σκουπίδια» που όλοι ξέρουμε ότι είναι γεμάτο το δίκτυο.
Για μας οι πηγές του διαδικτύου είναι μία ακόμα κατηγορία πηγών και τίποτα άλλο. Στην πορεία όμως
αναπτύξαμε ένα μηχανισμό για την επιλογή και καταλογογράφησή τους και φτιάξαμε και ένα κατάλο-
γο» (Hogan, 2000). Ο OCLC μεταχειρίστηκε τις πηγές του διαδικτύου ακριβώς όπως τις έντυπες. Έκανε
μεθοδική καταλογογράφηση, έδωσε θεματικές επικεφαλίδες και ταξινομικούς αριθμούς, πράγμα που
σήμερα μια δεκαπενταετία αργότερα μας ξενίζει ή και μας φαίνεται περιττό. Επιπλέον, το έργο ήταν
τιτάνιο και όπως αποδείχτηκε ακατόρθωτο με τις παραδοσιακές μεθόδους.
To CORC project σταδιακά εγκαταλείφτηκε αλλά η εμπειρία από αυτό αξιοποιήθηκε για τη στα-
διακή δημιουργία του Connexion (OCLC, 2015) που παρέχει την πλατφόρμα του OCLC από την οποία
δίνεται η δυνατότητα για μια πλήρη διαχείριση βιβλιογραφικών δεδομένων συμπεριλαμβανομένων των
ψηφιακών πληροφοριακών πόρων. Το Connexion αποτελεί τη βασική υπηρεσία μέσα από την οποία οι
21
Η εξέλιξη της διαχείρισης του ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
βιβλιοθήκες δημιουργούν, ανταλλάσσουν και διαχειρίζονται βιβλιογραφικά μεταδεδομένα των πηγών
τους. Τα μεταδεδομένα μπορεί να είναι είτε σε πρότυπο MARC είτε σε Dublin Core. Το Dublin Core
αναπτύχθηκε με πρωτοβουλία του OCLC ειδικά για την περιγραφή ηλεκτρονικών πηγών. Το πρότυπο
Dublin Core έπαιξε βασικό ρόλο στην προσπάθεια οργάνωσης των ψηφιακών τεκμηρίων. Φτιαγμένο για
να διαχειρίζεται ποικίλα μεταδεδομένα και με δυνατότητα ανάπτυξης, το Dublin Core δείχνει ότι μπορεί
να διαχειριστεί ηλεκτρονικές πηγές με μεγάλο βαθμό ανταπόκρισης (DCMI, 2012). Το Dublin Core είναι
σχεδιασμένο ώστε να εξυπηρετεί την αποτύπωση ψηφιακών τεκμηρίων αλλά το μεγάλο του πλεονέκτημα
είναι η δυνατότητά του να αποτυπώνει και επομένως να συγκεράζει και να συγκομίζει πληροφορίες που
προέρχονται από τεκμήρια διαφορετικών μορφών. Το Dublin Core ως ένα γενικό απλό σχήμα 15 πεδίων
που μπορούν να επαναλαμβάνονται δίνει ελευθερία στη χρήση και ευκολία στη διαχείριση. Αυτά τα στοι-
χεία είναι που ουσιαστικά ανέδειξαν το Dublin Core ως ένα διαδεδομένο και κοινά αποδεκτό πρότυπο.
Η οργάνωση των ηλεκτρονικών πηγών πληροφόρησης εξακολουθεί να παραμένει προβληματι-
κή αλλά και ουτοπία, τουλάχιστον με τις παραδοσιακές μεθόδους. Είναι εμφανές ότι η παραγωγή μετα-
δεδομένων και η αξιοποίηση των συστημάτων ανάκτησης μπορούν να αποδώσουν εξαιρετικά αποτελέ-
σματα. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να επισημάνουμε ότι τα μεταδεδομένα που αφορούν τη διαχείριση
της θεματολογίας και του νοηματικού περιεχομένου των τεκμηρίων έχουν ιδιαίτερη σημασία για τη δια-
μόρφωση των συλλογών και την παραγωγή πληροφοριακών συνόλων. Σήμερα, είναι πλέον εμφανές ότι
η παραδοσιακή μεταχείριση των συλλογών και η δημιουργία θεματικής πρόσβασης δεν μπορεί να έχει
αποτελέσματα στις πηγές του διαδικτύου. Η οργάνωση των πληροφοριών με τον παραδοσιακό τρόπο
της απόδοσης θεμάτων και τη χρήση ταξινομικών συστημάτων αφενός μεν είναι πλέον ανέφικτη λόγω
του όγκου των πληροφοριών αφετέρου, η τελειοποίηση των μηχανών αναζήτησης την έχουν ακυρώσει
σε μεγάλο βαθμό. Η διαχείριση των θεμάτων μέσα από οντολογίες και θησαυρούς αλλά και μέσα από
τη διαχείριση των επισημειώσεων (tags) δείχνει να ανταποκρίνεται σε πολλές από τις επιδιώξεις των
πληροφοριακών επιστημόνων. Επίσης, απλούστερες λύσεις όπως η χρήση των ταξινομικών συστημά-
των (LCCS και DDC) σε συνδυασμό με τις θεματικές επικεφαλίδες ή θεματικούς όρους και η αυτόματη
κατηγοριοποίηση των πηγών σε ευρείες θεματικές ενότητες είναι προφανές ότι μπορούν να δώσουν
αποτελέσματα. Όλα τα παραπάνω προϋποθέτουν τη διαχείρισή τους μέσα από τα μεταδεδομένα και τη
διαμόρφωση συγκεκριμένων σχημάτων και πολιτικών.
1.12 Πληροφοριακοί οργανισμοί και διαχείριση ψηφιακού περιεχομένου
Ο ρόλος των πληροφοριακών οργανισμών στη διαχείριση των πληροφοριών είναι διαρκώς εξελισσόμε-
νος καθώς η τεχνολογία και οι τρόποι παρουσίασης και μετάδοσης της πληροφορίας διαφοροποιούνται
συνεχώς. Παράλληλα, η αύξηση παραγωγής της καταγραφόμενης πληροφορίας είναι καταιγιστική και
απαιτεί την αναζήτηση και καθιέρωση νέων μεθόδων στην εκκαθάριση και διαχείρισή της επιζητώ-
ντας την οριοθέτηση πολιτικών και πρακτικών που θα ενισχύουν τους σκοπούς των οργανισμών και θα
ελαχιστοποιούν τις απώλειες πληροφοριών. Παράλληλα, η παραγωγή μεταδεδομένων που αποτελεί το
εργαλείο ταυτοποίησης, οργάνωσης, αναζήτησης και ανάκτησης, διαχείρισης και διατήρησης των πλη-
ροφοριών αποτελεί πλέον αναπόσπαστο μέρος της ίδιας της πληροφορίας. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την
ενσωμάτωση των εργασιών αυτών στην αποστολή των πληροφοριακών οργανισμών.
Το περιεχόμενο που διαχειρίζονται είναι ολοένα και περισσότερο ψηφιακό και μπορεί να αποτε-
λεί αποτέλεσμα διαφόρων προγραμμάτων, τουλάχιστον μέχρι πρότινος αλλά σήμερα είναι πλέον και ο
τρόπος με τον οποίο υλοποιούν την αποστολή τους που αφορά τη συγκέντρωση και οργάνωση της κα-
ταγεγραμμένης πληροφορίας και γνώσης. Όλη η διαδικασία στηρίζεται στην παραγωγή μεταδεδομένων.
Το τοπίο σήμερα για όλους τους οργανισμούς που διαχειρίζονται ψηφιακούς πληροφοριακούς πόρους
χαρακτηρίζεται από ποικιλία που αφορά τα πρότυπα, την ορολογία, τις οδηγίες και βέλτιστες πρακτι-
κές, τις πολιτικές διαχείρισης αλλά και τα πρότυπα μεταδεδομένων που εξασφαλίζουν την επικοινωνία
22
Η εξέλιξη της διαχείρισης του ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
και τη διαλειτουργικότητα μεταξύ συστημάτων. Η αναγκαιότητα να υπάρχει προσεκτικός σχεδιασμός
στην επιλογή προτύπων μεταδεδομένων, στη διαμόρφωση πολιτικής για την επιλογή και υλοποίηση των
σχημάτων και στην κωδικοποίηση αποτελεί κεντρικό μέλημα των πληροφοριακών οργανισμών. Είναι
ουσιαστικής σημασίας το να κατανοεί ο οργανισμός τη χρήση και χρησιμότητα των μεταδεδομένων και
το ρόλο τους στην αξιοποίηση του ψηφιακού περιεχομένου. Η κατανόηση αυτή οδηγεί στη διαμόρφωση
μιας ενιαίας και σταθερής στρατηγικής που θα εγγυάται τη διατήρηση του περιεχομένου και των μετα-
δεδομένων του ως ένα ενιαίο σύνολο. Η στρατηγική αυτή θα πρέπει να υιοθετείται από το σύνολο του
οργανισμού και να διασφαλίζει τη συνέχιση της τυποποίησης ανεξάρτητα από τα άτομα που ενδεχομέ-
νως εργάζονται για την παραγωγή των μεταδεδομένων. Οι διαδικασίες αυτές θα μας απασχολήσουν στα
επόμενα κεφάλαια.
23
Η εξέλιξη της διαχείρισης του ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Βιβλιογραφία
DCMI. (2012, 06 14). Dublin Core Metadata Element Set, Version 1.1. Ανάκτηση 02 02, 2015, από
http://dublincore.org/documents/dces/
DCMI. (2012, 06 14). Dublin Core Metadata Element Set, Version 1.1. Ανάκτηση 01 21, 2015, από
DCMI: http://dublincore.org/documents/dces/
Digital Library Federation. (1998). Ανάκτηση 01 28, 2015, από A Working Definition of Digital Library:
http://old.diglib.org/about/dldefinition.htm
Doerr, M. (2000, 07). Mapping of the Dublin Core Metadata Element Set to the CIDOC CRM . Technical
Report 274, ICS-FORTH, σ. 1.
Donovan, J. M. (2012). A library is not the books: an ethical obstacle to the digital library. Journal of
Information, Communication and Ethics in Society, 10, σσ. 93-106. doi:10.1108/14779961211227001.
Erway, R. (2010). Defining “ Born Digital ” Types of Born-Digital Materials, 0(November), 1–4.
Hickey, T., Childress, E., & Watson, B. (1999). he genesis and development of CORC as an OCLC
Office of Research project. OCLC Newsletter, n.239, σ. http://worldcat.org/arcviewer/1/
OCC/2003/02/11/0000001721/viewer/file71.html
Hogan, T. (2000). Jay Jordan Settles In at OCLC. Information Today 17:11, σ. http://www.infotoday.
com/it/dec00/hogan.htm
ICOM. (2015). CIDOC CRM. Ανάκτηση 02 02, 2015, από http://www.cidoc-crm.org/index.html#
Kahn, R. &. (1995). A framework for distributed digital object services. International Journal on Digital
Libraries, 6, 115–123. doi:10.1007/s00799-005-0128-x (Online publication of the original article
of 1995).
Latin Dictionnary and Grammar. (2015). Ανάκτηση 05 13, 2015, από LatDic: http://www.latin-dictionary.
net/search/latin/Repositorium
LC. (2015). Library of Congress, About Digital Collections and Services. Ανάκτηση 1 31, 2015, από
http://www.loc.gov/library/about-digital.html
LC. (2015). Library of Congress, Building Digital Collections: A Technical Overview,l (Πρόσβαση).
Ανάκτηση 1 31, 2015, από http://memory.loc.gov/ammem/about/techIn.html
Library of Congress. (2014, 07). VRA Core. Ανάκτηση 02 02, 2015, από http://www.vraweb.org/projects/
vracore4/
Mullan, E. (2011). What is digital content. EContent. Ανάρτηση 19/12/2011. http://www.econtentmag.com/
Articles/Resources/Defining-EContent/What-is-Digital-Content-79501.htm (πρόσβαση 27/1/2015).
NISO. (2007). A Framework of Guidance for Building Good Digital Collections. A NISO Recommended
Practice (p. 100).
OCLC. (2015). Create, manage and download high-quality bibliographic and authority records. Ανά-
κτηση 01 29, 2015, από Connexion: http://www.oclc.org/connexion.en.html
Pinfield, S. e. (1998). Realising the hybrid library. New Review of Information Networking, 4:1, σσ. 3-21,
DOI:10.1080/13614579809516914.
Shah, C. (2010, 08 22). Information Derivatives – A New Way to Examine. Human-Computer Interaction
and Information Retrieval, (σ. 3). New Brunswick, New Jersey.
24
Η εξέλιξη της διαχείρισης του ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Shiri, A. (2003). Current Developments and Trends. doi:10.1108/00242530310476689. Digital Library
Research.
Shirley, W. (2005). Leung, International conference on developing digital institutional repositories:
experiences and challenges. Library high tech news, no. 2, σσ. pp. 14-15.
Sinn, D., & Soares, N. (2014). Historians’ Use of Digital Archival Collections: The Web, Historical
Scholarship, and Archival Research. Journal of the Association for Information Science and
Technology, 65(9), σσ. 1794–1809. DOI: 10.1002/asi.23091.
Smithson, C. D. (1999). What is the Hybrid Library? . Journal of Information Science, 25(2), σσ. 97–
112. doi:10.1177/0165551994232585.
Suber, P., & et al. (2003). Πηγή: Suber, Peter et al., (2003), Removing the Barriers to Research: An Introduction
to Open Access for Libraries. College & Research Libraries News, Vol. 64, σσ. pp. 92-94.
Taylor, A. (2004). The Organization of Information, 2nd edition. London: Libraries Unlimited.
The University of Edinborough Information Services. (2013, 09 17). Research data management
guidance. Ανάκτηση 02 04, 2015, από http://www.ed.ac.uk/schools-departments/information-
services/services/research-support/data-library/research-data-mgmt
Vincenzini, A. (2011). Adam Vincenzini [dot] com. Ανάρτηση 6 Ιανουαρίου 2011, http://adamvincenzini.
com/2011/01/what-is-digital-content-50-examples-to-start.html (πρόσβαση 29/1/2015).
ΕΚΤ. (2014). AVEKT e-OPAC. Ανάκτηση 12 2014, από http://abekt.ekt.gr/eopac
Μανδάλα, Μ. ε. (1997). Μείζον Ελληνικό Λεξικό. Αθήνα: Τεγόπουλος- Φυτράκης.
Σταθόπουλος, Π., Χούσος, Ν., & Σταύρου, Γ. (2013, 03). EPSET: Προδιαγραφές και χαρακτηριστικά δι-
αλειτουργικότητας για ανοικτό ψηφιακό περιεχόμενο. Ανάκτηση 05 13, 2015, από Εθνικό Κέντρο
Τεκμηρίωσης: http://helios-eie.ekt.gr/EIE/bitstream/10442/8887/6/ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ_ΔΙΑΛΕΙ-
ΤΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑΣ_ΕΚΤ_Μάρτιος2013.pdf
25
Η εξέλιξη της διαχείρισης του ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Κριτήρια αξιολόγησης
Κριτήριο αξιολόγησης 1
Επιλέξτε τη σωστή απάντηση:
1. Ψηφιακή συλλογή είναι
a. Το σύνολο του περιεχομένου μιας ψηφιακής βιβλιοθήκης
b. Μια ενότητα της ψηφιακής βιβλιοθήκης με συγκεκριμένο κοινό χαρακτηριστικό
c. Διάφορα τεκμήρια
d. Οτιδήποτε μαζεύουμε από το διαδίκτυο
2. Ψηφιακή βιβλιοθήκη είναι
a. Το σύνολο των έντυπων και ψηφιακών συλλογών μιας βιβλιοθήκης
b. Η βιβλιοθήκη που επικοινωνούμε μέσω email
c. Η βιβλιοθήκη που δίνει ηλεκτρονικές υπηρεσίες και διαθέτει ψηφιακές συλλογές
d. Η βιβλιοθήκη που είναι προσβάσιμη από το διαδίκτυο
3. Τα θεματικά αποθετήρια είναι:
a. Σημεία συγκέντρωσης της ερευνητικής παραγωγής των μελών ενός Ιδρύματος
b. Σημεία απόθεσης ψηφιακών τεκμηρίων
c. Σημεία συγκέντρωσης ή/ και απόθεσης τεκμηρίων με κοινή θεματική ενότητα
d. Σημείο συνάθροισης ποικίλων πληροφοριών
4. Για την οργάνωση των αρχειακών συλλογών απαιτείται:
a. Η χρήση κοινών βιβλιοθηκονομικών συστημάτων
b. Η πρότερη αποτύπωση του αρχειακού υλικού σε επίπεδο φακέλου
c. Η δημιουργία ενός ευρετηρίου
d. Η χρήση προτύπων αρχειακής περιγραφής
5. Τι από τα παρακάτω ισχύει για την αποτύπωση δεδομένων έρευνας
a. Πρέπει να αναπτυχθεί πρότυπο
b. Μπορεί να αξιοποιηθεί το περιβάλλον των αποθετηρίων
c. Πρέπει να συνδέονται με την προέλευση και την έρευνα που τα παρήγαγε
d. Όλα τα παραπάνω
6. Ψηφιακά τεκμήρια είναι:
a. Οτιδήποτε γράφεται ή παράγεται σε ηλεκτρονικό περιβάλλον
b. Οτιδήποτε γράφεται ή παράγεται σε ηλεκτρονικό περιβάλλον και είναι μια μονάδα συγκροτημένου
περιεχομένου
c. Ψηφιακά κείμενα
d. Οτιδήποτε παράγεται οπουδήποτε
26
Η εξέλιξη της διαχείρισης του ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
7. Ψηφιακό περιεχόμενο είναι:
a. Τα τεκμήρια και τα μεταδεδομένα τους
b. Μόνο τα τεκμήρια χωρίς τα μεταδεδομένα
c. Το σύστημα που υποστηρίζει τη διαχείριση του περιεχομένου
d. Τεκμήρια κάθε είδους σε ένα βιβλιοθηκονομικό σύστημα
Απάντηση/Λύση στο κριτήριο αξιολόγησης 1.1
Ερώτηση 1 = b
Ερώτηση 2 = c
Ερώτηση 3 = c
Ερώτηση 4 = d
Ερώτηση 5 = d
Ερώτηση 6 = b
Ερώτηση 7 = a
27
Κεφάλαιο 2
Δομές οργάνωσης ψηφιακού περιεχομένου
Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Σύνοψη
Στο Κεφάλαιο 2 εξετάζονται οι δομές οργάνωσης του ψηφιακού περιεχομένου. Οι δομές αυτές περιλαμβάνουν:
1. τα πληροφοριακά εργαλεία που συγκεντρώνουν δομημένο ψηφιακό περιεχόμενο. Επίσης εξετάζεται
η δυνατότητα παραγωγής δευτερογενών πληροφοριακών παραγώγων και η αξιοποίηση των διασυνδε-
δεμένων δεδομένων.
2. τη δημιουργία ενός στρατηγικού σχεδίου για την υλοποίηση έργων διαχείρισης ψηφιακού περιεχομένου
με βάση τις ανάγκες του οργανισμού, της συλλογής και των προβλεπόμενων χρήσεων.
3. τους βασικούς άξονες επιλογής προτύπων μεταδεδομένων με γνώμονα τα στοιχεία που συνθέτουν την
ψηφιακή ολότητα ενός πληροφοριακού τεκμηρίου και την αξιοποίησή του στο πληροφοριακό γίγνεσθαι
Η σύνθεση των παραπάνω στοιχείων αποτελεί προϋπόθεση για την επιλογή του περιβάλλοντος που θα
φιλοξενήσει τη συλλογή αλλά και του σχήματος μεταδεδομένων που θα επιλεγεί.
Προαπαιτούμενη γνώση
Οι βασικές έννοιες που αφορούν το ψηφιακό περιεχόμενο. Γνώσεις πλοήγησης στο διαδίκτυο. Βασικές γνώ-
σεις διάκρισης μεταξύ βάσεων δεδομένων και συστημάτων διαχείρισης περιεχομένου.
2.1 Το ψηφιακό περιεχόμενο και οι τρόποι διάθεσής του
2.1.1 Πληροφοριακά εργαλεία
Όπως ήδη αναφέρθηκε στο Κεφάλαιο 1, ως ψηφιακό περιεχόμενο (digital content) νοείται «υλικό το
οποίο φέρει πάνω του πληροφορία και είναι σε ψηφιακή μορφή. Ψηφιακό περιεχόμενο λοιπόν μπορεί
να είναι με μορφή κειμένου, ήχου, εικόνας, δεδομένων έρευνας, κ.λπ. τα οποία μπορούν να διατεθούν με
τη χρήση ψηφιακών μέσων επικοινωνίας (διαδίκτυο, τηλεπικοινωνίες αλλά και τα ψηφιακά μέσα όπως
τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, κ.λπ.) (Mullan, 2011)». Το περιεχόμενο αυτό υπάρχει στο διαδίκτυο ή
και σε μεμονωμένα αποθηκευτικά μέσα, διάσπαρτο και διατίθεται στο κοινό με διάφορους τρόπους και
μέσα επικοινωνίας. Τα ποικίλα αυτά μέσα μπορούμε να τα διακρίνουμε σε:
1. στατικά (static), όπως για παράδειγμα οι στατικές ιστοσελίδες,
2. διαδραστικά (interactive), στα οποία οι χρήστες μπορούν να πραγματοποιήσουν μια σειρά
από λειτουργίες, να προσθέτουν πληροφορίες (π.χ.. Wikies, blogs, κ.λπ.) και
3. συστήματα διαχείρισης περιεχομένου (content management systems), τα οποία περιλαμ-
βάνουν ένα βασικό κορμό πληροφοριών, την υποστήριξή τους από βάσεις δεδομένων με
ανάλογο αναζητήσιμο περιεχόμενο, ενώ ταυτόχρονα επιτρέπουν διαδραστικές λειτουργίες.
Το περιεχόμενο αυτό μπορεί να είναι αδόμητο και διάσπαρτο, αλλά μπορεί και να αποτελεί
μέρος δομημένων πληροφοριακών εργαλείων. Το αδόμητο και διάσπαρτο υλικό ανακτάται μέσω των
μηχανών αναζήτησης και η ανάκτησή του είναι καθαρά αποτέλεσμα των αλγοριθμικών παραμέτρων
των μηχανών αναζήτησης, ενώ η αξιοποίησή του για πληροφοριακά παράγωγα είναι περιορισμένη. Σε
αντίθεση, το περιεχόμενο που αποτελεί μέρος δομημένων πληροφοριακών εργαλείων έχει πολλαπλές
χρήσεις, διασυνδέσεις και απεριόριστες δυνατότητες παραγωγής πληροφοριακών παραγώγων. Το δομη-
μένο αυτό περιεχόμενο αποτελεί βασικό στοιχείο της προστιθέμενης πληροφοριακής αξίας. Η διαχείρι-
ση του περιεχομένου αυτού γίνεται με τη χρήση πληροφοριακών εργαλείων.
28
Δομές οργάνωσης ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι βασικές δομές των πληροφοριακών εργαλείων και οι τρόποι
διάθεσής τους.
Οι παραδοσιακοί κατάλογοι των πληροφοριακών οργανισμών (OPAC βιβλιοθηκών, Ευρετήρια
αρχείων, Μητρώα Μουσείων, κ.λπ.) εντάχθηκαν σε ευρύτερα σχήματα διαχείρισης περιεχομένου (ιστο-
σελίδες, συστήματα διαχείρισης περιεχομένου) και αποτέλεσαν είτε χωριστά σημεία εξειδικευμένων
αναζητήσεων, είτε εντάχθηκαν σε ευρύτερες δομές που συγκεντρώνουν υλικό από ποικίλες βάσεις και
προσφέρουν ένα ενιαίο περιβάλλον αναζήτησης (συναθροιστές/ aggregators).
Οι παραδοσιακές δομές των απλών καταλόγων, των βιβλιογραφιών, των οδηγών κάθε είδους
και των διαφόρων ευρετηρίων εμπεριέχουν διάρθρωση μεταδεδομένων, δηλαδή παρουσιάζουν μια δο-
μημένη σημασιολογικά παρουσίαση των λημμάτων που τους απαρτίζουν το οποίο είναι ανάλογο των
αναγκών τους. Η παρουσία τους στο ψηφιακό περιβάλλον αρχικά αποτελούσε απλή μεταφορά των
δομών τους από το αναλογικό στο νέο ψηφιακό υπόστρωμα χωρίς να παρεμβαίνει στην αρχική δόμη-
ση. Η πρακτική αυτή ήταν η συνήθης για τις δυο πρώτες δεκαετίες του διαδικτύου. Στο διάστημα αυτό
έχουμε σε μεγάλο βαθμό αναπαραγωγή των χειροκίνητων μεθόδων στο ηλεκτρονικό περιβάλλον. Η
πρακτική αυτή αποτελούσε απόρροια τόσο του χρονικού διαστήματος που απαιτείται για την υιοθέτη-
ση νέων τεχνολογιών από τους οργανισμούς όσο και του διαστήματος που μεσολαβεί μέχρι να φθάσει
το ανθρώπινο δυναμικό στην ωριμότητα της πληρέστερης αξιοποίησης της διαθέσιμης τεχνολογίας.
Παράλληλα, τα αρχικά βήματα της ίδιας της τεχνολογίας δεν είχαν την απαιτούμενη αρτιότητα για να
αντικαταστήσουν δοκιμασμένα και πλήρως λειτουργικά συστήματα. Σήμερα, μετά από σχεδόν 3 δεκαε-
τίες διαδικτύου, έχουμε αρκετή τεχνολογική υποδομή, αρκετή ωριμότητα, αλλά και μια ευφάνταστη και
δημιουργική γενιά επιστημόνων που αξιοποιούν τις τεχνολογικές υποδομές με ελευθερία σκέψης και
«ανοιχτό» μυαλό που επιτρέπει τον πολλαπλασιασμό των πληροφοριακών υπηρεσιών αξιοποιώντας το
θεωρητικό πλαίσιο της επιστήμης της πληροφόρησης και τη διαθέσιμη τεχνολογία.
Κλασσικό παράδειγμα αποτελούν οι θεματικές πύλες που ουσιαστικά αποτελούν την υλοποίη-
ση θεματικών βιβλιογραφιών σε ψηφιακό περιβάλλον.
Ο Πίνακας 2.1 παρουσιάζει τις κλασσικές πληροφοριακές πηγές, την εμβέλειά τους και τη ση-
μερινή τους παρουσία στο ψηφιακό περιβάλλον.
29
Δομές οργάνωσης ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Είδος
Παραδοσιακή Σημερινή Σημερινή
πληροφοριακής Χρήση Χρήση Σημερινή χρήση
Εμβέλεια παρουσία εμβέλεια
πηγής
Κατάλογος Εύρεση Τοπική Τοπική Ιστοσελίδα Διαδικτυακή Τοπική και για
βιβλιοθήκης τεκμηρίων Βιβλιοθήκης/ ευρεία
(OPAC) βιβλιοθήκης CMS/ γνωστοποίηση
Αποθετήρια τεκμηρίων
συλλογής
Κατάλογοι/ Καταγραφές Τοπική Τοπική Ιστοσελίδα Διαδικτυακή Τοπική και για
Μητρώα τεκμηρίων που συγκεκριμένη Μουσείου/ CMS/ ευρεία
μουσείων υπάρχουν στο Θεματικές πύλες/ γνωστοποίηση
μουσείο Αποθετήρια/ τεκμηρίων
Ψηφ. μουσεία συλλογής
Αρχειακοί Καταγραφές Τοπική Τοπική Ιστοσελίδα Διαδικτυακή Τοπική και για
κατάλογοι/ τεκμηρίων/ συγκεκριμένη Αρχειακού ευρεία
ευρετήρια συλλογών/ οργανισμού/ γνωστοποίηση
αρχείων του CMS/ τεκμηρίων
οργανισμού Θεματικές πύλες/ συλλογής
Αποθετήρια
Βιβλιογραφίες Ανεύρεση Τοπική Τοπική ή Ιστοσελίδα Διαδικτυακή Ευρεία για
ομάδων συγκεκριμένη παραπεμπτική Βιβλιοθήκης/ ανεύρεση του
τεκμηρίων ανά CMS/ υλικού τους
ομάδες Θεματικέςπύλες
Οδηγοί Εύρεση Τοπική πολύ Τοπική Ιστοσελίδα Διαδικτυακή Ευρεία για
πληροφοριών συγκεκριμένη Βιβλιοθήκης/ ανεύρεση του
αποτελούν CMS/ υλικού τους/
μέρος Θεματικές πύλες Διασυνδεδεμένα
τεκμηρίων δεδομένα
Εγκυκλοπαιδικές Εύρεση Τοπική Τοπική Ιστοσελίδα Διαδικυτακή Ευρεία για
λεξικογραφικές πληροφοριώνερ Βιβλιοθήκης/ ανεύρεση του
πηγές μηνειών CMS/ υλικού τους/
Θεματικές πύλες Διασυνδεδεμένα
δεδομένα
Μητρώα Εύρεση Τοπική Τοπική Ιστοσελίδα Διαδικτυακή Ευρεία για
φυσικών πληροφοριών Βιβλιοθήκης/ ανεύρεση του
προσώπων και εντός των CMS/ υλικού τους/
οργανισμών τεκμηρίων Θεματικές πύλες Διασυνδεδεμένα
δεδομένα
Πηγές Εύρεση Τοπική Τοπική Ιστοσελίδα Διαδικτυακή Ευρεία για
γεωγραφικής και πληροφοριών Βιβλιοθήκης/ ανεύρεση του
στατιστικής εντός των CMS/ υλικού τους/
πληροφόρησης τεκμηρίων Θεματικές πύλες Διασυνδεδεμένα
δεδομένα
Πηγές Εύρεση Τοπική Τοπική Ιστοσελίδα Διαδικτυακή Ευρεία για
κυβερνητικής πληροφοριών Βιβλιοθήκης/ ανεύρεση του
πληροφόρησης CMS/ υλικού τους/
Θεματικές πύλες Διασυνδεδεμένα
δεδομένα
Ευρετήρια Εύρεση Τοπική Τοπική ή Αποθετήρια/ Διαδικτυακή Ευρεία με πλήρη
άρθρων – τεκμηρίων και συγκεκριμένη παραπεμπτική Ιστοσελίδα κείμενα
περιλήψεων πληροφοριών Βιβλιοθήκης/ (καταληκτική
εντός τεκμηρίων CMS/ πληροφορία)
Θεματικές πύλες
Πίνακας 2.1. Πληροφοριακές
Πίνακας πηγές
2.1. Πληροφοριακές πηγέςκαι
καιηη εμβέλειά τουςχθες
εμβέλειά τους χθες
καικαι σήμερα
σήμερα
3
Προκειμένου να γίνει κατανοητός ο Πίνακας 2.1 δίνονται στη συνέχεια οι βασικές αποσαφηνίσεις για το
περιεχόμενο των πληροφοριακών πηγών που αναφέρονται, καθώς επίσης και για το ψηφιακό περιβάλλον
που τις φιλοξενεί.
30
Δομές οργάνωσης ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Οι κατάλογοι δίνουν πρόσβαση σε φυσικά τεκμήρια που αποτελούν μέρος μιας συλλογής (π.χ.
στα βιβλία μιας βιβλιοθήκης ή στα έργα τέχνης ενός μουσείου). Κάθε τεκμήριο παρουσιάζεται στον
κατάλογο με μια συγκεκριμένη περιγραφή που ακολουθεί πρότυπα για την τυποποίησή της και παρέχει
σημεία πρόσβασης. Τα συνηθέστερα σημεία πρόσβασης των καταλόγων είναι οι υπευθυνότητες (συγ-
γραφέας, δημιουργός, συντελεστής), ο τίτλος και το θέμα. Άλλα σημεία πρόσβασης αποτελούν επίσης οι
ταξινομικοί αριθμοί, τα έτη παραγωγής, κ.λπ.. Οι κατάλογοι ουσιαστικά:
• δείχνουν τι έχει μια βιβλιοθήκη για ένα συγγραφέα, για ένα θέμα ή για μια θεματική ενότητα
του γραπτού λόγου (π.χ. λογοτεχνία, ιατρική κ.λπ.)
• βοηθούν στην επιλογή ενός τεκμηρίου με βάση την έκδοση ή το είδος του
• βοηθούν στην εύρεση ενός τεκμηρίου για το οποίο ο χρήστης είτε γνωρίζει την ύπαρξη του
με βάση τον τίτλο ή το δημιουργό του, είτε διερευνά την ύπαρξή του με βάση το θέμα του.
Οι κατάλογοι των βιβλιοθηκών στο παρελθόν αποτελούνταν από «κάρτες», οι οποίες ήταν το-
ποθετημένες σε αλφαβητική σειρά και σχημάτιζαν τέσσερα διακριτά ευρετήρια: 1. Κατά συγγραφέα, 2.
Κατά τίτλο 3. Κατά θέμα και 4. Κατά ταξιθετικό αριθμό (αυτό αποκλειστικά για χρήση των βιβλιοθη-
κονόμων). Για κάθε τεκμήριο γραφόταν από 4 έως και 10 κάρτες ή και περισσότερες ανάλογα με τον
αριθμό των θεμάτων. Το χειροκίνητο αυτό ευρετήριο είχε απεριόριστη ευελιξία, αλλά πολύ κόπο στη
δημιουργία του. Οι κατάλογοι σήμερα είναι πλέον αποκλειστικά σε ηλεκτρονική μορφή και είναι γνω-
στοί ως OPAC (On line Public Access Catalog). Οι κατάλογοι αυτοί ακολουθούν μια σειρά προτύπων
για τη δημιουργία τους (AACR2) και για τη δόμησή τους (MARC Format, Unimarc, MODS, Dublin
Core, κ.λπ. Βλ. Κεφάλαιο 3).
Οι κατάλογοι των βιβλιοθηκών είναι διαθέσιμοι από τις ιστοσελίδες ή τα συστήματα διαχείρι-
σης περιεχομένου (CMS) των βιβλιοθηκών στο διαδίκτυο και αξιοποιούνται τόσο από το κοινό, όσο και
από τους λοιπούς πληροφοριακούς οργανισμούς.
Οι κατάλογοι / μητρώα των μουσείων ακολουθούν τις ίδιες αρχές με τους καταλόγους των
βιβλιοθηκών και σε μεγάλο βαθμό έχουν τον ίδιο στόχο σε ότι αφορά την αποτύπωση και χρήση των
πληροφοριών που προκύπτουν από τα τεκμήρια, καθώς και τη διαχείρισή τους. Ωστόσο, οι κατάλογοι
των μουσείων έχουν πρόσθετες χρήσεις στο μουσειακό περιβάλλον, καθώς διευκολύνουν τη συλλεκτική
πολιτική, τη φροντίδα των συλλογών, την πρόσβαση, την ερμηνεία (νοηματοδότηση των μουσειακών
αντικειμένων), τη χρήση τους, αλλά και την έρευνα (ICOM, 2012). Η τεκμηρίωση ενός αντικειμένου
στο περιβάλλον του Μουσείου, ουσιαστικά εστιάζει στην οργάνωση της πληροφορίας γύρω από αυτό,
είναι απαραίτητη και συμβάλει γρήγορα και αποτελεσματικά στα εξής (Avaro, 2009, p. 2):
• Στην εξακρίβωση της ιδιοκτησίας
• Στην ακριβή τοποθέτηση ενός αντικειμένου
• Στην εξακρίβωση του ακριβούς αριθμού των αντικειμένων σε μια συλλογή
• Στην δημιουργία ευρετηρίου
• Στην παροχή ενός συγκεκριμένου και μοναδικού κωδικού/ταυτότητας σε κάθε αντικείμενο
• Στην συσχέτιση και τη σύνδεση πρόσθετων πληροφοριών σε ένα αντικείμενο
• Στην πρόσβαση στην πληροφορία με έναν αποτελεσματικό και οικονομικό τρόπο (εξοικο-
νομώντας χρόνο, χώρο και κόπο)
• Στην ασφάλεια της συλλογής
Τα παραπάνω δημιουργούν τη βάση για τη μετέπειτα κατανόηση του αντικειμένου και την νοη-
ματοδότησή του, την έκθεσή του σε μια περιοδική ή μόνιμη έκθεση, την κοινοποίησή του, την απόκτηση
παρόμοιων με αυτό αντικειμένων, την καταγραφή των εργασιών συντήρησής του, προστασίας του και
οργάνωσής του. Επομένως, ο κατάλογος του μουσείου έχει απαιτήσεις χρήσης προτύπων μεταδεδομένων
με διευρυμένες δυνατότητες και στοιχειοθετεί ένα κεντρικό εργαλείο για τη λειτουργία του οργανισμού.
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να σημειωθεί ότι επειδή τα αποτελέσματα και τα οφέλη της τεκμηρίωσης και
της δημιουργίας καταλόγου δεν είναι άμεσα εμφανή, η πραγματοποίηση και συστηματικοποίησή της
31
Δομές οργάνωσης ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
άργησε να εισέλθει στα μουσεία (Μπούνια, 2009). Αρχικά, τα μουσεία αποτελούταν κυρίως από κατα-
λόγους χειρόγραφους και αφορούσαν στη συμπλήρωση των βασικών φυσικών κυρίως χαρακτηριστικών
του αντικειμένου, ενώ άλλοτε συμπεριλάμβαναν και μεγάλες περιγραφές. Η εξέλιξη της τεχνολογίας και
η παραδοχή ότι τα μουσεία αποτελούν καίριο πληροφοριακό οργανισμό άλλαξε δραστικά τη διαχείριση
της πολιτιστικής κληρονομιάς. Η ψηφιοποίηση των συλλογών και τα πολυμέσα προσέφεραν πολλές
δυνατότητες τόσο στους επαγγελματίες των μουσείων, όσο και στο κοινό, προετοιμάζοντας παράλληλα
και το έδαφος για τη δημιουργία προτύπων τεκμηρίωσης εθνικής, αλλά και διεθνούς αναγνώρισης, στα
οποία θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω (Παπαδημητρίου, 2008). Η φροντίδα για τη διασφάλιση
της πληροφορίας είναι υψίστης σημασίας για το μουσείο, καθώς είναι αυτή που συνδέει το αντικείμενο
με την αξία και τη σημασία του (Μπούνια, 2009).
Οι κατάλογοι των μουσείων συνήθως δεν δημοσιοποιούνται στο διαδίκτυο στην πλήρη τους
μορφή, καθώς αντιτίθενται στη λογική της παρουσίασης των συλλογών ή εν δυνάμει μπορεί να εμπεριέ-
χουν και στοιχεία εσωτερικής διαχείρισης που να μην ενδιαφέρουν ή να μη θέλουν να δημοσιοποιηθούν
στο κοινό (π.χ. στοιχεία που αφορούν τη συντήρηση των αντικειμένων, κ.λπ.).
Στον αντίποδα αυτού, επιλεγμένα στοιχεία των πληροφοριών που εμπεριέχουν οι κατάλογοι αποτελούν
τη βάση για το πληροφοριακό υλικό πάνω στο οποίο χτίζονται τα ψηφιακά μουσεία.
Οι κατάλογοι (ευρετήρια) των αρχειακών οργανισμών στοχεύουν στην αποτύπωση των συλ-
λογών που περιλαμβάνουν οι αρχειακοί οργανισμοί κατά τη λογική των βιβλιοθηκών, αλλά και των
μουσείων. Οι αρχειακοί οργανισμοί προβαίνουν στη συγκρότηση ευρετηρίων, ή πιο απλά καταλόγων του
υλικού τους, με στόχο αφενός μεν την αποτύπωση και εξακρίβωση του υλικού που κατέχουν, αφετέρου
την εξασφάλιση πρόσβασης σε αυτό, αλλά και την ισχυροποίηση της ιδιοκτησίας (όπως και τα μουσεία).
Η διαδικασία αυτή προβλέπεται συχνά και από το νομοθετικό πλαίσιο των αρχειακών οργανισμών, όπως
στη χώρα μας που σύμφωνα με το Ν 1946/1991 (ΦΕΚ 69, τ. Α, 14/05/1991) προβλέπεται η δημιουργία
ενός Εθνικού Ευρετηρίου Αρχείων. «Τα Γ.Α.Κ. υποχρεούνται να καταρτίζουν και να θέτουν στη διάθεση
των μελετητών καταλόγους των αρχειακών συλλογών των οποίων έχουν την επιμέλεια με τη μορφή του
Εθνικού Ευρετηρίου Αρχείων (Ε.Ε.Α.). Για την απρόσκοπτη συγκρότηση και ενημέρωση του Ε.Ε.Α. τα
επιστημονικά ιδρύματα, σωματεία και ιδιώτες κάτοχοι αρχειακών συλλογών οφείλουν να τα δηλώνουν
στα Γ.Α.Κ». Η πρόθεση του νομοθέτη εδώ υποδηλώνει τη δημιουργία ενός ενιαίου καταλόγου/ ευρετη-
ρίου με το σύνολο των συλλογών όλων των αρχειακών υπηρεσιών της χώρας. Οι κατάλογοι/ ευρετήρια
των αρχειακών υπηρεσιών παρουσιάζονται σήμερα στο διαδίκτυο και φιλοξενούνται συνήθως στις ιστο-
σελίδες ή ιστοτόπους των οργανισμών, επίσης μπορεί τμήματά τους να αποτελούν σημεία στις θεματικές
πύλες. Τα ευρετήρια εκείνα που δεν είναι απλοί κατάλογοι, αλλά συνοδεύονται από τα ψηφιοποιημένα ή
ψηφιακά τεκμήρια φιλοξενούνται σε αποθετήρια ή συστήματα διαχείρισης περιεχομένου.
Οι βιβλιογραφίες είναι λίστες τεκμηρίων οργανωμένων με βάση ένα στοιχείο της περιγραφής
των τεκμηρίων που χαρακτηρίζεται ως κεντρικό και προσδιορίζει και το σκοπό της βιβλιογραφίας, π.χ.
θέμα, γλώσσα, δημιουργό, κ.λπ.. Οι βιβλιογραφίες δίνουν πρόσβαση σε τεκμήρια που αποτελούν μέρος
μιας ενότητας:
• Θεματικής
• Γλωσσικής
• Συγγραφικής
• Χρονολογικής
• Γεωγραφικής
• Εκδοτικής
• Μορφής
Η σύνθεση των βιβλιογραφιών στηριζόταν στην ανάλογη χρήση των «δελτίων», δηλαδή μικρών
τυποποιημένων σε διαστάσεις καρτών, που αναγραφόταν η βιβλιογραφική αναφορά και ακολουθούσαν
οι σημειώσεις του ερευνητή. Η οργάνωσή τους ήταν θεματική ή κατά συγγραφέα ή γλωσσική ή χρονο-
32
Δομές οργάνωσης ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
λογική κ.λπ.. Οι βιβλιογραφίες, σήμερα είναι κυρίως σε ηλεκτρονική μορφή, παρότι οι έντυπες μορφές
τους εξακολουθούν να υπάρχουν είτε ως μέρη ενός ευρύτερου έργου (π.χ. βιβλία), είτε και ως αυτόνομα
πληροφοριακά σύνολα. Οι βιβλιογραφίες δίνουν σημεία πρόσβασης αρχικά με το βασικό τους προσδι-
οριστή, αλλά και με κάθε άλλο σημείο περιγραφής. Δείχνουν το σύνολο μιας πληροφοριακής ενότητας
και βοηθούν στην έρευνα, τη συγγραφή και την επιστήμη.
Οι Βιβλιογραφίες συντάσσονται με βάση καθιερωμένα πρότυπα κυριότερα των οποίων είναι το
ISBD (International Standard Bibliographic Description) (IFLA Cataloguing Section and ISBD Review
Group, 2015) και το ISO 832: 1994 (ISO, 2012) που περιλαμβάνει τις οδηγίες για τις συντομογραφίες
στις βιβλιογραφίες. Άλλα πρότυπα επίσης καθιερώνουν τον τρόπο γραφής βιβλιογραφικών αναφορών
και όχι αποκλειστικά τη σύνταξη βιβλιογραφιών, όπως το Chicago Manual of Style (The University of
Chicago, 2010), Harvard System of Referencing (Staffordshire University, 2015), κ.λπ..
Πάνω στη λογική των θεματικών κυρίως βιβλιογραφιών χτίστηκαν οι θεματικές πύλες του δι-
αδικτύου, οι οποίες ουσιαστικά αποτελούν μια ίδια υπηρεσία που εστιάζει στη συγκέντρωση όλων των
γνωστών πηγών για ένα θέμα, πρόσωπο, οργανισμό, τόπο κ.λπ.. Οι Θεματικές πύλες (Subject gateways
ή portals) παρέχουν πληροφορίες προερχόμενες από ιστοσελίδες, κόμβους, ιστολόγια (blogs), βάσεις
δεδομένων και κάθε είδους ηλεκτρονικής δημοσιοποίησης τεκμηρίων που αφορούν ένα συγκεκριμένο
τομέα ή θεματική ενότητα (π.χ. υγεία, τεχνολογία κ.λπ.). Οι πηγές που είναι προσβάσιμες από τις θεμα-
τικές πύλες που αναπτύσσουν οι βιβλιοθήκες, όπως και οι βιβλιογραφίες είναι αξιολογημένες, επιλεγμέ-
νες και ευρετηριασμένες από επαγγελματίες της πληροφόρησης.
Σε ότι αφορά τους οδηγούς κάθε είδους πρέπει να σημειωθεί ότι η παραγωγή οδηγών με συ-
γκεκριμένο πληροφοριακό στόχο προσομοιάζει τα ευρετήρια και συνήθως περιλαμβάνει απευθείας την
καταληκτική πληροφορία. Για παράδειγμα, ένας τηλεφωνικός οδηγός είναι ουσιαστικά ένας αλφαβη-
τικός κατάλογος ονομάτων (σημείο πρόσβασης) και αντίστοιχων τηλεφωνικών αριθμών (καταληκτική
πληροφορία) με συγκεκριμένη χρήση. Η αλφαβητική παράθεση των ονομάτων δεν είναι τίποτα άλλο
από ένα ευρετήριο ονομάτων που αποκτούν χρηστική αξία μόνο μέσα από τη σύνδεσή τους με μια
συγκεκριμένη πληροφορία. Οι οδηγοί αυτοί έχουν πληροφοριακή αξία μόνο μέσα από τη σύνδεση των
στοιχείων τους. Για το λόγο αυτό, οι οδηγοί αξιοποιούνται κυρίως από τα συστήματα που παρέχουν
διασυνδεδεμένα δεδομένα.
Τα μητρώα προσώπων (π.χ. το Μητρώο Ελλήνων Ερευνητών), οργανισμών αλλά και κάθε
είδους μητρώα που συγκεντρώνουν βιογραφικές, εργογραφικές ή πληροφορίες δραστηριοτήτων για
φυσικά πρόσωπα και οργανισμούς. Τα μητρώα αυτά αποτελούν βασικά πληροφοριακά εργαλεία που
αξιοποιούνται συνδυαστικά με τη σύνδεση των στοιχείων τους με άλλες πληροφοριακές πηγές, όπως κα-
ταλόγους και ευρετήρια. Οι πηγές αυτές αποτελούν βασικό εργαλείο των διασυνδεδεμένων δεδομένων.
Αντίστοιχα πηγές με γεωγραφικές (π.χ. Google maps) και στατιστικές πληροφορίες (π.χ. Unesco
statistical databases) συγκεντρώνουν στοιχεία για συγκεκριμένα γεωγραφικά σημεία (π.χ. γεωγραφικές
συντεταγμένες, σημεία ενδιαφέροντος, γεωφυσικά στοιχεία κ.λπ.) που επίσης αποτελούν βασικό συστα-
τικό των διασυνδεδεμένων δεδομένων (Βλ. Ενότητα 2.1.2).
Οι εγκυκλοπαιδικές, λεξικογραφικές πηγές αλλά και τα wikis δίνουν πληροφορίες για γεγο-
νότα, εξηγούν έννοιες, περιγράφουν και συνθέτουν υλικό, δίνουν συμπυκνωμένες και ενήμερες γνώσεις
για σχεδόν όλα τα θέματα. Δημιουργήθηκαν από την ανάγκη για ποικίλη και γρήγορη γνώση. Οι χρήστες
των εγκυκλοπαιδειών συνήθως αναζητούν συγκεκριμένα πράγματα ή επιζητούν μια γενική θεώρηση για
ένα θέμα που ξέρουν λίγο ή και καθόλου. Ειδήμονες ενός θέματος είναι αυτοί που προσδίδουν αξία στα
wikis και ουσιαστικά συμβάλλουν στην ανοιχτή και διαρκώς επαυξανόμενη και ενημερωνόμενη γνώση.
Τα wikis αποτελούν κεντρικό πυρήνα των διασυνδεδεμένων δεδομένων.
Οι πηγές κυβερνητικής πληροφόρησης (π.χ. Διαύγεια, ΦΕΚ, κ.λπ.) αποτελούν σημαντική
πηγή πληροφόρησης και καταγράφουν την παραγωγή κυβερνητικών δημοσιευμάτων και δημιουργούν
πρόσβαση σε αυτά και απαρτίζονται από την τεκμηρίωση των «Εφημερίδων της Κυβέρνησης» και των
33
Δομές οργάνωσης ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
δημοσιεύυμάτων των υπουργείων, οικονομικών στοιχείων, πεπραγμένων υπουργείων και κυβερνητικών
οργανισμών αλλά ακόμα και συνόψεις νομοθεσιών, πρακτικά των κοινοβουλίων κ.λπ.. Επίσης, βάσεις
όπως η Διαύγεια περιλαμβάνει αναρτήσεις αποφάσεων χωρίς ιδιαίτερη τεκμηρίωση με την ανάκτηση
να στηρίζεται κυρίως σε ισχυρή μηχανή αναζήτησης. Οι πηγές κυβερνητικής πληροφόρησης αποτελούν
μοναδικό στοιχείο για τη δημιουργία διασυνδεδεμένων δεδομένων.
Τα ευρετήρια, κυρίως αυτά της επιστημονικής αρθρογραφίας, είναι αποτέλεσμα των διαδικασιών
ευρετηρίασης (indexing) ή πιο σωστά τεκμηρίωσης. Η τεκμηρίωση αποβλέπει στη δημιουργία σημείων
πρόσβασης στις πληροφορίες που εμπεριέχονται μέσα σε ευρύτερα τεκμήρια. Η παρουσίαση των πληρο-
φοριών γίνεται με τη χρήση κανόνων ή/ και κωδικοποίησης. Τεκμηρίωση λοιπόν είναι η τυποποιημένη ή
κωδικοποιημένη παρουσίαση ενός τεκμηρίου (ή μέρους ενός τεκμηρίου ή ενός πληροφοριακού στοιχείου)
σε μια συστηματική καταγραφή ή ευρετήριο με στόχο την ανάκτησή του (Hjørland, 1992). Η διαδικασία
της τεκμηρίωσης γίνεται με συστηματικό τρόπο από πληροφοριακούς οργανισμούς που συνήθως εμπο-
ρεύονται το προϊόν που παράγουν. Μέσω της τεκμηρίωσης δημιουργούνται αντίστοιχα ευρετήρια για
κάθε σημείο πρόσβασης. Στοιχεία από την περιγραφική καταλογογράφηση, όπως η αποτύπωση ονομάτων
συγγραφέων, τίτλων, πηγές έκδοσης και άλλα βιβλιογραφικά στοιχεία, αποτελούν στοιχεία της τεκμηρί-
ωσης. Η αποτύπωση επίσης του εννοιολογικού περιεχομένου των τεκμηρίων μέσω «λέξεων κλειδιών»,
η ένταξή τους σε θεματικές κατηγορίες και η δημιουργία περιλήψεων αποτελούν τη λεγόμενη θεματική
επεξεργασία που έρχεται να συμπληρώσει τα περιγραφικά βιβλιογραφικά στοιχεία. Η παραγωγή λοιπόν
των ευρετηρίων που προκύπτουν από την καταγραφή των περιγραφικών στοιχείων και της θεματικής
επεξεργασίας αποτελούν βασικά εργαλεία ανάκτησης. Είναι εστιασμένα θεματικά ή αποτελούνται από
τεκμήρια που παρουσιάζουν μια οριοθετημένη συνοχή μεταξύ τους όπως είναι τα ευρετήρια χημείας, αλλά
και ευρετήρια φαρμάκων ή ευρετήρια της παραγωγής ενός εκδοτικού οίκου ή ενός Ιδρύματος. Οι τεκμηρι-
ώσεις αυτού του είδους σχεδιάζονται και υλοποιούνται σε βάσεις δεομένων και έχουν εξαίρετη παρουσία
στο περιβάλλον των αποθετηρίων που επιτρέπει την πρόσβαση στην τελική πληροφορία με τη δυνατότητα
παρουσίασης του ψηφιακού ή ψηφιοποιημένου τεκμηρίου άμεσα και με το πάτημα ενός κουμπιού. Με τον
τρόπο αυτό απαλείφεται η παραπεμπτική διαδικασία που αποτελούσε το βασικό χαρακτηριστικό των πα-
λιών ευρετηρίων και προσδίδεται το ουσιαστικό χαρακτηριστικό της άμεσης πρόσβασης στην πληροφορία
διατηρώντας την οργανωμένη δομή που αποτελεί και το πλεονέκτημα τους.
Η διαδικασία της τεκμηρίωσης γίνεται με συστηματικό τρόπο από πληροφοριακούς οργανι-
σμούς που συνήθως εμπορεύονται το προϊόν που παράγουν. Τα αποθετήρια γίνονται από μη κερδο-
σκοπικούς οργανισμούς και έχουν στόχο τη διάχυση της επιστημονικής παραγωγής. Οι τεκμηριώσεις
χρησιμεύουν κυρίως στην ανεύρεση μη γνωστών πληροφοριών ανεξαρτήτως σημείου προέλευσης.
Στο σημείο αυτό πρέπει να σημειωθεί ότι όλες οι πληροφοριακές πηγές που παρουσιάστηκαν
παραπάνω αξιοποιούν σχήματα μεταδεδομένων προκειμένου να εξασφαλίζεται η επικοινωνία μεταξύ
των συστημάτων που τις στηρίζουν και ταυτόχρονα η συμμετοχή τους στους συναθροιστές περιεχομέ-
νου που επιτρέπουν τη συνολική αναζήτησή τους μέσα από τις μηχανές αναζήτησης. Επιπλέον, η εξέλι-
ξη της τεχνολογίας οδηγεί τη διασύνδεση των μεταδεδομένων των πηγών αυτών μεταξύ τους ή και προς
άλλες εξωτερικές πληροφοριακές πηγές. Η πρακτική αυτή γνωστή και ως διασυνδεδεμένα δεδομένα
αποτελεί την επιτομή της πληροφοριακής διαχείρισης.
2.1.2 Διασυνδεδεμένα δεδομένα (Linked data)
Με τον όρο διασυνδεδεμένα δεδομένα ορίζουμε τη σύνδεση δομημένων μεταδεδομένων μεταξύ τους
στο διαδίκτυο. Οι σύνδεσμοι που εμφανίζονται με τυπογραφικούς χαρακτήρες και δηλώνουν ακριβώς
τη λέξη που διασυνδέουν (υπερκείμενο/ hyperlink) δημιουργούν υπερσυνδέσεις μεταξύ των δεδομέ-
νων και ουσιαστικά παραπέμπουν η μία προς την άλλη και αντιστρόφως, δημιουργώντας ένα σύνολο
διασυνδεδεμένων πληροφοριών που μια συμπληρώνει ή επεξηγεί ή επεκτείνει την άλλη. Η διασύνδεση
34
Δομές οργάνωσης ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
αυτή γίνεται όχι μόνο μεταξύ δεδομένων μέσα στην ίδια βάση ή στο ίδιο περιβάλλον, αλλά και μεταξύ
διαφορετικών συστημάτων ενός οργανισμού ή μεταξύ συστημάτων διαφορετικών οργανισμών και δια-
φορετικών γεωγραφικών προελεύσεων.
Το διάγραμμα που ακολουθεί (Σχήμα 2.1) παρουσιάζει τη σύνδεση δεδομένων αποθετηρίου με
διασυνδεδεμένα δεδομένα εξωτερικού φορέα, διαφορετικού συστήματος και διαφορετικών προελεύσε-
ων. Αποτελεί δηλαδή ένα δείγμα με τις σχέσεις των πηγών που έχουν δημοσιοποιηθεί ως διασυνδεδε-
μένα δεδομένα:
ΣΔΣΟ: Σύστημα Διαχείρισης Σημασιολογικών οντοτήτων
ΜΕΕ: Μητρώο Ελλήνων Ερευνητών
Αποθετήριο Ήλιος: Αποθετήριο Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών
ΑΚΕ: Ευρετήριο ελληνικών δημοσιεύσεων Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών
Σχήμα 2.1 Διαγραμματική παρουσίαση διασυνδεδεμένων δεδομένων
Στην πραγματικότητα τα διασυνδεδεμένα δεδομένα αναφέρονται σε «δεδομένα που δημοσιεύ-
ονται στον παγκόσμιο ιστό με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι μηχαναγνώσιμα, η έννοια τους είναι απόλυτα
προσδιορισμένη και συνδέονται με άλλα εξωτερικά δεδομένα που με τη σειρά τους συνδέονται αντι-
στρόφως προς τα αρχικά» ( (Bizer, Heath, & Berners-Lee, 2009). Τα διασυνδεδεμένα δεδομένα στηρίζο-
νται στη βασική αρχή ότι τα δεδομένα περιλαμβάνονται σε τεκμήρια που χρησιμοποιούν RDF (Resource
Description Framework) για την περιγραφή τους και επιτρέπουν την παρουσίαση των στοιχείων τους με
λέξεις που αποδίδουν το νόημα τους. Το αποτέλεσμα που δίνει η χρήση των RDF είναι γνωστό και ως
«ο Ιστός των δεδομένων» (Web of data) μπορεί να περιγραφεί και ως «ο ιστός των πραγμάτων και των
εννοιών στον κόσμο» (Bizer, Heath, & Berners-Lee, 2009) ή πιο απλά «δεδομένα στον παγκόσμιο ιστό».
Η διαδικασία σύνδεσης των δεδομένων ουσιαστικά εισάγει μια φιλοσοφία για τη διαχείριση
της γνώσης τόσο νέα, όσο και παλιά. Η αξιοποίηση προηγούμενης γνώσης και σύνδεσής της με νέα
στοιχεία που προκύπτουν για ένα θέμα και η δημιουργία συνδέσμων μεταξύ συναφών ή συνδεόμενων
ενοτήτων έχει τις ρίζες της στα λήμματα των Αλεξανδρινών φιλολόγων / βιβλιοθηκονόμων. Οι Αλε-
ξανδρινοί φιλόλογοι – συγγραφείς – βιβλιοθηκονόμοι ανασύρουν μέσα από τα κείμενα που έχουν στη
διάθεσή τους στη Βιβλιοθήκη (μια μικρογραφία του παγκόσμιου ιστού) πληροφορίες κάθε είδους και
δημιουργούν νέα τεχνητά κείμενα φτιαγμένα από τις δικές τους παρατηρήσεις και σχόλια. Παίρνουν
μέσα από τα κείμενα λέξεις, φράσεις, γνωμικά, αστρονομικές μετρήσεις και γεωγραφικές παρατηρή-
σεις, ονόματα και γεγονότα και τα μεταφέρουν σε νέα τεχνητά κείμενα που ονομάζουν «υπομνήματα»
35
Δομές οργάνωσης ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
και «λήμματα». Δημιουργούν θα λέγαμε σήμερα εγγραφές μεταδεδομένων. Η δομή των λημμάτων
αυτών είναι τυποποιημένη με την ίδια λογική που έχουν τα σημερινά σχήματα μεταδεδομένων. Ένα
«λήμμα» της Αλεξανδρινής εποχής περιλαμβάνει τη βιβλιογραφική αναφορά στο αρχικό κείμενο, και
ακολουθεί μια σύντομη ανάπτυξη του θέματος που πραγματεύεται οδηγώντας σε περαιτέρω σημεία
και αναφορές για το θέμα. Από την άποψη αυτή το «λήμμα» συνδέει το αρχικό κείμενο με άλλα συνα-
φή κείμενα που περιείχε η βιβλιοθήκη και λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο, όπως ένα Dublin Core πεδίο,
«σχετίζεται με» σε μια ψηφιακή βιβλιοθήκη ή ένα hypertext στον ψηφιακό κόσμο. Ουσιαστικά έχει την
ίδια φιλοσοφία των διασυνδεδεμένων δεδομένων, ενώ ο κόσμος της Αλεξανδρινής Βιβλιοθήκης αποτε-
λεί την επιτομή του συνόλου της γνώσης και κατά μια έννοια αποτελεί τον παγκόσμιο γνωσιακό ιστό
της προχριστιανικής εποχής. Διαγραμματικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι η θεματική οργάνωση της
Αλεξανδρινής βιβλιοθήκης δεν έχει μόνο παράθεση των περιεχομένων της, αλλά αναπτύσσει κάθετους
ιεραρχικούς συσχετισμούς που επιτρέπουν την αναγωγή εργασιών κάτω από μεγάλες επιστημονικές
ενότητες (πρώτα ταξινομικά συστήματα), ενώ επιτρέπει και την ανάπτυξη παράλληλων συνδέσεων
που συσχετίζουν συναφείς νοηματικές ενότητες δημιουργώντας ουσιαστικά διασυνδεδεμένα δεδομένα.
Η πρακτική αυτή που εγκαταλείφθηκε σε όλους τους επόμενους αιώνες επανευρίσκεται στη
διασύνδεση των δεδομένων στο παγκόσμιο ιστό. Τα διασυνδεδεμένα δεδομένα είναι ακριβώς αυτή η
υλοποίηση και η αξιοποίηση των πηγών για τη δημιουργία νέας γνώσης και απόδοση προστιθέμενης
αξίας σε κάθε πληροφοριακό εργαλείο που αναπτύσσεται.
Για την υλοποίηση της διασύνδεσης των δεδομένων, ήδη από το 2006 διατυπώθηκε η άποψη ότι
αν όλα τα δεδομένα που αναρτώνται στον παγκόσμιο ιστό ακολουθούν μια σειρά από κανόνες, μπορούν
στην ουσία να αποτελέσουν μέρος ενός ενιαίου παγκόσμιου χώρου δεδομένων ( (Berners-Lee, 2006).
Αναζητείται δηλαδή εκ νέου η τυποποίηση ή έστω η ελάχιστη απαιτητή προδιαγραφή που εξασφαλίζει
τη δυνατότητα διασύνδεσης. Οι κανόνες αυτοί είναι:
• Η χρήση των URIs για την ονοματοδοσία των εννοιών ή των πραγμάτων
• Η χρήση των http:// URIs ώστε να μπορούν όλοι να δουν τις ονοματοδοσίες αυτές
• Όταν κάποιος κοιτάξει ένα από αυτά τα URIs, θα πρέπει να υπάρχει η σχετική πληροφορία
που αφορά το πρότυπο προέλευσής του (RDF, KOS, κ.λπ.)
• Η παράθεση συνδέσμων προς άλλα URIs, ώστε να οδηγείται ο χρήστης και προς άλλα σχε-
τικά πράγματα ή έννοιες
Οι βασικές αυτές αρχές αξιοποιούν την υποδομή του παγκόσμιου ιστού και δημιουργούν νέα
πληροφοριακά προϊόντα από υπάρχουσες δομές. Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι το πως συσκευάζεται
και παρουσιάζεται (πακετάρισμα) το ψηφιακό περιεχόμενο, η οργάνωσή του, αλλά και η δυνατότητα
παραγωγής πρόσθετων πληροφοριακών υποπροϊόντων από το αρχικό περιεχόμενο αποτελούν κεντρικό
παράγοντα της διαχείρισης του ψηφιακού περιεχομένου. Είναι δε το σημείο στο οποίο εστιάζουν οι
πληροφοριακοί οργανισμοί και ειδικότερα οι βιβλιοθήκες. Οι απεριόριστες δυνατότητες αναδιάταξης
του περιεχομένου, μεταβολής της επικέντρωσής του, προβολής διαφορετικών εστιακών σημείων και
ανασύνθεσης με άντληση από διάφορες πηγές δίνουν σήμερα μια μοναδική δυνατότητα παραγωγής
και διάθεσης πληροφοριακών παραγώγων (information derivatives) που επιτρέπουν την ανάπτυξη νέων
πληροφοριακών υπηρεσιών. Τα διασυνδεδεμένα δεδομένα είναι στο επίκεντρο αυτών των στόχων. Οι
διαδικασίες αυτές ενδυναμώνονται και σε μεγάλο βαθμό στηρίζονται στα μεταδεδομένα του ψηφιακού
περιεχομένου, που αποτελούν και τα σημεία σύνδεσης των πληροφοριακών παραγώγων τόσο με το αρ-
χικό τεκμήριο όσο και με τα σχετιζόμενα παράγωγα.
Στο σημείο αυτό να επισημάνουμε ότι η επαναχρησιμοποίηση (re use) των πληροφοριακών
στοιχείων επιτρέπει την παραγωγή σύνθετων θεματικών παραγώγων. Πρέπει να τονιστεί ακόμα ότι η
δυνατότητα της πολλαπλής ανάλυσης των ίδιων δεδομένων μπορεί να οδηγήσει σε συμπεράσματα που
δεν είχαν δημοσιευθεί ξανά όπως και ο συνδυασμός αυτών με άλλες βάσεις δεδομένων μπορεί να οδη-
γήσει στην εξαγωγή νέων συμπερασμάτων μεγιστοποιώντας την επαναχρησιμοποίησή τους.
36
Δομές οργάνωσης ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
2.2 Σχεδιασμός έργου διαχείρισης ψηφιακού περιεχομένου
Η δημιουργία ενός στρατηγικού σχεδίου για την υλοποίηση έργων διαχείρισης ψηφιακού περιεχομένου
οριοθετείται από τις ανάγκες του οργανισμού, τις απαιτήσεις της συλλογής και των προβλεπόμενων
χρήσεων. Η δημιουργία πληροφοριακών εργαλείων δεν είναι απαραίτητο σήμερα να λαμβάνει τις κα-
θιερωμένες μορφές των πηγών πληροφόρησης που αναφέρθηκαν παραπάνω, αλλά μπορεί να αποτελεί
συνδυασμούς ή επεκτάσεις τους ή να συγκεράζει ταυτόχρονα διαφορετικές λειτουργίες ή να αναπτύσ-
σει νέες με διαφορετική δομή και λειτουργικότητα αξιοποιώντας με ελεύθερο πνεύμα τις τεχνολογικές
δυνατότητες. Από την άποψη αυτή, πρέπει να εκτιμάται η επιδιωκόμενη χρήση για την οποία δημιουρ-
γείται ένα πληροφοριακό εργαλείο και να επιχειρείται κάθε περεταίρω δυνατή αξιοποίησή του. Η διαχεί-
ριση ψηφιακού περιεχομένου συνήθως λαμβάνει τη μορφή μεγάλων θεματικών ενοτήτων και έχει όλα
τα χαρακτηριστικά διαχείρισης ενός εξειδικευμένου έργου. Διακρίνεται σε βασικά μέρη που αφορούν:
α. το περιβάλλον διαχείρισης (π.χ. αποθετήρια)
β. την τεκμηρίωση του υλικού και
γ. την ψηφιοποίηση ή άντληση των ψηφιακών τεκμηρίων
2.2.1 Περιβάλλον διαχείρισης ψηφιακού περιεχομένου
Στο σημείο αυτό, εξετάζονται οι παράγοντες που καθορίζουν την επιλογή του περιβάλλοντος που θα
φιλοξενήσει το ψηφιακό περιεχόμενο με βάση την επιδιωκόμενη χρήση του και τις ανάγκες του ορ-
γανισμού που τα δημιουργεί. Δεν εξετάζονται η δημιουργία του λογισμικού ή οι απαιτούμενες τεχνο-
λογικές υποδομές, καθώς αυτό δεν αποτελεί αντικείμενο του παρόντος συγγράμματος καθώς αφορά
εφαρμογές πληροφορικής. Το παρόν κεφάλαιο επικεντρώνεται στις συνθήκες που ορίζουν την επιλογή
του περιβάλλοντος που θα χρησιμοποιηθεί για τη φιλοξενία και τη διαχείριση του ψηφιακού περιεχο-
μένου με βάση τη δόμηση και τις χρήσεις.
Το περιβάλλον διαχείρισης βιβλιοθηκών (βιβλιοθηκονομικό λογισμικό) παραδοσιακά δίνει τη δυ-
νατότητα διαχείρισης της συλλογής (διακίνηση υλικού, κατάλογος, αναζήτηση, στατιστικά χρήσης, διαχεί-
ριση συνδρομών, προσκτήσεων) και από την άποψη αυτή τόσο το εμπορικό, όσο και το ανοιχτού κώδικα
λογισμικό σε μεγάλο βαθμό εξακολουθούν να εξυπηρετούν τις βιβλιοθήκες. Ο πολλαπλασιασμός και η
σταδιακή αντικατάσταση του έντυπου υλικού από το ψηφιακό, δημιούργησαν νέες ανάγκες και κυρίως
αυτές της προβολής και ανάκτησης του ίδιου του ψηφιακού υλικού (Βλ. Κεφάλαιο 1). Σήμερα, κάποια από
τα παραδοσιακά εμπορικά πακέτα λογισμικού ανέπτυξαν δυνατότητες προσάρτησης και διαχείρισης ψηφι-
ακού περιεχομένου στο βιβλιοθηκονομικό σκέλος των εφαρμογών τους και απέδωσαν καλά αποτελέσματα,
όπως για παράδειγμα το open AVEKT και η ψηφιακή βιβλιοθήκη που αναπτύσσεται μέσα στο σύστημα
HORIZON. Τα υβριδικό αυτό λογισμικό καλύπτει σήμερα συγκεκριμένες ανάγκες κυρίως των βιβλιοθηκών.
Στην πραγματικότητα, με την ανάπτυξη του ψηφιακού περιεχομένου, δημιουργήθηκαν νέα δε-
δομένα και νέες ανάγκες στους πληροφοριακούς οργανισμούς:
α. το ψηφιακό περιεχόμενο ήταν λογικό να προσαρτάται και να εμφανίζεται μαζί με την εγγρα-
φή του (τεκμηρίωση) και επομένως απαιτείται η δυνατότητα ανάρτησης ψηφιακού περιεχο-
μένου μαζί με τον κατάλογο,
β. το ψηφιακό περιεχόμενο δεν απαιτεί διαδικασίες διακίνησης (δανεισμού), αλλά διαδικασίες
που αφορούν την άδεια πρόσβασης σε αυτό,
γ. η μέτρηση στατιστικών χρήσης του ψηφιακού περιεχομένου κατ’ αναλογία με τα στατιστι-
κά χρήσης των φυσικών τεκμηρίων μιας βιβλιοθήκης περιλάμβανε ανάκτηση των αρχείων
(retrieval), «κατέβασμα» (downloading) και εν δυνάμει αναφορές σε αυτά (citation).
Τα στοιχεία αυτά άλλαξαν το χάρτη του λογισμικού που αξιοποιούν οι βιβλιοθήκες και οι λοιποί πληροφο-
ριακοί οργανισμοί και οδήγησαν στην ανάπτυξη της λογικής του αποθετηρίου. Η λογική αυτή δε συνιστά
μόνο το λογισμικό, αλλά και τη συνολική προσέγγιση του ψηφιακού περιεχομένου και των υπηρεσιών που
μπορούν να προσφερθούν κατά την αξιοποίησή του.
37
Δομές οργάνωσης ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Το Ιδρυματικό Αποθετήριο είναι το σημείο στο οποίο συγκεντρώνονται, οργανώνονται, αποθη-
κεύονται και διατηρούνται τα προϊόντα της ερευνητικής και εκπαιδευτικής παραγωγής ενός Ακαδημαϊ-
κού ή Ερευνητικού Ιδρύματος. Το περιεχόμενο του αποθετηρίου είναι διαθέσιμο και προσβάσιμο μέσω
του Διαδικτύου και ανοιχτό σε κάθε ενδιαφερόμενο. Το Αποθετήριο δομείται σε Λογισμικό Ανοιχτού
Κώδικα (ΛΑΚ). Χρησιμοποιεί διεθνή ανοιχτά πρότυπα που επιτρέπουν την ανταλλαγή των μεταδεδομέ-
νων του και την προβολή του στη διεθνή κοινότητα μέσω διαδικτυακού μηχανισμού (web-based). Βασικό
στοιχείο των αποθετηρίων αποτελεί το γεγονός ότι πλήρες κείμενο, εικόνα, ήχος, video ενός ψηφιακού
τεκμηρίου επισυνάπτεται και προσαρτάται στα μεταδεδομένα του και αποτελεί ένα ενιαίο σύνολο μετα-
δεδομένων, χαρακτηριστικών ταυτοποίησης και πλήρους τεκμηρίου. Αυτή είναι και η βασική διαφορά σε
σχέση με τον κατάλογο που παραπέμπει στο τεκμήριο σε δεύτερο χρόνο. Το αποθετήριο δεν δίνει απλά
ένα κατάλογο, αλλά και το ίδιο το τεκμήριο μαζί, οδηγώντας άμεσα στην καταληκτική πληροφορία.
Στο περιβάλλον του αποθετηρίου αναπτύσσονται κοινότητες που αντικατοπτρίζουν συνήθως
ευρύτερα θεματικά πεδία που αποτελούν αντικείμενο των μελών του ιδρύματος και δημιουργούνται
μέσα σε αυτές συλλογές και υποσυλλογές. Παράλληλα, τα αποθετήριο στηρίζονται στη συγκέντρω-
ση υλικού που κατατίθεται από τους ίδιους τους χρήστες κατά τη λογική της Wikipedia, όπου μπορεί
ο καθένας να συνεισφέρει και με τον τρόπο αυτό να αυξάνεται το περιεχόμενο. Τα αποθετήρια επι-
τρέπουν κατάθεση από τα μέλη του ιδρύματος που τα δημιουργεί και διασφαλίζουν την ποιότητα του
υλικού και των μεταδεδομένων μέσω διαδικασιών έγκρισης. Η λογική αυτή ανέπτυξε στο περιβάλλον
του αποθετηρίου την έννοια της αυτοαρχειοθέτησης (self archiving), δηλαδή ο δημιουργός ενός έργου
(συγγραφέας, ζωγράφος, κ.λπ.) εγγράφεται στο σύστημα καταχωρώντας τα βασικά στοιχεία του, όπως
όνομα, διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, ιδιότητα κ.λπ.. Στη συνέχεια, καταθέτει το έργο του
(π.χ. άρθρο, διατριβή, κ.ά.) στο αποθετήριο συμπληρώνοντας τα βασικά στοιχεία της δουλειάς του (π.χ.
τίτλο, λέξεις κλειδιά, γνωστικό πεδίο). Επιλέγει ο ίδιος με ποιο τρόπο και σε ποιους επιθυμεί να είναι το
έργο του ανοιχτό και τέλος επισυνάπτει στο αποθετήριο το πλήρες έργο του σε ηλεκτρονική μορφή. Η
κατάθεση ενός έργου στο αποθετήριο μπορεί να λογισθεί και ως συμπληρωματική ενέργεια ως προς τη
δημοσίευση ενός έργου. Οι ροές εργασίας των αποθετηρίων αναλύονται στο Κεφάλαιο 5. Στο σημείο
αυτό, επισημαίνεται μόνο η διαφορετική προσέγγιση πρόσκτησης και ανάπτυξης των συλλογών και η
υποστήριξη των πλήρων ψηφιακών κειμένων από τις υπηρεσίες του αποθετηρίου.
Η δημιουργία των αποθετηρίων είναι επίσης απόρροια του κινήματος της ανοιχτής πρόσβασης
(Open Access) και της διάθεσης της επιστημονικής και πληροφοριακής κοινότητας να απελευθερώσει από
δικαιώματα και ακριβές συνδρομητικές διαδικασίες μεγάλο μέρος της επιστημονικής και ερευνητικής πα-
ραγωγής ως ελεύθερα διακινούμενο αγαθό της παγκόσμιας γνώσης και πολιτισμού. «Ανοιχτή πρόσβαση
είναι η ελεύθερη, άμεση, διαρκής και απαλλαγμένη από τους περισσότερους περιορισμούς πνευματικών
δικαιωμάτων, διαδικτυακή πρόσβαση σε ψηφιακό ακαδημαϊκό και επιστημονικό περιεχόμενο. Οι ανα-
γνώστες μπορούν να χρησιμοποιούν ελεύθερα το διατιθέμενο υλικό για ερευνητικούς, εκπαιδευτικούς
και άλλους σκοπούς. Πρωταρχικός σκοπός του κινήματος της ανοιχτής πρόσβασης είναι η διευκόλυνση
της ανταλλαγής επιστημονικών πληροφοριών» ( Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης (ΕΚΤ), 2015). Η ανοιχτή
πρόσβαση στην επιστημονική πληροφόρηση έχει ήδη αναδειχθεί σε μείζον θέμα και προβλέπεται να επη-
ρεάσει σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο που οι επιστήμονες διακινούν και διαχειρίζονται την πληροφορία.
Τα αποθετήρια σήμερα φιλοξενούν υλικό βιβλιοθηκών, αρχείων και μουσείων χωρίς διάκριση
και συχνά με προέλευση και από τα τρία διαφορετικά είδη των πληροφοριακών οργανισμών.
Αποθετήρια, κατάλογοι βιβλιοθηκών και κάθε είδους ευρετήρια, οδηγοί κ.λπ. που αναφέρθηκαν
παραπάνω δύναται επίσης να φιλοξενούνται στο περιβάλλον ενός συστήματος διαχείρισης περιεχομέ-
νου (CMS Content Management System). Ένα σύστημα διαχείρισης περιεχομένου περιλαμβάνει:
• Ένα πρώτο επίπεδο, το οποίο συγκεντρώνει τα δεδομένα του συστήματος (π.χ. σε βάση
δεδομένων, αποθετήρια κτλ).
38
Δομές οργάνωσης ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
• Ένα δεύτερο επίπεδο, το οποίο παρέχει τη σημασιολογική και ταξινομική διάρθρωση και
υποδομή του συστήματος.
• Ένα τρίτο επίπεδο, το επίπεδο λειτουργιών, που παρέχει τον κεντρικό πυρήνα του συστή-
ματος όσον αφορά στη λειτουργικότητα του.
• Ένα τέταρτο επίπεδο, το οποίο επιτρέπει την παρουσίαση και πρόσβαση στις υπηρεσίες
προς το κοινό και τους διαχειριστές του ίδιου του συστήματος.
Ένα σύστημα διαχείρισης περιεχομένου ουσιαστικά αποτελεί ένα υπερσύνολο που μπορεί να
διαχειρίζεται και να ανακτά ποικίλα δομημένα πληροφοριακά εργαλεία, να επιτρέπει δόμηση και ανά-
κτηση νεοεισερχόμενου υλικού, να έχει δυνατότητες διαδραστικών εφαρμογών και να παρουσιάζει πε-
ριεχόμενο. Από την άποψη αυτή, ένα σύστημα διαχείρισης περιεχομένου μπορεί να συμπεριλαμβάνει
στατικές και διαδραστικές ιστοσελίδες, καταλόγους, αποθετήρια, γεωχωρικές παραμέτρους κ.λπ..
Επιλογή περιβάλλοντος διαχείρισης ψηφιακού περιεχομένου
Η επιλογή του περιβάλλοντος που θα φιλοξενήσει μια ή πολλές συλλογές ψηφιακού περιεχομένου εξαρ-
τάται από τους ακόλουθους παράγοντες:
1. Το είδος, τις υποδομές και τη ανθρώπινη στελέχωση του φορέα.
2. Το είδος του πληροφοριακού εργαλείου που θέλει να υποστηρίξει ο φορέας και επομένως
τον τρόπο παρουσίασής του.
3. Τον τρόπο διαχείρισης και εμπλουτισμού του πληροφοριακού εργαλείου που θέλει να δημι-
ουργήσει.
4. Ανάλογα και οι διαδικασίες τεκμηρίωσης ακολουθούν τους ίδιους βασικούς κανόνες που
αφορούν την επιλογή των σχημάτων και τον τρόπο διαχείρισης των διαδικασιών τεκμηρίω-
σης, όπως περιγράφονται παρακάτω.
2.2.2 Τεκμηρίωση
Η διαδικασία που υποστηρίζει την οργάνωση και ανάκτηση των πληροφοριών, μέσα στα περιβάλλοντα
που περιγράφτηκαν παραπάνω, είναι η τεκμηρίωση, δηλαδή η διαδικασία παραγωγής μεταδεδομένων
των τεκμηρίων. Η διαδικασία αυτή γνωστή και ως ευρετηρίαση αποτελεί κεντρικό αντικείμενο της επι-
στήμης της πληροφόρησης, καθώς οριοθετεί όλο τον τρόπο οργάνωσης του περιεχομένου. Οι ορισμοί
που ακολουθούν προσδιορίζουν με ακρίβεια την ορολογία που χρησιμοποιείται σήμερα για τις συγκε-
κριμένες διαδικασίες και αποσαφηνίζουν το τοπίο στο χώρο των πληροφοριακών οργανισμών.
Ευρετηρίαση (indexing): Είναι η διαδικασία δημιουργίας σημείων πρόσβασης στις πληροφορίες
που εμπεριέχονται σε τεκμήρια. Η παρουσίαση των πληροφοριών γίνεται με τη χρήση κανόνων ή/ και κω-
δικοποίησης. Μέσω της ευρετηρίασης δημιουργούνται αντίστοιχα ευρετήρια για κάθε σημείο πρόσβασης.
Ευρετηρίαση λοιπόν είναι η τυποποιημένη ή κωδικοποιημένη παρουσίαση ενός τεκμηρίου (ή
μέρους ενός τεκμηρίου ή ενός πληροφοριακού στοιχείου) σε μια συστηματική καταγραφή ή ευρετήριο
με στόχο την ανάκτησή του (Hjørland, 1992). Η διαδικασία της ευρετηρίασης γίνεται με συστηματικό
τρόπο από πληροφοριακούς οργανισμούς που συνήθως εμπορεύονται το προϊόν που παράγουν.
Συχνά, οι όροι τεκμηρίωση και αποδελτίωση κάνουν την εμφάνισή τους δημιουργώντας μια
συγκεχυμένη αντίληψη για διαδικασίες που έχουν σχετικά αντικείμενα.
Ο όρος τεκμηρίωση (documentation), όπως ακριβώς μαρτυρά και η ετυμολογική του προέλευ-
ση, έχει ως επίκεντρο το τεκμήριο (ανεξαρτήτως προέλευσης ή είδους καταγραφής) ως συστατικό του ευ-
ρύτερου πλέγματος της γνώσης. Επομένως, η εξέταση του τεκμηρίου με στόχο την αποτύπωση, τη σύνοψή
του και την κωδικοποίησή του, ώστε να μπορεί να είναι εύκολα προσβάσιμο για να επαναχρησιμοποιηθεί,
39
Δομές οργάνωσης ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
δίνει τον ορισμό που χρησιμοποιήθηκε από τους πρώτους οραματιστές Paul Otlet1 και Henri La Fontaine
που είδαν την τεκμηρίωση «ως ένα οργανωμένο σύστημα απαρτιζόμενο από τεχνικές και τεχνολογία,
που στηρίζει την οργάνωση και τη μετάδοση της πληροφορίας». Στηριγμένοι σε αυτό το πλαίσιο, οι Otlet
και La Fontaine προχώρησαν στη δημιουργία τυποποίησης περιγραφής των τεκμηρίων και την κωδικο-
ποίηση της οργάνωσής τους. Ο όρος τεκμηρίωση λοιπόν, δεν απέχει πολύ από τον όρο ευρετηρίαση, κα-
θώς η ουσιαστική ομοιότητα και των δύο έγκειται στην αποτύπωση των πληροφοριακών στοιχείων ενός
τεκμηρίου. Η ευρετηρίαση όμως δηλώνει ως στόχο της τη δημιουργία «ευρετηρίων» μέσω των οποίων
δίνει πρόσβαση στην πληροφορία, ενώ η τεκμηρίωση συμπεριλαμβάνει διάφορες τεχνικές –επομένως
και ευρετήρια- και τεχνολογία για να δημιουργήσει τα σημεία πρόσβασης. Στο σημερινό χώρο της τεχνο-
λογίας και οι δύο διαδικασίες οδηγούν στην παραγωγή ευρετηρίων μέσω των εφαρμογών των βάσεων
δεδομένων που είναι η τεχνολογία που στηρίζει τη διαδικασία. Επίσης, επισημαίνουμε ότι η ευρετηρίαση
χωρίς την τεκμηρίωση, την αποτύπωση δηλαδή των στοιχείων του τεκμηρίου με τυποποιημένο τρόπο δεν
νοείται, όπως δε νοείται και τεκμηρίωση χωρίς την οργάνωση της πληροφορίας που οδηγεί αναπόφευκτα
σε ευρετήριο. Στο διεθνή χώρο, ο όρος ευρετηρίαση (indexing) υπερίσχυσε έναντι του όρου τεκμηρίωση
(documentation), κυρίως λόγω των εφαρμογών στη βιβλιοθηκονομία που χρησιμοποιούσαν τον όρο index
(ευρετήριο) ήδη από το μεσαίωνα. Ο όρος τεκμηρίωση, παρότι επιστημονικά σωστός, εξακολουθεί να εκ-
φράζει τις απόψεις των θεμελιωτών της «επιστήμης της πληροφορίας» Otlet και La Fontaine που στόχευαν
στην τυποποίηση και μέσω της τυποποίησης στη διεθνή συνεργασία για τη δημιουργία πληροφοριακών
δικτύων. Η θεωρία τους αυτή είναι σήμερα μια πραγματικότητα.
Για την ελληνική γλώσσα ο όρος τεκμηρίωση, από καθαρά λεξιλογική άποψη, εκφράζει την
καταγραφή των στοιχείων ενός τεκμηρίου. Ο όρος ευρετηρίαση εκφράζει τη διαδικασία παραγωγής
ευρετηρίου και τείνει να εγκαταληφθεί, καθώς η παραγωγή των ευρετηρίων γίνεται σήμερα αυτόματα
από τις βάσεις δεδομένων.
Σε ότι αφορά τον όρο «αποδελτίωση», σημειώνεται ότι η λεξιλογική του ερμηνεία είναι η
«πράξη και το αποτέλεσμα της καταγραφής σε δελτία, στοιχείων αντλημένων από γραπτές πηγές σχετι-
κών με ορισμένο θέμα» (Μείζον ελληνικό λεξικό, 1997). Ο Ορισμός αυτός παραπέμπει στην ερευνητική
διαδικασία της βιβλιογραφικής έρευνας και στο έργο του ερευνητή να αποτυπώνει τις πληροφορίες που
τον ενδιαφέρουν σε δελτία με στόχο την αξιοποίησή τους κατά τη συγγραφή της εργασίας. Πρέπει να
σημειωθεί ωστόσο ότι η λέξη χρησιμοποιήθηκε στο βιβλιοθηκονομικό χώρο των τελευταίων δεκαετι-
ών για να εκφράσει διαδικασίες τόσο ευρετηρίασης (δημιουργία ευρετηρίων), όσο και τεκμηρίωσης
(καταγραφή στοιχείων με τυποποιημένο τρόπο) και πολύ λιγότερο για να εκφράσει τη διαδικασία μιας
βιβλιογραφικής έρευνας. Η ασάφεια αυτή εξακολουθεί να κυριαρχεί στις «αποδελτιώσεις» διαφόρων
περιοδικών που ουσιαστικά είναι η καταγραφή της αρθρογραφίας και η δημιουργία ευρετηρίων από τα
σημεία πρόσβασης που παρουσιάζονται στην καταγραφή. Αυτό που κάνει τη χρήση της λέξης ακόμα
πιο προβληματική είναι όταν οι εφαρμογές αυτές ουδεμία σχέση έχουν πια με τα δελτία, αλλά είναι σε
1 Paul Marie Ghislain Otlet (1868 Βρυξέλλες, Βέλγιο - 1944) ήταν συγγραφέας, επιχειρηματίας, οραματιστής,
δικηγόρος και φιλειρινιστής. Θεωρείται ως ένας από τους θεμελιωτές της επιστήμης της πληροφόρησης που ο ίδιος
ονόμαζε «τεκμηρίωση». Ο Paul Otlet είναι ο δημιουργός του UDC και εισήγαγε τη χρήση των δελτιοκαταλόγων.
Έργα του είναι Traité de documentation.(1934) and Monde: Essai d’universalisme. (1935) (βλ http://en.wikipedia.
org/wiki/Paul_Otlet). Το 1907 ο Henri La Fontaine and Otlet δημιούργησαν το Central Office of International
Associations, το οποίο μετονομάστηκε σε το 1910, και το οποίο έχει ακόμα την έδρα του στις Βρυξέλλες. Οι Otlet και
La Fontaine δημιούργησαν επίσης ένα διεθνές κέντρο με στόχο να εγκαταστήσουν εκεί τους διάφορους οργανισμούς
που δημιούργησαν και να ενισχύσουν έτσι τη δράση τους. Το κέντρο αυτό είναι γνωστό με το όνομα Mundaneum. O
Lafontaine είναι μια προσωπικότητα διεθνούς εμβέλειας, καθώς πήρε και το βραβείο Νόμπελ το 1913. Αναμφίβολα
είναι ένα πρωτοπόρο πνεύμα στη διάδοση πληροφοριών και στην πρόσβαση στη γνώση. Πίστευε, όπως και ο Otlet
ότι το σύνολο του πληθυσμού πρέπει να έχει πρόσβαση στη γνώση. Η πεποίθησή τους αυτή γίνεται πράξη με τη
δημιουργία της Λεγεώνας των Εθνών και του International Institute for Intellectual Cooperation , που αποτελεί τον
πρόδρομο της UNESCCO. (βλ. http://en.wikipedia.org/wiki/Henri_La_Fontaine).
40
Δομές οργάνωσης ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
περιβάλλον βάσεων δεδομένων. Αντίθετα, η ερευνητική εργασία της «αποδελτίωσης» υποστηρίζεται
σήμερα από λογισμικό αναφορών, όπως το endnote, procite, mendeley, κ.λπ..
Σχεδιασμός τεκμηρίωσης
Ο σχεδιασμός μιας τεκμηρίωσης επικεντρώνεται στη δημιουργία ενός συστηματικού προγράμματος
υλοποίησης και οριοθέτησης της διαδικασίας. Οι παράμετροι αυτοί πρέπει να αποτυπώνονται με τη
μορφή οδηγιών και αποτελούν στην ουσία το σχέδιο υλοποίησης του έργου. Η σημασία ύπαρξης και
υλοποίησης ενός σχεδιασμού είναι βασικός παράγοντας για την αποτελεσματικότητα, την υλοποίηση
και τη χρήση μιας τεκμηρίωσης. Είναι το βασικό σχέδιο το οποίο προσδιορίζει ανάγκες, παραμέτρους
και μεθόδους και καθορίζει τόσο τα χρονοδιαγράμματα όσο και το κόστος ενός έργου τεκμηρίωσης.
Το βασικά στοιχεία που δομούν μια τεκμηρίωση συνοψίζονται στα ακόλουθα:
• Α. Στοιχεία που αφορούν το περιεχόμενο της τεκμηρίωσης. Εξετάζουμε αρχικά το τι περι-
λαμβάνει μια τεκμηρίωση. Ο φορέας επιλέγει το υλικό του, συνήθως από τεκμήρια που τον
αφορούν θεματικά ή έχει στην κατοχή του, ή έχει πρόσβαση σε αυτά και ορίζει μια θεματική
ενότητα ή και κάτι ευρύτερο.
• Β. Μέθοδοι και παράμετροι που αφορούν την υλοποίηση της τεκμηρίωσης. Εξετάζονται οι
μέθοδοι υλοποίησης και εμπλουτισμού της τεκμηρίωσης. Παράλληλα, δίνονται οι βασικές
παράμετροι που ορίζουν την τεκμηρίωση ως διαδικασία. Για παράδειγμα, ο βαθμός ανάλυ-
σης ή εξειδίκευσης που θα επιδιωχθεί κ.λπ.
• Γ. Στοιχεία που αφορούν τα πρότυπα ελεγχόμενων ή μη λεξιλογίων που θα χρησιμοποιη-
θούν για τη θεματική επεξεργασία των τεκμηρίων. Γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στο λεξιλό-
γιο, καθώς η εξασφάλιση της θεματικής πρόσβασης στα τεκμήρια είναι κεντρικός σκοπός
της τεκμηρίωσης, αλλά και αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της ανάκτησης.
• Δ. Παράμετροι που αφορούν στα τεκμήρια που συμπεριλαμβάνονται. Εξετάζεται αναλυτι-
κά, στο ευρύτερο πλαίσιο της θεματικής ενότητας ή της ευρύτερης θεματικής κατηγορίας
που έχει επιλεγεί, ποια τεκμήρια θα περιληφθούν και οριοθετούνται όλα τα στοιχεία που
τα προσδιορίζουν, π.χ. τύποι των τεκμηρίων, μεγέθη, μορφή. Σημειώνεται ότι τα τεκμήρια
αποτελούν τα συστατικά που συνθέτουν το σώμα της τεκμηρίωσης.
• Ε. Στοιχεία που αφορούν τη δόμηση της τεκμηρίωσης. Αφορούν παράγοντες όπως τη γλώσ-
σα, τα μεγέθη, τους κώδικες και τα σύμβολα που θα χρησιμοποιηθούν κ.λπ.
• Στ. Επιλογή προτύπου μεταδεδομένων για την υλοποίηση της τεκμηρίωσης π.χ. Dublin
Core, VRA, MODS, κ.λπ.
Α. Στοιχεία που αφορούν το περιεχόμενο
Η οριοθέτηση του σκοπού για τον οποίο γίνεται η τεκμηρίωση είναι καθοριστική. Δεν αρκεί η ένδειξη
«ιατρική» ή «καλές τέχνες», αλλά ο προσδιορισμός της μορφής του πληροφοριακού εργαλείου. Ο σκο-
πός τον οποίο θέλουμε να εξυπηρετήσει, οι χρήσεις και τα πληροφοριακά παράγωγα που επιδιώκεται
να παράγει. Επιπλέον, η οριοθέτηση των βασικών θεματικών υποκατηγοριών που θα καλυφθούν, καθώς
και των οντοτήτων που θα καλυφθούν στο πλαίσιο του συγκεκριμένου θεματικού χώρου, πρέπει να είναι
σαφώς προσδιορισμένες:
Για παράδειγμα, σε μια τεκμηρίωση ιατρικής θα πρέπει να προσδιοριστεί ποιες κατηγορίες τεκ-
μηρίων θα συμπεριληφθούν, τεκμήρια που αφορούν σε:
• άτομα, όπως γιατροί, χειροπράκτορες, κ.λπ.
• αφηρημένες έννοιες, όπως π.χ. ηθική και δεοντολογία
• ιστορικές περιόδους, π.χ. ιατρική στο μεσαίωνα
• τόποι και περιβάλλοντα, π.χ. ιατρική στους ιθαγενείς της Αυστραλίας
41
Δομές οργάνωσης ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
• ιδιότητες και χαρακτηριστικά, π.χ. των γιατρών
• υλικά, π.χ. συστατικά φαρμάκων, εξοπλισμοί, κ.λπ.
Το τι προτίθεται να καλύψει η τεκμηρίωση πρέπει να είναι σαφώς προσδιορισμένο ώστε να δια-
μορφώνονται οι πολιτικές, οι συλλογές, αλλά και να γίνεται ανάλογη πρόβλεψη για την επιλογή σχήμα-
τος μεταδεδομένων και επίπεδο καταγραφής. Η διαδικασία αυτή πρέπει να έχει ως γνώμονα την ανάγκη
του κοινού προς το οποίο απευθύνεται και τις δυνατότητες του οργανισμού που υλοποιεί το έργο.
Το δεύτερο βασικό σημείο αφορά στο περιεχόμενο όχι τόσο ως προς το εύρος του θέματος, που
προσδιορίστηκε με την οριοθέτηση του σκοπού, αλλά κυρίως εδώ ως προς το είδος και τη μορφή των
τεκμηρίων που πρόκειται να συμπεριληφθούν. Στοιχεία που λαμβάνονται υπόψη για τον προσδιορισμό
των τεκμηρίων είναι:
• το μέσο καταγραφής (ηλεκτρονικό, έντυπο)
• το είδος (περιοδικό, βιβλίο, εικόνα, κ.λπ.)
• η περιοδικότητα
• το κοινό και το επίπεδο του κοινού στο οποίο απευθύνεται
• η γλώσσα
• η εθνικότητα ή ο τόπος έκδοσης
• ο χρόνος (έκδοσης ή διάθεσης, αναδρομικότητα, κ.λπ.)
• τα ενδεχόμενα να προσδιορίζονται εδώ και συγκεκριμένοι τίτλοι περιοδικών, κ.λπ.
• γενικά κάθε άλλο κριτήριο που μπορεί να θέσει ο οργανισμός που συντάσσει το ευρετήριο
Άλλη παράμετρος ενδέχεται να είναι η περιοχή προέλευσης που συχνά μπορεί να συμπίπτει με
την Περιοχή Κάλυψης: για παράδειγμα «τεκμηρίωση μιας επτανησιακής συλλογής», η οποία μπορεί να
προέρχεται από τα Επτάνησα, αλλά να έχει και ως θέμα τα Επτάνησα. Πρόκειται δηλαδή για την περιοχή
προέλευσης των τεκμηρίων που περιλαμβάνονται στο ευρετήριο και η οποία λειτουργεί προσδιοριστικά.
Για παράδειγμα, ενδέχεται να περιλαμβάνονται τεκμήρια που ορίζονται από παραμέτρους γεωγραφικής
κάλυψης, που σημαίνει ότι στο πλαίσιο ενός συγκεκριμένου θέματος περιλαμβάνονται τεκμήρια τοπι-
κού ή εθνικού χαρακτήρα. Ενδέχεται να περιλαμβάνονται τεκμήρια από μια συγκεκριμένη βιβλιοθήκη ή
συλλογή ή από τις συλλογές συγκεκριμένων βιβλιοθηκών ή μιας ομάδας πληροφοριακών οργανισμών.
Πρέπει να σημειωθεί, ότι η γεωγραφική κάλυψη σήμερα βρίσκεται μόνο στη διαμόρφωση επι-
μέρους τμημάτων μιας τεκμηρίωσης και δεν οριοθετεί συνολικά έργα τεκμηρίωσης. Στο παρελθόν, θα
μπορούσαμε να έχουμε μια τεκμηρίωση «επτανησιακής ιστορίας», ενώ σήμερα μια τέτοια προσπάθεια
θα αποτελούσε αυτόνομη συλλογή σε μια τεκμηρίωση ελληνικής ιστορίας ή ακόμα πιο πιθανό μια
τεκμηρίωση «ιστορίας». Αυτό συμβαίνει γιατί οι ενότητες τείνουν να διευρύνονται, ενώ παράλληλα, η
απομόνωση μικρότερων θεματικών ενοτήτων είναι εύκολη και γρήγορη. Η δόμηση αυτών των ενοτήτων
απαιτεί ειδικότερη διαχείριση της θεματολογίας.
Ένα ακόμα βασικό σημείο για την οριοθέτηση του περιεχομένου αποτελεί η πρόσβαση του
οργανισμού στα ίδια τα τεκμήρια και επομένως η διαδικασία της τεκμηρίωσης να γίνεται με βάση πρω-
τογενείς πηγές και όχι με τη χρήση δευτερογενών μεταδεδομένων από άλλους οργανισμούς.
Οι τεκμηριώσεις συνήθως δημιουργούνται με την αποτύπωση στοιχείων τεκμηρίων που οι επι-
στήμονες της πληροφόρησης έχουν στα χέρια τους ή έχουν πρόσβαση σε αυτά. Η άντληση στοιχείων
μέσω δευτερογενών πηγών (π.χ. αναφορών στα τεκμήρια μέσω άλλων πηγών), παρότι είναι μια συνη-
θισμένη πρακτική, συνήθως αποφεύγεται. Αυτό έχει ως στόχο την αποτύπωση των δεδομένων από τις
πρωτογενείς τους πηγές και όχι από δευτερογενείς (π.χ. αναφορές, περιλήψεις, κριτικές, παρουσιάσεις,
άλλα ευρετήρια, βάσεις δεδομένων ή καταλόγους). Οι δευτερογενείς αυτές αναφορές συχνά αλλοιώ-
νουν την αξιοπιστία μιας τεκμηρίωσης, καθώς υπόκεινται σε πολλαπλές επεξεργασίες και απομακρύνο-
νται, με τον τρόπο αυτό, από τα πρωτογενή δεδομένα.
Μια τεκμηρίωση απαιτεί συνεκτικότητα. Η συνοχή πολλαπλών τεκμηριώσεων επιτυγχάνεται
με την ομαδοποίηση τους και όχι τη διάσπαση τους σε μικρότερες ανεξάρτητες ομάδες. Για τις βάσεις
42
Δομές οργάνωσης ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
δεδομένων ουσιαστικά επιδιώκεται η ενοποίησή τους αντί για την κατάτμησή τους ώστε να εξασφαλί-
ζεται ενιαία αναζήτηση. Σήμερα ενοποιημένες, «ομαδοποιημένες» τεκμηριώσεις προτιμώνται έναντι
των διάσπαρτων μικρότερων και εξειδικευμένων βάσεων. Η τεχνολογική υποδομή επιτρέπει ταυτό-
χρονα τη συνύπαρξη πολλαπλών ενοτήτων και τη διάσπασή τους ανάλογα με τις ανάγκες. Στο σημείο
αυτό, πρέπει να σημειωθεί ότι τεκμηριώσεις και τα παραγόμενα ευρετήριά τους, που τείνουν να απο-
μονώνονται και να αποτελούν χωριστές ενότητες είναι ευρετήρια που δημιουργούνται για να διευκολύ-
νουν συγκεκριμένες αναζητήσεις και ανακτήσεις και συνήθως χαρακτηρίζονται από την επικέντρωσή
τους σε συγκεκριμένα θέματα ή μορφές ή απευθύνονται για μοναδικές χρήσεις, π.χ. ευρετήρια ISBN,
ή αριθμών ευρεσιτεχνιών, κ.λπ..
Με βάση τα παραπάνω, ο προσδιορισμός του σκοπού του έργου μιας τεκμηρίωσης επιβάλει
την επικέντρωση στο ζητούμενο αποτέλεσμα, ενώ λαμβάνει υπόψη του τις ανάγκες και τις δυνατότητες
του οργανισμού που τις υλοποιεί, καθώς και τις ανάγκες του κοινού που θα εξυπηρετήσει. Στο πλαίσιο
αυτό, οριοθετεί το περιεχόμενο, χωρίς να λειτουργεί ασφυκτικά δεσμευτικά, με στόχο να αναδεικνύεται
η χρησιμότητα και η λειτουργικότητα του περιεχομένου. Για τη διαδικασία αυτή είναι αναγκαία όχι
μόνο η διαπίστωση των αναγκών των χρηστών και η πρόβλεψη ενδεχόμενων αναγκών, αλλά και η εξι-
σορρόπηση και ανάδειξη των πληροφοριακών τους απαιτήσεων. Παράλληλα, η πρόβλεψη επέκτασης
και διαρκούς ενημέρωσης του περιεχομένου, ώστε να διασφαλίζεται η διαχρονικότητα και η συνέχεια
παροχής της πληροφοριακής υπηρεσίας. Το στοιχείο αυτό απαιτεί την εξισορρόπηση μεταξύ παλαιότε-
ρων και τρεχουσών καταγραφών και της πρόβλεψης για τα νέα στοιχεία που προκύπτουν, καθώς και των
τρόπων και μεθόδων διαρκούς ενημέρωσης και εμπλουτισμού. Αναφέρθηκε, παραπάνω, η λογική της
αυτοαρχειοθέτησης ως μέθοδος διαρκούς εμπλουτισμού και ενημερότητας των τεκμηριώσεων. Άλλοι
μέθοδοι μπορεί να περιλαμβάνουν τη δημιουργία μιας ομάδας τεκμηρίωσης μέσα στον οργανισμό και
την ανάπτυξη μηχανισμού ενημέρωσης. Τέλος, οι συχνότερες μέθοδοι σήμερα εστιάζουν στη συγκομιδή
(harvesting) περιεχομένου και των μεταδεδομένων τους από συναφείς οργανισμούς και συναφείς διαδι-
κασίες τεκμηριώσεων που πληρούν τις βασικές προδιαγραφές περιγραφής μεταδεδομένων.
Τέλος, ένα ακόμα βασικό στοιχείο το οποίο αφορά στην αρχική προσέγγιση ενός έργου τεκ-
μηρίωσης είναι η ανάλυση των αναγκών των χρηστών και ειδικότερα σε σχέση με την πλοήγηση και
ανάκτηση του ψηφιακού περιεχομένου. Η ευκολία αναζήτησης, αλλά και χρήσης του διατιθέμενου πε-
ριεχομένου αναδεικνύει την ανάγκη δημιουργίας περιβάλλοντος που θα είναι απλό και φιλικό προς το
χρήστη, ενώ θα παρέχει αρκετή πληροφορία για το περιεχόμενο. Οι λογικές αναζήτησης σήμερα είναι
παγιωμένες. Η πλοήγηση και παρουσίαση μπορούν να παραμετροποιηθούν ανάλογα και να συμβάλλουν
σημαντικά στην ανάδειξη και χρήση του περιεχομένου. Καθοριστικό παράγοντα αποτελεί το σχήμα
μεταδεδομένων που θα υιοθετηθεί.
Όλα τα
Όλα τα παραπάνω
παραπάνωσυνοψίζονται
συνοψίζονταιστον Πίνακα
στον 2.2 2.2
Πίνακα πουπου
ακολουθεί:
ακολουθεί:
Ενέργεια Αποτέλεσμα Παράμετροι
Οριοθέτηση σκοπού Επικέντρωση στο ζητούμενο Εξισορρόπηση αναγκών του
οργανισμού που το δημιουργεί και του
κοινού που θα το χρησιμοποιήσει
Οριοθέτηση περιεχομένου Λειτουργικότητα και Εξισορρόπηση των αναγκών των
χρησιμότητα διαφόρων ομάδων χρηστών
Οργάνωση της τεκμηρίωσης, Τρόποι αναζήτησης και Εξισορρόπηση της προτυποποίησης
πλοήγηση, ανάκτηση και ανάκτησης πληροφοριών και της ευκολίας στη χρήση
πρότυπα
Πρόβλεψη επέκτασης και Διαχρονικότητα και συνέχεια Εξισορρόπηση μεταξύ αποτυπώσεων
διαρκούς αναβάθμισης της παροχής της παλαιότερων στοιχείων και πρόβλεψης
πληροφοριακής υπηρεσίας για τυχόν νέων που θα προκύψουν
Πίνακας 2.2. Παράμετροι που αφορούν το περιεχόμενο
Πίνακας 2.2. Παράμετροι που αφορούν το περιεχόμενο
43
Β. Παράμετροι που αφορούν την υλοποίηση της τεκμηρίωσης
Η υλοποίηση ενός έργου τεκμηρίωσης και ο εμπλουτισμός του αποθετηρίου, βάσης ή συστήματος
Δομές οργάνωσης ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Β. Παράμετροι που αφορούν την υλοποίηση της τεκμηρίωσης
Η υλοποίηση ενός έργου τεκμηρίωσης και ο εμπλουτισμός του αποθετηρίου, βάσης ή συστήματος δια-
χείρισης περιεχομένου μπορεί να γίνει αξιοποιώντας τις ακόλουθες μεθόδους:
• χρήση της ανθρώπινης νοητικής λειτουργίας. Δηλαδή, υλοποίησή της από το ανθρώπινο
μυαλό με απασχόληση επιστημόνων πληροφόρησης και τη δημιουργία οδηγιών προς αυτούς.
• χρήση συστημάτων συγκομιδής μεταδεδομένων και των τεκμηρίων τους, η οποία στηρίζεται
στη συγκομιδή με τη χρήση πρωτοκόλλων επικοινωνίας και προτύπων που εξασφαλίζουν
διαλειτουργικότητα και την οποία υλοποιεί ο υπολογιστής και δεν περιλαμβάνει ανθρώπινη
παρέμβαση μετά τη δημιουργία του συστήματος. Τα συστήματα αυτά επιτρέπουν την άντλη-
ση βασικών στοιχείων των τεκμηρίων και την παραγωγή συγκεκριμένων μεταδεδομένων.
• μετάπτωση μεταδεδομένων και τεκμηρίων από άλλα συστήματα. Η διαδικασία αυτή απαι-
τεί συχνά τη διαδικασία χαρτογράφησης και αντιστοίχησης μεταξύ των αρχικών προτύπων
προέλευσης των τεκμηρίων και των προτύπων στη βάση υποδοχής. Στις περισσότερες πε-
ριπτώσεις μετάπτωσης τεκμηρίων και των μεταδεδομένων τους απαιτείται «ομαλοποίηση».
• ομαλοποίηση μεταδεδομένων που προέρχονται από άλλα συστήματα. Αφορά κυρίως στη
διαδικασία ομογενοποίησης των διαφορετικών τρόπων γραφής των πεδίων τεκμηρίωσης
προκειμένου να επιτυγχάνεται ομοιομορφία και μετάπτωση στα σωστά πεδία. Ανάλογα,
μπορεί να περιλαμβάνονται και διαδικασίες εκκαθάρισης ή και συγχώνευσης όμοιων εγγρα-
φών (διπλοεγγραφές), ποικίλων διορθώσεων κ.λπ.. Η διαδικασίες αυτές συχνά γίνονται σε
ενδιάμεσο περιβάλλον μετάπτωσης (π.χ. φύλλα excel) και όχι στο αρχικό της προέλευσης ή
στο τελικό περιβάλλον υποδοχής.
Ο Πίνακας 2.3 που ακολουθεί παρουσιάζει τη σύνοψη των μεθόδων υλοποίησης ενός έργου
τεκμηρίωσης.
Ενέργεια Αποτέλεσμα Μέθοδος
τεκμηρίωση Παραγωγή περιεχομένου τεκμηρίωσης Χειρωνακτική, χρήση ανθρώπινης
(μεταδεδομένα και πλήρη ψηφιακά ή νοητικής λειτουργίας
ψηφιοποιημένα τεκμήρια)
συγκομιδή εμπλουτισμός περιεχομένου τεκμηρίωσης Αυτοματοποιημένη
(μεταδεδομένα και πλήρη ψηφιακά ή
ψηφιοποιημένα τεκμήρια)
μετάπτωση Εμπλουτισμός περιεχομένου τεκμηρίωσης Αυτοματοποιημένη με χαρτογράφηση
(μεταδεδομένα και πλήρη ψηφιακά ή μεταξύ προτύπων
ψηφιοποιημένα τεκμήρια)
ομαλοποίηση Παραγωγή Εμπλουτισμός περιεχομένου Αυτοματοποιημένη και χειρονακτική
τεκμηρίωσης (μεταδεδομένα και πλήρη ομογενοποίηση, εκκαθάριση,
ψηφιακά ή ψηφιοποιημένα τεκμήρια) συγχώνευση
Πίνακας2.3
Πίνακας 2.3Μέθοδοι
Μέθοδοιυλοποίησης
υλοποίησηςενός
ενόςέργου
έργουτεκμηρίωσης
τεκμηρίωσης
Για την υλοποίηση της τεκμηρίωσης ορίζονται οι παρακάτω παράμετροι, οι οποίες στόχο έχουν την
επίτευξηΓια τηνομοιομορφίας
μιας υλοποίηση της τεκμηρίωσης
στον ορίζονται
τρόπο μεταχείρισης τουοιψηφιακού
παρακάτω παράμετροι,
περιεχομένου καιοιστη
οποίες στόχο έχουν
δημιουργία ενός
πλαισίου
την πουμιας
επίτευξη επιτρέπει την τυποποίηση
ομοιομορφίας εργασιών
στον τρόπο και τον έλεγχο
μεταχείρισης του του αποτελέσματος:
ψηφιακού περιεχομένου και στη δημιουρ-
γία ενός πλαισίου που επιτρέπει την τυποποίηση εργασιών και τον έλεγχο του αποτελέσματος:
Βαθμός ανάλυσης και εις βάθος τεκμηρίω ση. Ο βαθμός ανάλυσης είναι ο βαθμός
• Βαθμός ανάλυσης
λεπτομέρειας τηςκαι εις βάθος που
πληροφορίας τεκμηρίωση. Ο βαθμός
θα αποτυπωθεί από έναανάλυσης
τεκμήριο.είναι ο βαθμός
Ο βαθμός λεπτο-
περιγραφής
μέρειας
ενόςτης πληροφορίας
τεκμηρίου σε όλα που θα αποτυπωθεί
ή μερικά από ένα
από τα στοιχεία που τεκμήριο. Ο βαθμός
το απαρτίζουν. περιγραφής
Το βάθος ενός
τεκμηρίωσης
αποτελεί
τεκμηρίου σε τον
όλα αριθμό
ή μερικάτων
απόπεδίων που επιλέγονται
τα στοιχεία να αποτυπωθούν
που το απαρτίζουν. Το βάθοςκαι η λεπτομέρεια
τεκμηρίωσης απο-
αποτύπωσης της πληροφορίας που φέρει το τεκμήριο. Επίσης, αφορά και σ τον αριθμό των
τελείθεμάτων
τον αριθμό
πουτων πεδίων που
αποδίδονται γιαεπιλέγονται να αποτυπωθούν
κάθε τεκμήριο και η λεπτομέρεια
και προσδιορίζουν τα θεματικάαποτύπω-
σημεία
σης πρόσβασης
της πληροφορίας
σε αυτό.που φέρει τοδηλαδή
Πρόκειται τεκμήριο.
για τοΕπίσης, αφορά και
αν θ α δίνονται ένα,στον
δύο, αριθμό των θεμάτων
τρία θέματα για κάθε
τεκμήριο ή ένας μεγαλύτερος ή και απεριόριστος αριθμός. Η παράμετρος αυτή καθορίζει το
44
βαθμό πληρότητας απόδοσης των νοηματικών περιεχομένων των τεκμηρίων και προσδιορίζει
την πληρότητα του περιεχομένου του ίδιου του πληροφοριακού εργαλείου. Στην ουσία αυτό
επηρεάζει ουσιαστικά τη διαδικασία της τεκμηρίωσης και το παραγόμενο αποτέλεσμα, το
κόστος του ή/ και το χρονοδιάγραμμα υλοποίησής της. Το βάθος της τεκμηρίωσης συνδέεται
Δομές οργάνωσης ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
που αποδίδονται για κάθε τεκμήριο και προσδιορίζουν τα θεματικά σημεία πρόσβασης σε
αυτό. Πρόκειται δηλαδή για το αν θα δίνονται ένα, δύο, τρία θέματα για κάθε τεκμήριο ή
ένας μεγαλύτερος ή και απεριόριστος αριθμός. Η παράμετρος αυτή καθορίζει το βαθμό
πληρότητας απόδοσης των νοηματικών περιεχομένων των τεκμηρίων και προσδιορίζει την
πληρότητα του περιεχομένου του ίδιου του πληροφοριακού εργαλείου. Στην ουσία αυτό
επηρεάζει ουσιαστικά τη διαδικασία της τεκμηρίωσης και το παραγόμενο αποτέλεσμα, το
κόστος του ή/ και το χρονοδιάγραμμα υλοποίησής της. Το βάθος της τεκμηρίωσης συνδέε-
ται με το είδος και το μέγεθος του τεκμηρίου. Για παράδειγμα, τεκμήρια που περιλαμβάνουν
εξειδικευμένο επιστημονικό περιεχόμενο συχνά απαιτούν μεγαλύτερο αριθμό θεμάτων για
να αποδοθεί το νοηματικό τους περιεχόμενο. Ανάλογα, τεκμήρια που έχουν ικανά μεγέθη
(π.χ. ολόκληρες συλλογές, βιβλία κ.λπ.) δεν είναι δυνατό να αποτυπωθούν με ένα ή δύο
θέματα ενώ στον αντίποδα τεκμήρια, τα οποία αποτελούνται από μια παράγραφο δεν είναι
δυνατό να έχουν πολλαπλά θέματα.
• Εξειδίκευση. Η εξειδίκευση αναφέρεται στο βαθμό ανταπόκρισης ενός θέματος με το θέμα
που περιλαμβάνεται στο νοηματικό περιεχόμενο ενός τεκμηρίου. Η απόδοση απόλυτα εξει-
δικευμένων όρων είναι συνήθως χαρακτηριστικό των επιστημονικών τεκμηριώσεων που
καλύπτουν ιδιαίτερους επιμέρους κλάδους. Η παράμετρος αυτή καθορίζει το βαθμό εξει-
δίκευσης του πληροφοριακού εργαλείου. Αντίθετα, τεκμηριώσεις με ευρύτερο σκοπό και
κοινό τείνουν να εξισορροπούν την ειδίκευση με τη γενίκευση και να επιδιώκουν μια μέση
οδό που δίνει άμεση πρόσβαση σε αρκετά ειδικευμένη πληροφορία και μέσω αυτής έμμεση
πρόσβαση στην απόλυτα εξειδικευμένη πληροφορία. Για παράδειγμα, ο όρος «αρτηριακή
πίεση» είναι επαρκώς εξειδικευμένος ώστε να δίνει πρόσβαση σε συγκεκριμένο περιεχόμε-
νο, ενώ παράλληλα περικλείει και τους όρους «υπέρταση» και «υπόταση». Ειδικοί όροι δεν
είναι απαραίτητα στενότεροι ως έννοιες, η εξειδίκευσή τους εξαρτάται συνήθως από την
ιδιομορφία της χρήσης τους.
• Τρόπος παράθεσης των θεμάτων. Πρόκειται για τη δόμηση των θεμάτων μέσα στο κάθε
λήμμα και τη δυνατότητα συνδυασμού τους. Για την τεκμηρίωση, ο προσδιορισμός του
τρόπου σύνταξης υποδεικνύει τον τρόπο υλοποίησης, καθώς υποδεικνύει στον τεκμηριωτή
τη σειρά παράθεσης των όρων, το συνδυασμό των πεδίων και τη δόμηση των νοηματικών
ενοτήτων. Κύρια χαρακτηριστικά της σύνταξης αποτελούν οι υποδιαιρέσεις των θεματικών
όρων και η παρουσίαση αυτών των συσχετισμών. Σε πολλές περιπτώσεις, η παράθεση των
θεμάτων μπορεί να ακολουθεί τη σειρά εμφάνισής τους στο τεκμήριο. Σε άλλες περιπτώσεις
ο τεκμηριωτής μπορεί να ακολουθεί μια πορεία από το γενικό στο ειδικό ή και αντίστρο-
φη. Τέλος, η συνηθέστερη διάταξη των θεμάτων μέσα στο λήμμα δίνεται από τη λεγόμενη
βαρύτητα των όρων. Με απλά λόγια τοποθετούμε το θέμα που αντικατοπτρίζει στο μεγα-
λύτερο δυνατό βαθμό το κεντρικό θέμα του τεκμηρίου και στη συνέχεια ακολουθούν οι
δευτερεύουσες έννοιες που εμπεριέχονται στο τεκμήριο. Αυτό οδηγεί στη διάκριση των
όρων σε κύριους όρους και δευτερεύοντες. Τα σχήματα απόδοσης της βαρύτητας των όρων
είναι σημαντικά ιδιαίτερα σε τεκμηριώσεις που έχουν μεγάλη ανάλυση και για τεκμήρια
που αποδίδονται με πολλούς όρους εκφράζοντας ένα κεντρικό θέμα και αρκετά δευτερεύο-
ντα. Η βαρύτητα των όρων είναι σαφές ότι προσδιορίζει και την ταξινόμηση του τεκμηρίου
σε θεματικές κατηγορίες (βλέπε παρακάτω). Επισημαίνεται ότι η διαδικασία αυτή, η οποία
δεν είναι απλή καταγραφή στοιχείων, αλλά εμπεριέχει τη χρήση πρότυπων λεξιλογίων και
την αποκωδικοποίηση του νοηματικού περιεχομένου του τεκμηρίου απαιτεί αποκλειστικά
την εξειδικευμένη γνώση των τεκμηριωτών. Ο τρόπος παράθεσης των θεμάτων ουσιαστικά
επηρεάζει το βαθμό ευκολίας στην κατανόηση των καταγραφόμενων πληροφοριών από τα
μεταδεδομένα τους και ενισχύει τη χρηστικότητα του πληροφοριακού εργαλείου.
45
Δομές οργάνωσης ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
• Θεματικές κατηγορίες. Η ένταξη των τεκμηρίων σε θεματικές κατηγορίες με βάση το νοη-
ματικό τους περιεχόμενο αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικά της τεκμηρίωσης. Η ανάπτυ-
ξη πεδίου με τον τίτλο «θεματική κατηγορία» συμβάλλει στην ομαδοποίηση των τεκμηρίων
κάτω από ευρύτερες θεματικές ενότητες. Κατά μία έννοια λειτουργεί ως μια «ταξινόμηση»
των τεκμηρίων που εφαρμόζεται σε ηλεκτρονικό περιβάλλον και «φέρνει» μαζί τεκμήρια
που ανήκουν στην ίδια θεματική κατηγορία, όπως ακριβώς θα ομαδοποιούνταν στο ίδιο ράφι
σε μια συμβατική βιβλιοθήκη. Η χρήση των θεματικών κατηγοριών προσδιορίζει το βαθμό
ανάκτησης ομάδων πληροφοριών. Η επιλογή του συστήματος που απεικονίζει τις θεματικές
κατηγορίες συνήθως στηρίζεται σε ένα από τα διεθνή ταξινομικά συστήματα και συχνά
χρησιμοποιούνται οι κατηγορίες του LCCS (Library of Congress Classification Scheme) ή
οι κατηγορίες του συστήματος Frascati. Συχνά χρησιμοποιούνται επίσης οι θεματικές κατη-
γορίες των μεγάλων προμηθευτών βάσεων τεκμηρίωσης επιστημονικής αρθρογραφίας και
παραγωγής, όπως είναι το ISI (Institute for Scientific Information) και οι κατηγορίες που
διαμορφώνουν μέσα σε ομάδες επιστημών (Κοινωνικές επιστήμες, ανθρωπιστικές, θετικές
και εφαρμοσμένες) στο πλαίσιο δημιουργίας των μεγάλων τεκμηριωτικκών παραγώγων
τους: Social Science Index, Humanities Index, Science Index, κ.λπ.. Επισημαίνουμε ότι εί-
ναι σημαντικό, οι θεματικές αυτές κατηγορίες να προέρχονται από μια τυποποιημένη πηγή
και να είναι κοινώς αποδεκτές, καθώς λειτουργούν ως σημείο ομαδοποίησης τεκμηρίων και
εξασφαλίζουν την αναγνωρισιμότητά τους στο ευρύ κοινό.
• Προσδιοριστές τοποθεσίας των τεκμηρίων. Ο βασικός σκοπός ενός έργου τεκμηρίω-
σης είναι να εντοπίζει για λογαριασμό του χρήστη τεκμήρια και να τον παραπέμπει στο
σημείο που θα βρει το ίδιο το τεκμήριο. Το πεδίο που δίνει τον προσδιορισμό τοποθεσίας
του τεκμηρίου είναι εξίσου βασικό με όλα τα υπόλοιπα και ουσιαστικά κατοχυρώνει την
αποτελεσματικότητα μιας τεκμηρίωσης και προσδιορίζει το βαθμό επίτευξης ανάκτησης
καταληκτικής πληροφορίας Οι προσδιοριστές τοποθεσίας των τεκμηρίων παλαιότερα
λειτουργούσαν παραπεμπτικά προς άλλα σημεία του οργανισμού ή και εκτός αυτού και
το χρονικό διάστημα από τη στιγμή εντοπισμού στο ευρετήριο μέχρι την πρόσβαση στο
τεκμήριο ήταν ποικίλο: από μερικές ώρες μέχρι μέρες ή βδομάδες. Σήμερα, η παραπομπή
και ανάκτηση του τεκμηρίου μπορεί να είναι προς άλλα ηλεκτρονικά σημεία του οργανι-
σμού ή άλλων οργανισμών, αλλά το χρονικό διάστημα πρόσβασης σε αυτό είναι σχεδόν
μηδενικό. Επίσης, οι τεκμηριώσεις σήμερα προσαρτούν το πλήρες κείμενο, εικόνα, ήχο,
δεδομένα έρευνας στην περιγραφή του τεκμηρίου και η πρόσβαση στο τεκμήριο είναι
άμεση, χωρίς η τεκμηρίωση να λειτουργεί παραπεμπτικά, αλλά να οδηγεί άμεσα σε κατα-
ληκτική πληροφορία. Η συνηθέστερη εκδοχή είναι η πρόσβαση στην ηλεκτρονική μορφή
του τεκμηρίου, το οποίο μπορεί να αποτελεί μέρος της βάσης που στηρίζει το ευρετήριο
ή να παραπέμπει στο ηλεκτρονικό σημείο που βρίσκεται. Η μέθοδος παραπομπής προς
το ηλεκτρονικό σημείο γίνεται μέσω της παράθεσης των διόδων εντοπισμού (URL) ή/
και μέσω των μοναδικών αριθμών ηλεκτρονικών τεκμηρίων (DOI)2 και handle3. Οι τεκ-
2 Τα DOI (Digital Object Identifier) προσδιορίζουν τεκμήρια σε ηλεκτρονικό περιβάλλον. Είναι ανάλογα με τα
ISBN και αφορούν τα ηλεκτρονικά τεκμήρια. Προσδίδουν ένα μοναδικό αριθμό και οδηγούν το χρήστη στο ση-
μείο που είναι εναποθεμένο το ψηφιακό τεκμήριο. Για περισσότερες πληροφορίες βλ. http://www.doi.org
3 Το σύστημα handle περιλαμβάνει «ένα σύνολο από πρωτόκολλα, το όνομα της δικτυακής τοποθεσίας του τεκ-
μηρίου και ένα σειριακό αριθμό πάνω στον οποίο υλοποιούνται τα πρωτόκολλα. Τα πρωτόκολλα επιτρέπουν στα
υπολογιστικά συστήματα να αποθηκεύουν τα αναγνωριστικά (γνωστά ως handles) από διάφορους πληροφορια-
κούς πόρους και να τους ταυτοποιούν, να τους εντοπίζουν και να τους ανακτούν ή να επιτρέπουν τη χρησιμοποί-
ησή τους. Το σύστημα handle μπορεί να ενημερώνεται και να διατηρεί την ταυτότητα του τεκμηρίου σταθερή σε
σχέση με την τοποθεσία του στο διαδίκτυο ή / και να ενσωματώνει αλλαγές στο ίδια τα δεδομένα ή τα μεταδεδο-
μένα του» (CNRI Corporation for National Research Initiatives, 2015). (Βλ. επίσης, Κεφάλαιο 3).
46
τεκμηρίωση να λειτουργεί παραπεμπτικά, αλλά να οδηγεί άμεσα σε καταληκτική
πληροφορία. Η συνηθέστερη εκδοχή είναι η πρόσβαση στην ηλεκτρονική μορφή του
Δομές οργάνωσης
τεκμηρίου, το οποίο ψηφιακού
μπορεί ναπεριεχομένου - Δρτης
αποτελεί μέρος Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
βάσης που στηρίζει το ευρετήριο ή να
παραπέμπει στο ηλεκτρονικό σημείο που βρίσκεται. Η μέθοδος παραπομπής προς το
ηλεκτρονικό
μηριώσεις σημείο
για την γίνεται μέσωτων
εξυπηρέτηση της παράθεσης των διόδων
προσδιοριστών εντοπισμού
τοποθεσίας (URL)
έχουν ή/ και πεδίο,
χωριστό μέσω
των μοναδικών αριθμών ηλεκτρονικών τεκμηρίων (DOI) 2 και handle3. Οι τεκμηριώσεις για
το οποίο προβλέπεται
την εξυπηρέτηση τωναπό τα διεθνή τοποθεσίας
προσδιοριστών πρότυπα τεκμηρίωσης
έχουν χωριστό (βλ.
πεδίο,MODS,
το οποίοDublin Core,
προβλέπεται
MARCXML, κ.λπ.).
από τα διεθνή πρότυπα τεκμηρίωσης (βλ. MODS, Dublin Core, MARCXML, κλπ).
Ο Πίνακας 2.4 που ακολουθεί παρουσιάζει τις ενέργειες που απαιτούνται για την υλοποίηση
Ο Πίνακας 2.4 που ακολουθεί παρουσιάζει τις ενέργειες που απαιτούνται για την υλοποίηση ενός
ενός έργου τεκμηρίωσης, τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα και αναλύει τις παραμέτρους και τις επιπτώ-
έργου τεκμηρίωσης, τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα και αναλύει τις παραμέτρους και τις επιπτώσεις που
σεις
αυτάπου αυτά δημιουργούν:
δημιουργούν:
Ενέργεια Αποτέλεσμα Παράμετροι – Επιπτώσεις
Προσδιορισμός βαθμού ανάλυσης Βαθμός πληρότητας του Επηρεασμός χρονοδιαγράμματος
πληροφοριακού εργαλείου και κόστους
Προσδιορισμός εξειδίκευσης Βαθμός εξειδίκευσης του Επηρεασμός χρονοδιαγράμματος
πληροφοριακού εργαλείου και κόστους
Προσδιορισμός τρόπου παράθεσης Βαθμός ευκολίας κατανόηση των Απαιτήσεις εξειδικευμένου
θεμάτων πληροφοριών προσωπικού
Οργάνωση θεματικών κατηγοριών Βαθμός ανάκτησης ομάδων Υιοθέτηση προτύπων
πληροφοριών
Προσδιοριστές τοποθεσίας Βαθμός επίτευξης ανάκτησης Υιοθέτηση και συμπερίληψη όλων
τεκμηρίων καταληκτικής πληροφορίας των δυνατών σταθερών σημείων
εύρεσης του τεκμηρίου
Πίνακας 2.4. Παράμετροι υλοποίησης ενός έργου τεκμηρίωσης
Πίνακας 2.4. Παράμετροι υλοποίησης ενός έργου τεκμηρίωσης
Γ. Στοιχεία που αφορούν τη διαχείριση του λεξιλογίου
Γ. Στοιχεία που αφορούν τη διαχείριση του λεξιλογίου
Τα πρότυπα ελεγχόμενα ή μη λεξιλόγια που θα χρησιμοποιηθούν για τη θεματική επεξεργασία των τεκ-
μηρίων παίζουν
Τα πρότυπα ένα σημαντικό
ελεγχόμενα ρόλο, καθώς
ή μη λεξιλόγια αφορούν άμεσα για
που θα χρησιμοποιηθούν τηντηανάκτηση, την προτυποποίηση
θεματική επεξεργασία και τη
των τεκμηρίων
παίζουν ένα σημαντικό ρόλο, καθώς αφορούν άμεσα την ανάκτηση, την προτυποποίηση
δημιουργία διασυνδεδεμένων δεδομένων. Με τον όρο ελεγχόμενο λεξιλόγιο εννοούμε μια καθιερωμένη και τη δημιουργία
διασυνδεδεμένων δεδομένων. Με τον όρο ελεγχόμενο λεξιλόγιο εννοούμε μια καθιερωμένη λίστα
λίστα τυποποιημένης ορολογίας που χρησιμοποιείται στη θεματική επεξεργασία και την ανάκτηση της
τυποποιημένης ορολογίας που χρησιμοποιείται στη θεματική επεξεργασία και την ανάκτηση της
πληροφορίας.
πληροφορίας. Παράδειγμα ελεγχόμενουλεξιλογίου
Παράδειγμα ελεγχόμενου λεξιλογίουαποτελούν
αποτελούνοιοιθεματικές
θεματικέςεπικεφαλίδες
επικεφαλίδες ή ήοιοιόροι
όροιενός
ενός
θησαυρού που
θησαυρού που χρησιμοποιούνται
χρησιμοποιούνται για γιατην
τηνθεματική
θεματική περιγραφή
περιγραφήτουτου
υλικού
υλικούτωντων
βιβλιοθηκών. Το ελεγχόμενο
βιβλιοθηκών. Το ελεγχό-
μενο λεξιλόγιο εγγυάται ότι ένα θέμα θα περιγράφεται πάντοτε με τον ίδιο προτιμώμενο όρο ή θεματική
λεξιλόγιο εγγυάται ότι ένα θέμα θα περιγράφεται πάντοτε με τον ί διο προτιμώμενο όρο ή θεματική
επικεφαλίδα κάθε φορά που θα ευρετηριάζεται. Αυτό στοχεύει στο να βρίσκει κανείς με ευκολία όλες τις
επικεφαλίδα
πληροφορίεςκάθεγια τοφορά που θα ευρετηριάζεται.
συγκεκριμένο θέμα κατά τηνΑυτό στοχεύει(Hodge,
αναζήτηση στο να 2000).
βρίσκειΕλεύθερο
κανείς μεήευκολία όλες τις
μη ελεγχόμενο
πληροφορίες
λεξιλόγιο είναιγιαη το συγκεκριμένο
φυσική γλώσσα που θέμα κατά την
επιτρέπει την αναζήτηση
τοποθέτηση(Hodge, 2000). σε
ενός τεκμηρίου Ελεύθερο ή μη ελεγχόμενο
όποιο σημείο ορίζουν οι
λεξιλόγιο είναι η φυσική γλώσσα που επιτρέπει την τοποθέτηση ενός τεκμηρίου σε όποιο σημείο ορί-
2Τα DOI (Digital Object Identifier
) προσδιορίζουν τεκμήρια σε ηλεκτρονικό περιβάλλον. Είναι ανάλογα με τα ISBN και
ζουν οι λέξεις
αφορούν που το απαρτίζουν
τα ηλεκτρονικά τεκμήρια.και την ανάκτησή
Προσδίδουν του από αριθμό
ένα μοναδικό οποιοδήποτε σημείοτοπαρέχουν
και οδηγούν χρήστη στο πρόσβαση
σημείο που είναι
εναποθεμένο το ψηφιακό τεκμήριο.
οι λέξεις που εμπεριέχονται σε αυτό. Για περισσότερες πληροφορίεςhttp://www.doi.o
βλ. rg
Για τοhandle
3Το σύστημα λόγο περιλαμβάνει
αυτό, γίνεται«έναεδώ σύνολο
ιδιαίτερη
απόαναφορά στηντοεπιλογή
πρωτόκολλα, όνομα της τουδικτυακής
ελεγχόμενου ή ελεύθερου
τοποθεσίας του τεκμηρίου
και ένα σειριακό
λεξιλογίου και στοναριθμό πάνω
τρόπο στον οποίοτου,
διαχείρισής υλοποιούνται τα πρωτόκολλα.
καθώς η εξασφάλιση τηςΤα πρωτόκολλα
θεματικής επιτρέπουν
τα υπολογιστικά
πρόσβασης στασ τεκμή-
συστήματα να αποθηκεύουν τα αναγνωριστικά (γνωστά ως handles) από διάφορους πληροφοριακούς πόρους και να τους
ρια είναι κεντρικός
ταυτοποιούν, να τουςσκοπός της τεκμηρίωσης
εντοπίζουν και αποτελεί
και να τους ανακτούν τον ακρογωνιαίο
ή να επιτρέπουν λίθο της ανάκτησης.
τη χρησιμοποίησή τους. Το σύστημα handle
Βασικό
μπορεί να στοιχείο
ενημερώνετ στοδιατηρεί
αι και να σχεδιασμό και την υλοποίηση
την ταυτότητα του τεκμηρίουμιας τεκμηρίωσης
σταθερή σε σχέση έχει η τοποθεσία
με την διαχείρισητου του
στο
διαδίκτυο ήπου
λεξιλογίου / καιθαναχρησιμοποιηθεί
ενσωματώνει αλλαγέςγια τηνστοαπόδοση
ίδια τα δεδομένα ή τα μεταδεδομένα
του νοηματικού του» (CNRI
περιεχομένου Corporation Η
ενός τεκμηρίου. for
National Research Initiatives, 2015). (Βλ. επίσης, Κεφάλαιο 3).
τεκμηρίωση πρέπει να εξυπηρετεί ταυτόχρονα τόσο αυτόν που δημιούργησε το τεκμήριο και να αντλεί
ορολογία από αυτό, όσο και το χρήστη που θα θελήσει 19 να αναζητήσει. Όροι ή επικεφαλίδες που έχουν
προέλθει από το τεκμήριο πρέπει να συνδέονται με συνώνυμους, ευρύτερους, ειδικότερους, σχετικούς
όρους ή επικεφαλίδες που έχουν προέλθει από ελεγχόμενα λεξιλόγια που αποτελούν τα πρότυπα ελεγ-
χόμενα λεξιλόγια της τεκμηρίωσης. Προκειμένου για ψηφιακά τεκμήρια, η σύνδεση αυτή αποτελεί και
την πρώτη παράμετρο για τη λειτουργία της, καθώς οι όροι αποτελούν τα σταθερά σημεία γύρω από τα
οποία συγκεντρώνονται ομοειδή τεκμήρια.
Το αρχικό σημείο για τη διαχείριση του λεξιλογίου είναι η επιλογή της πηγής του λεξιλογίου.
47
Δομές οργάνωσης ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Ουσιαστικά πρέπει να αποφασιστεί από πού θα προέλθει το λεξιλόγιο που θα χρησιμοποιηθεί και κυ-
ρίως αν αυτό το λεξιλόγιο θα είναι ελεγχόμενο ή ελεύθερο. Συγκεκριμένα οι δυνατότητες είναι οι εξής:
• Επιλογή λεξιλογίου που προέρχεται αποκλειστικά από το τεκμήριο και επομένως επιβά-
λει τη δημιουργία ενός λεξιλογίου που εξυπηρετεί αποκλειστικά το συγκεκριμένο έργο
τεκμηρίωσης. Δεν αντλεί από τυποποιημένο λεξιλόγιο (π.χ. LCSH, Art and Architecture
Thesaurus, κ.λπ.), αλλά πρόκειται για την καθιέρωση ορολογίας που χρησιμοποιείται από
τους συγγραφείς των τεκμηρίων και δεν εμφανίζει τεχνητά στοιχεία. Η πρακτική αυτή εμ-
φανίζεται σε τεκμηριώσεις επιστημονικής αρθρογραφίας με επιστημονική επικέντρωση και
η διαδικασία της θεματικής επεξεργασίας αξιοποιείται για τη συγκέντρωση λεξιλογίου, το
διαρκή εμπλουτισμό και ενημέρωσή του. Συνήθως το λεξιλόγιο αυτό διαμορφώνεται στην
πορεία ως ελεγχόμενο και δομημένο είτε με τη μορφή θησαυρού, είτε με τη μορφή οντο-
λογιών. Η ανάπτυξη λεξιλογίου με βάση την τεκμηρίωση θεωρείται ως η πλέον ακριβής
και ικανοποιητική λύση για την απόδοση του νοηματικού περιεχομένου του τεκμηρίου.
Το λεξιλόγιο αυτό δίνει τη δυνατότητα να παραμένει ο τεκμηριωτής κοντά στην ορολογία
του πρωτοτύπου και επιτρέπει την ισόρροπη ανάπτυξή του και τη διαρκή ενημέρωσή του
σύμφωνα με τις εξελίξεις της επιστήμης που αντικατοπτρίζεται μέσα από την παραγωγή
των τεκμηρίων. Η διαδικασία αυτή οδηγεί στην ανάπτυξη εξειδικευμένων λεξιλογίων και
αποτέλεσε την πρακτική πάνω στην οποία στηρίχθηκαν τα ελεγχόμενα λεξιλόγια που είναι
καθιερωμένα σήμερα (ERIC Thesaurus, κ.λπ.).
• Επιλογή λεξιλογίου που προέρχεται αποκλειστικά από ένα καθιερωμένο εργαλείο λεξι-
λογίου, το οποίο επίσης εμπλουτίζεται και ενημερώνεται από ένα εξουσιοδοτημένο φο-
ρέα (LCSH, Θεματικές Επικεφαλίδες της ΕΒΕ, Art and Architecture Thesaurus, ERIC
Thesaurus, κ.λπ.). Ο εμπλουτισμός του λεξιλογίου δε γίνεται με βάση τη θεματολογία που
προκύπτει από τα τεκμήρια αλλά με βάση τη κεντρική διαχείριση που υποστηρίζεται από
εξειδικευμένες ομάδες. Στατικά λεξιλόγια που δεν εμπλουτίζονται ή ενημερώνονται ή που
ο εμπλουτισμός και η ενημέρωσή τους γίνεται με πολύ αργούς ρυθμούς καταλήγουν σε
δυσκολία της διεξαγωγής της τεκμηρίωσης και περιορισμό της διαδικασίας ανάκτησης. Η
χρήση ελεγχόμενων λεξιλογίων που αναπτύσσονται από εξουσιοδοτημένους φορείς (π.χ.
Εθνικές Βιβλιοθήκες, τη βιβλιοθήκη του Κογκρέσου ή μεγάλους πληροφοριακούς οργανι-
σμούς) προσφέρει το πλεονέκτημα της τυποποίησης και της ισόρροπης ανάπτυξης.
• Συνδυασμός των δύο παραπάνω πρακτικών ή και συνδυασμός διαφόρων εργαλείων λεξιλο-
γίου. Η πρακτική αυτή, παρά το γεγονός ότι επιδιώκει μεγαλύτερη ακρίβεια στην απόδοση
των όρων, δε σημαίνει πάντα ότι έχει και τα καλύτερα αποτελέσματα, καθώς η χρήση διαφό-
ρων εργαλείων αποδυναμώνει την τυποποίηση και την προσπάθεια ελέγχου του λεξιλογίου.
Λεξιλόγια Πλεονεκτήματα Μειονεκτήματα
Ελεγχόμενο/ αναπτυσσόμενο με Ακρίβεια Μη ισόρροπη ανάπτυξη των
βάση την τεκμηρίωση έλεγχος ορθότητας λεξιλογίου θεματικών περιοχών
απόδοση ορολογίας από τους Αργή ανάπτυξη λεξιλογίου
ειδήμονες
Υπάρχον τυποποιημένο Λεξιλόγιο Σχετική ακρίβεια Έλλειψη απόλυτης ακρίβειας
Ισόρροπη ανάπτυξη θεματικών
περιοχών
Τυποποίηση
Συνδυασμός Ακρίβεια Μειωμένη τυποποίηση
Έλλειψη ελέγχου του λεξιλογίου
Πίνακας2.5
Πίνακας 2.5Επιλογή
Επιλογήλεξιλογίου
λεξιλογίουγια
γιατητηθεματική
θεματική πρόσβαση
πρόσβαση
Ο Πίνακας 2. 5 παρουσιάζει τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα των διαφόρων τύπων
ελεγχόμενου λεξιλογίου προκειμένου να διευκολύνει την
48 επιλογή τους.
Σε αντίθεση με τα παραπάνω, η ανάμειξη των μεθόδων και κυρίως όταν δε γίνονται με συστηματικό
τρόπο οδηγούν σε άναρχη ανάπτυξη του λεξιλογίου και στην απώλεια των παραμέτρων δόμησης.
Για την επιλογή ελεγχόμενου λεξιλογίου λαμβάνουμε υπόψη μας τα παρακάτω κριτήρια:
Δομές οργάνωσης ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Ο Πίνακας 2.5 παρουσιάζει τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα των διαφόρων τύπων
ελεγχόμενου λεξιλογίου προκειμένου να διευκολύνει την επιλογή τους.
Σε αντίθεση με τα παραπάνω, η ανάμειξη των μεθόδων και κυρίως όταν δε γίνονται με συστη-
ματικό τρόπο οδηγούν σε άναρχη ανάπτυξη του λεξιλογίου και στην απώλεια των παραμέτρων δόμησης.
Για την επιλογή ελεγχόμενου λεξιλογίου λαμβάνουμε υπόψη μας τα παρακάτω κριτήρια:
• Ενημέρωση. Το βασικότερο κριτήριο επιλογής ενός ήδη υπάρχοντος εργαλείου ελεγχόμε-
νου λεξιλογίου είναι η ενημέρωσή του. Το λεξιλόγιο είναι στοιχείο διαρκώς εξελισσόμενο
και αναπτυσσόμενο, επομένως η ενημέρωσή του είναι καίριο χαρακτηριστικό του. Η ενη-
μέρωση δεν συνίσταται μόνο στον εμπλουτισμό, αλλά και στην απόσυρση όρων που δεν
χρησιμοποιούνται πλέον, την αντικατάσταση και διαρκή ενημέρωση με βάση την εξέλιξη
των επιστημών και της γλώσσας.
• Η συχνότητα ενημέρωσης είναι επίσης καθοριστικός παράγοντας. Η διαρκής ενημέρωση
και η παρουσίασή της σε τακτά χρονικά διαστήματα αποτελούν εχέγγυο για την ποιότητα
του λεξιλογίου.
• Ο τρόπος ανάπτυξης του λεξιλογίου. Πρόκειται για τις μεθόδους που χρησιμοποιεί ο οργα-
νισμός για την άντληση λεξιλογίου, την καθιέρωσή του, καθώς και τα στάδια ελέγχου μέχρι
την τελική ένταξή του στο λεξιλόγιο.
• Η δόμηση του λεξιλογίου. Κρίνεται πλέον ότι η εξασφάλιση των συσχετισμών των όρων
μεταξύ τους είναι απαραίτητα στοιχεία για τη θεματική επεξεργασία και την οργάνωση των
πληροφοριών γενικότερα. Ένα ελεγχόμενο λεξιλόγιο πρέπει να εξασφαλίζει ιεραρχικούς
συσχετισμούς προς ευρύτερους και ειδικότερους, όρους καθώς και συσχετισμούς μεταξύ
σχετικών θεμάτων. Παραπομπές από και προς συνώνυμα, διευκρινίσεις και αντιστοιχίες σε
άλλες γλώσσες είναι επίσης απαραίτητα στοιχεία. Η δόμηση λοιπόν αποτελεί βασικό κριτή-
ριο για την επιλογή του εργαλείου που θα χρησιμοποιηθεί για μια τεκμηρίωση.
• Η εξυπηρέτηση διασυνδεδεμένων δεδομένων και η ύπαρξη URI για τους όρους που χρη-
σιμοποιούνται αποτελούν σήμερα ουσιαστικό στοιχείο για την πληροφοριακή ολότητα των
τεκμηριώσεων. Στο σημείο αυτό πρέπει να προστεθεί ότι η δημιουργία των URIs συμβάλλει
στην αναγνωρισημότητα και την αξιοπιστία του οργανισμού που αναπτύσσει και υποστηρί-
ζει το λεξιλόγιο. Παράλληλα, ενισχύει και το εύρος υιοθέτησής του από ομοειδείς οργανι-
σμούς για λόγους ανταλλαγής δεδομένων.
Η σημερινή πραγματικότητα στα ελεγχόμενα λεξιλόγια συνοψίζεται στις ακόλουθες πρακτικές:
Για τον αγγλόφωνο κόσμο οι θεματικές επικεφαλίδες της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου (LCSH/
Library of Congress Subject Headings) σε συνδυασμό με το Ταξινομικό Σχήμα (LCCS / Library of Congress
Classification Scheme) που αναφέρθηκε παραπάνω για τις θεματικές κατηγορίες, δίνουν ένα εξαιρετικό
εργαλείο που επιτρέπει την οργάνωση της γνώσης σε ευρείες θεματικές ενότητες (μέσω του LCCS) και
ταυτόχρονα την αποτύπωση των νοημάτων με ακρίβεια και εξειδίκευση μέσω των επικεφαλίδων. Οι επι-
κεφαλίδες παρουσιάζουν δόμηση με αναπτυγμένους ιεραρχικούς συσχετισμούς, παραπομπές και σχετικούς
όρους. Το εργαλείο αυτό είναι καθιερωμένο, έχει τυποποίηση και διαρκή ενημέρωση. Έχει επίσης ευρεία
χρήση και αποτελεί ένα διεθνές σημείο αναφοράς. Στα αρνητικά του στοιχεία επισημαίνουμε τη μεγάλη
του έκταση γεγονός που το κάνει δύσχρηστο για τεκμηριώσεις μικρού βεληνεκούς. Οι θεματικές επικε-
φαλίδες και κυρίως το ταξινομικό σύστημα του Κογκρέσου χρησιμοποιούνται για τη βασική οργάνωση
τεκμηριώσεων πολλών οργανισμών που ειδικεύονται σε θεματικές ευρετηριάσεις (π.χ. ISI/ Institute for
Scientific Information). Οι οργανισμοί αυτοί συνήθως καταφεύγουν σε σχήματα που αξιοποιούν τη δόμη-
ση του LCCS και του LCSH με ταυτόχρονη αύξηση ή εξειδίκευση στα επιμέρους θέματα που καλύπτουν.
Ανάλογο εργαλείο δίνει και η Εθνική Ιατρική Βιβλιοθήκη των Ενωμένων Πολιτειών της Αμε-
ρικής (National Library of Medicine) που καλύπτει αποκλειστικά βιοϊατρικά θέματα (Medical Subject
Headings / MESH).
49
Δομές οργάνωσης ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Άλλα εργαλεία ελεγχόμενου λεξιλογίου έχουν επίσης χρήση, αλλά κυρίως λόγω της έλλειψης
τακτικής ενημέρωσης δεν έχουν τύχει τόσο κοινής αποδοχής (π.χ. Sears List of Subject Headings).
Στη χώρα μας αντίστοιχο έργο, πολύ μικρότερου μεγέθους και κάλυψης είναι οι Καθιερωμέ-
νοι Όροι της ΕΒΕ (Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος (ΕΒΕ), 2015). Οι επικεφαλίδες έχουν δόμηση με
τους βασικούς ιεραρχικούς συσχετισμούς και παραπομπές. Το μεγάλο μειονέκτημα του εργαλείου αυ-
τού είναι η έλλειψη διαρκούς ή έστω συχνής ενημέρωσης και η περιορισμένη κάλυψη θεμάτων. Στα
πλεονεκτήματα του εργαλείου αυτού, συγκαταλέγουμε το γεγονός ότι οι όροι προέρχονται από ευρε-
τηριάσεις τεκμηρίων και όχι από άλλες λίστες με αποτέλεσμα να αποδίδουν σαφή εικόνα της χρήσης
τους στη γραπτή επιστημονική και άλλη παραγωγή. Αποτελεί επίσης εργαλείο που –αν και δεν είναι
μοναδικό- είναι ωστόσο το πλέον έγκυρο για τη χώρα μας και καθιερωμένο. Τα θέματα έχουν τη μορφή
επικεφαλίδων, στις οποίες μάλιστα διατηρείται σε μεγάλο βαθμό ο κανόνας της αντιστροφής, δηλαδή η
παράθεση πρώτα της γενικότερης έννοιας (συνήθως ουσιαστικό) και μετά με αντιστροφή ο ειδικότερος
προσδιοριστής (συνήθως επίθετο) π.χ. Εκπαίδευση, Επαγγελματική.
Υπάρχει επίσης το εγχείρημα μετάφρασης μέρους των ιατρικών θεματικών επικεφαλίδων, το
MESH Hellas, εγχείρημα που ενώ υπήρξε καθοριστικό για την οργάνωση της ιατρικής πληροφορίας
χρήζει ενημέρωσης.
Το 2005 εμφανίστηκε ο πρώτος ελληνικός Θησαυρός ορολογίας από το Εθνικό Κέντρο Τεκμη-
ρίωσης (ΕΚΤ) με στόχο να εξυπηρετήσει γενική θεματολογία και απευθυνόταν στις λαϊκές βιβλιοθήκες.
Η έλλειψη εργαλείων ορολογίας που να καλύπτουν την επιστημονική θεματολογία είναι εμφα-
νής στις ελληνικές ευρετηριάσεις. Το αποτέλεσμα είναι η ανάμικτη χρήση εργαλείων ελληνικών και ξέ-
νων και η συνεπακόλουθη ανομοιομορφία της χρησιμοποιούμενης ορολογίας. Η έλλειψη τυποποίησης
και ελέγχου του λεξιλογίου έχουν δυσχεράνει λειτουργίες, όπως η δυνατότητα ενιαίας αναζήτησης των
βάσεων και έχουν περιορίσει τις δυνατότητες ανάκτησης και ανταλλαγής εγγραφών.
Σημειώνουμε επίσης ότι κανένα από τα προαναφερόμενα ελληνικά πληροφοριακά εργαλεία δεν
υποστηρίζει διασυνδεδεμένα δεδομένα.
Πρέπει να επισημάνουμε ότι για την τεκμηρίωση αξιοποιούμε και τα λεγόμενα καθιερωμένα
αρχεία τα οποία είναι «λίστες όρων που χρησιμοποιούνται για να ελέγξουν τα διαφορετικά ονόματα
μιας οντότητας ή την εννοιολογική περιοχή ενός συγκεκριμένου όρου. Παραδείγματα καθιερωμένων
αρχείων είναι οι λίστες γεωγραφικών ονομάτων, ονομάτων φυσικών προσώπων και συλλογικών οργά-
νων. Όροι ή τύποι γραφής που δε χρησιμοποιούνται παραπέμπουν στους όρους που είναι σε ισχύ. Τα
καθιερωμένα αρχεία δεν έχουν σύνθετη δόμηση. Η οργάνωση των καθιερωμένων αρχείων είναι αλφα-
βητική ή ακολουθεί ένα βασικό ταξινομικό σύστημα, προκειμένου περί καθιερωμένου αρχείου θεμάτων
(επικεφαλίδες ή όροι). Για την τελευταία αυτή περίπτωση αναφέρουμε ότι το ταξινομικό σύστημα αξι-
οποιείται όταν πρόκειται για ένα ιδιαίτερα μεγάλο λεξιλόγιο ή είναι σε έντυπη μορφή» (Hodge, 2000).
Κατά την ίδια έννοια λοιπόν που επιδιώκουμε τη χρήση ενός καθιερωμένου ελεγχόμενου λεξι-
λογίου, επιδιώκουμε και τη χρήση των καθιερωμένων αρχείων που τυποποιούν ονόματα φυσικών προ-
σώπων και συλλογικών οργάνων και γεωγραφικών προσδιορισμών. Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται η
τυποποίηση και διευκολύνεται η ανάκτηση. Οι τεκμηριώσεις από τη φύση τους οδηγούν στη δημιουργία
καθιερωμένων αρχείων και αξιοποιούνται και για το λόγο αυτό.
Η διαδικασία της τεκμηρίωσης από τη φύση της επιβάλλει την τυποποίηση. Αν λάβουμε υπόψη μας
αυτό θα δούμε ότι η ανάγκη ελέγχου του λεξιλογίου είναι μέσα στη φύση της διαδικασίας της θεματικής επε-
ξεργασίας. Το ελεγχόμενο λεξιλόγιο, δηλαδή η εισαγωγή συγκεκριμένων επικεφαλίδων ή όρων που εκφρά-
ζουν με τυποποιημένο τρόπο ομάδες εννοιών, στοχεύουν στην ομαδοποίηση ομοειδών τεκμηρίων και στην
βελτίωση της ανάκτησης. Η ομαδοποίηση των τεκμηρίων με τη χρήση ελεγχόμενου λεξιλογίου αποφέρει
μεγαλύτερα ποσοστά ανάκτησης. Αντίθετα, η απελευθέρωση των θεμάτων επιτρέπει τη μεγαλύτερη εξειδί-
κευση και τη χρήση λεξιλογίου χωρίς περιορισμούς. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη μεγαλύτερη ακρίβεια στην
ανακτώμενη πληροφορία. Ωστόσο, στη δεύτερη αυτή περίπτωση, ο αριθμός των τεκμηρίων που ανακτώνται
είναι περιορισμένος, καθώς τα τεκμήρια διαχέονται ανάμεσα σε διαφορετικές λέξεις (όροι ή επικεφαλίδες).
50
Δομές οργάνωσης ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Τέλος, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι η χρήση ενός ελεγχόμενου λεξιλογίου δεν είναι υποχρε-
ωτική και ότι σήμερα υπάρχει η τάση της υιοθέτησης τυποποιημένων θεματικών κατηγοριών, συνήθως
από το ανώτερο ιεραρχικό επίπεδο ενός ταξινομικού συστήματος (LCCS, Frascati, DDC) και η συνδυα-
στική χρήση ελεύθερου λεξιλογίου με τη μορφή λέξεων– κλειδιών ή και των επισημειώσεων/ ετικετών
(tags) από τους ίδιους τους χρήστες. Η πρακτική αυτή επιτρέπει την κατηγοριοποίηση των πηγών σε ευ-
ρείες θεματικές ενότητες και αποτελούν απόρροια της ανάπτυξης των OPAC 2.0. Οι ανάγκες της θεμα-
τικής οργάνωσης της γνώσης είναι πιο εμφανείς στην ανάγκη υιοθέτησης ενός ταξινομικού συστήματος
που μπορεί να εντάσσει το ελεύθερο λεξιλόγιο που χρησιμοποιούν οι δημιουργοί σε μεγάλες θεματικές
κατηγορίες και μπορεί με βάση τη συνάφεια και το συσχετισμό των εννοιών, να οργανώνει τους πλη-
ροφοριακούς πόρους μιας τεκμηρίωσης σε μεγάλες θεματικές ενότητες. Η δόμηση αυτή επιτρέπει την
ανάπτυξη συσχετισμών μεταξύ των πληροφοριακών πόρων και την επίτευξη της συνάφειας, που μέχρι
στιγμής μπορούσε να δοθεί μόνο μέσα από τη χρήση των ελεγχόμενων λεξιλογίων.
Το ελεύθερο λεξιλόγιο είναι η φυσική γλώσσα που επιτρέπει την τοποθέτηση ενός τεκμηρίου σε
όποιο σημείο ορίζουν οι λέξεις που το απαρτίζουν και την ανάκτησή του από οποιοδήποτε σημείο παρέ-
χουν πρόσβαση οι λέξεις που εμπεριέχονται σε αυτό. Ελεύθερο, γρήγορο και ελκυστικό όπως ακούγεται
το ελεύθερο λεξιλόγιο έχει πολλά πλεονεκτήματα, αλλά εξακολουθεί να έχει κάποια μειονεκτήματα.
Η απόλυτη ελευθερία του λεξιλογίου συχνά αποδίδει πληθώρα αποτελεσμάτων, άλλες φορές ελά-
χιστα, συχνά δεν υπάρχουν μηχανισμοί που να συνδυάζουν ταυτόσημες έννοιες, οπότε χάνεται πληροφορία
που έχει εκφραστεί με διαφορετικό τρόπο ή λέξεις που γράφονται ή ακούγονται όμοιες σημαίνουν διαφορε-
τικά πράγματα με βάση το ευρύτερο πλαίσιο που εμπεριέχεται στο τεκμήριο. Η ανάπτυξη των συστημάτων
του σημασιολογικού ιστού (semantic web) προσπαθεί να καλύψει τις αδυναμίες αυτές και μέχρι στιγμής
έχει αποδώσει εξαιρετικά αποτελέσματα. Η χρήση της φυσικής γλώσσας και του ελεύθερου λεξιλογίου δεν
προϋποθέτει την ύπαρξη ενός ελεγχόμενου λεξιλογίου, ούτε τη δόμησή του με ιεραρχίες και συσχετισμούς.
Δεν απαιτεί την καθιέρωση όρων και τη χρήση παραπομπών απλά αξιοποιεί το γραπτό λόγο.
Επισημαίνεται ότι το βασικότερο σημείο σύνδεσης μεταξύ του σημασιολογικού ιστού και των
βιβλιοθηκονομικών εργασιών είναι ακριβώς οι τρόποι διαχείρισης της θεματικής επεξεργασίας και ειδι-
κότερα ο σημασιολογικός ιστός προσφέρει μια πυραμίδα προτύπων πληροφόρησης που επιτρέπουν στη
μηχανή (υπολογιστή) να κατανοεί και να διαβάζει την πληροφορία (Cambell, 2007).
Ο Πίνακας 2.6 παρουσιάζει τα διαφορετικά πρότυπα:
Καθιερωμένα συστήματα
Είδος λεξιλογίου Καθιερωμένα ελεγχόμενα λεξιλόγια
θεματικών κατηγοριών
Ελεγχόμενο LCSH LC Classification Scheme
Art and Architecture Thesaurus Frascati
ERIC thesaurus DDC
MESH DCMIType,
Καθιερωμένα αρχεία όρων ΕΒΕ IIMT,
άλλα MESH
TGN
UDC
Άλλα
Ελεύθερο Λέξεις κλειδιά (ελεύθερο λεξιλόγιο) LC Classification Scheme
Frascati
DDC
DCMIType,
IIMT,
MESH
TGN
UDC
Άλλα
Πίνακας
Πίνακας2.6.
2.6. Πρότυπα
Πρότυπα που
πουχρησιμοποιούνται
χρησιμοποιούνταιγια
γιατητηθεματική
θεματικήοργάνωση
οργάνωση
51
Δ. Παράμετροι που αφορούν τα τεκμή ρια
Τα στοιχεία που ακολουθούν αφορούν στην επιλογή των τεκμηρίων που θα ενταχθούν σε ένα έργο
Δομές οργάνωσης ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Δ. Παράμετροι που αφορούν τα τεκμήρια
Τα στοιχεία που ακολουθούν αφορούν στην επιλογή των τεκμηρίων που θα ενταχθούν σε ένα έργο τεκ-
μηρίωσης με βάση ορισμένα χαρακτηριστικά που αναλύονται παρακάτω. Τα στοιχεία αυτά εν δυνάμει
επηρεάζουν το χρονοδιάγραμμα, τα κόστη και το τελικό αποτέλεσμα ενός πληροφοριακού εργαλείου.
• Τεκμήρια που θα συμπεριληφθούν στην τεκμηρίωση. Πρόκειται για τον προσδιορισμό των
τεκμηρίων που θα συμπεριληφθούν σε μια τεκμηρίωση και αφορά την επιλογή των τεκμη-
ρίων μέσα από το ευρύτερο υλικό που έχει προσδιοριστεί με βάση το σκοπό του έργου της
τεκμηρίωσης. Οριοθετούνται κριτήρια που αφορούν τα στοιχεία ενός τεκμηρίου που κρίνε-
ται ότι είναι σημαντικά και πρέπει να συμπεριληφθούν στην τεκμηρίωση ή να παραμείνουν
εκτός. Για παράδειγμα, όταν τεκμηριώνεται ένα επιστημονικό περιοδικό, το οποίο ωστόσο
περιλαμβάνει και διαφημιστικό υλικό άσχετο προς το επιστημονικό πεδίο του περιοδικού•
ενδεχόμενα οι διαφημίσεις αυτές να κριθεί ότι δεν έχουν πληροφοριακή χρησιμότητα και να
μη συμπεριληφθούν. Επίσης, πρόλογοι, εισαγωγικά κείμενα, γλωσσάρια, εικονογραφήσεις,
πίνακες, γράμματα αναγνωστών και βιβλιοκριτικές συχνά αποτελούν υλικό με μικρή ή καθό-
λου πληροφοριακή χρησιμότητα και πολλές φορές δεν συμπεριλαμβάνονται. Οι αποφάσεις
αυτές επηρεάζουν τα χρονοδιαγράμματα, τα κόστη και τον τελικό όγκο του υλικού που θα
τεκμηριωθεί. Επισημαίνεται ότι οι αποφάσεις αυτές παίρνονται πάντοτε με γνώμονα τη χρή-
ση και χρησιμότητα της τεκμηρίωσης σε σχέση με τους χρήστες στους οποίους απευθύνεται.
• Αυτοδυναμία τεκμηρίων. Οι τεκμηριώσεις μπορεί να περιλαμβάνουν τεκμήρια που κυμαί-
νονται από μία παράγραφο, μια περίληψη, μερικές σελίδες, ένα πλήρες κείμενο άρθρου, μία
αφίσα, ένα βιβλίο, μία ολόκληρη συλλογή κ.λπ.. Ανάλογα τεκμήρια, όπως εικόνες, διαφά-
νειες, βίντεο, σύνολα μουσικής μπορεί να είναι αυθύπαρκτα ή να αποτελούν μέρος ευρύτε-
ρων πληροφοριακών συνόλων. Όσο πιο συγκεκριμένο είναι ένα τεκμήριο, τόσο πιο άμεση
είναι η πρόσβαση σε αυτό. Τεκμήρια που είναι ολοκληρωμένα σύνολα και όχι αποσπασμα-
τικά είναι επίσης πιο εύκολα στην επεξεργασία και την τεκμηρίωσή τους. Επίσης, απο-
δίδουν ολοκληρωμένη και όχι αποσπασματική πληροφορία. Η διαχείριση τεκμηρίων που
είναι πληροφοριακά αυτοδύναμα και δεν αποτελούν μέρος άλλων πληροφοριακών συνόλων
είναι σαφέστερη και ευκολότερη.
• Μορφότυπα των τεκμηρίων (έντυπα, pdf, png, jpeg, κ.λπ.). Το λογισμικό δημιουργίας και
αναζήτησης των τεκμηριωτικών διαδικασιών μπορεί να διαχειριστεί μια ποικιλία μορφότυ-
πων που απαρτίζουν τα τεκμήρια και ουσιαστικά δεν επηρεάζει τη δημιουργία και τη χρήση
τους. Γίνεται προσπάθεια να επιλέγονται μορφότυπα, τα οποία δεν δημιουργούν υπερβολι-
κό όγκο και παράλληλα διαθέτουν ικανοποιητική παρουσίαση του ψηφιακού ή ψηφιοποιη-
μένου τεκμηρίου.
• Τύποι τεκμηρίων. Στο σημείο αυτό πρέπει να σημειωθεί ότι οι τύποι των τεκμηρίων που
συμπεριλαμβάνονται σε μια τεκμηρίωση, όπως για παράδειγμα τα άρθρα περιοδικών, μονο-
γραφίες, διατριβές, ηχητικά τεκμήρια συνεδρίων, δεδομένα έρευνας (datasets) κ.λπ. αποτε-
λούν καθοριστικό παράγοντα που επηρεάζει την επιλογή προτύπου τεκμηρίωσης και για το
λόγο αυτό έχουν ενταχθεί στη σχετική ενότητα της επιλογής προτύπου.
• Πληροφοριακή δυνατότητα. Η μεγιστοποίηση της πληροφοριακής δυνατότητας του κάθε
τεκμηρίου με την κατά το δυνατό ακριβέστερη και πληρέστερη αποτύπωσή του έχουν ως
αποτέλεσμα την καλύτερη απόδοση πληροφοριών και την αξιοποίηση κάθε πληροφοριακού
στοιχείου που μπορεί να εξαχθεί από το τεκμήριο.
Ο Πίνακας 2.7 που ακολουθεί παρουσιάζει τις παραμέτρους που αφορούν τις αποφάσεις για
επιμέρους τεκμήρια που εντάσσονται σε μια τεκμηρίωση.
52
στοιχείου που μπορεί να εξαχθεί από το τεκμήριο.
Ο Πίνακας 2.7 που ακολουθεί παρουσιάζει τις παραμέτρους που αφορούν τις αποφάσεις για
Δομές οργάνωσης ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
επιμέρους τεκμήρια που εντάσσονται σε μια τεκμηρίωση.
Ενέργεια Αποτέλεσμα Παράμετροι – Επιπτώσεις
Τεκμήρια Πληροφοριακή χρησιμότητα Επηρεασμός χρονοδιαγράμματος
και κόστους
Αυτοδυναμία τεκμηρίων Ολότητα της πληροφορίας και Επηρεασμός αποτελεσματικότητας
ακρίβεια στην πρόσβαση πληροφοριακού εργαλείου
Μορφότυπα τεκμηρίων Πρόσβαση και προβολή τεκμηρίου Όγκος ψηφιακού περιεχομένου,
ποιότητα προβολής τεκμηρίων
Τύποι τεκμηρίων Πληρότητα πληροφοριών Υιοθέτηση προτύπων
Πληροφοριακή δυνατότητα Μεγιστοποίηση πληροφοριακού Υιοθέτηση ή επέκταση προτύπου
αποτελέσματος
Πίνακας
Πίνακας2.7.
2.7.Παράμετροι
Παράμετροι που
πουαφορούν
αφορούντα
τατεκμήρια
τεκμήρια
Ε.Ε.Στοιχεία
Στοιχεία που
πουαφορούν
αφορούντη τη
δόμηση
δόμηση
Τα
Ταστοιχεία αυτά αφορούν
στοιχεία αυτά αφορούντουςτους προσδιορισμούς
προσδιορισμούς των των γλωσσικών
γλωσσικών ενοτήτων
ενοτήτων που θα χρησιμοποιηθούν,
που θα χρησιμοποιηθούν, κώδικες
και σύμβολα, τον τρόπο παρουσίασης των εγγραφών, και τα μορφότυπα των ψηφιακών
κώδικες και σύμβολα, τον τρόπο παρουσίασης των εγγραφών, και τα μορφότυπα των ψηφιακών ή ψη- ή ψηφιοποιημένων
τεκμηρίων.
φιοποιημένων τεκμηρίων.
Σε ότι αφορά τη γλώσσα, πρόκειται για την ουσιαστική απόφαση επιλογής γλώσσας της τεκμηρίωσης
και τηςΣε διαχείρισης
ότι αφορά τητωνγλώσσα, πρόκειταιγλωσσικών
διαφορετικών για την ουσιαστική
ομάδων που απόφαση επιλογής
ενδέχεται να γλώσσας της τεκμη-
εμπεριέχονται στα
περιγραφόμενα τεκμήρια. Σημειώνεται ότι οι δίγλωσσες ή και πολύγλωσσες τεκμηριώσεις
ρίωσης και της διαχείρισης των διαφορετικών γλωσσικών ομάδων που ενδέχεται να εμπεριέχονται στα είναι συχνό
φαινόμενο ιδιαίτερα για γλωσσικές ομάδες που δεν είναι σε ευρεία χρήση. Σημειώνεται ότι η ελληνική
περιγραφόμενα τεκμήρια. Σημειώνεται ότι οι δίγλωσσες ή και πολύγλωσσες τεκμηριώσεις είναι συχνό
γλώσσα είναι μία από αυτές. Κατά συνέπεια, είναι κοινός τόπος για τα ελληνικά δεδομένα να έχουμε
φαινόμενο ιδιαίτερα
δίγλωσσες τεκμηριώσειςγια γλωσσικές
– συνήθωςομάδες
ελληνικάπουκαι
δεναγγλικά-
είναι σε ήευρεία χρήση.
ελληνικά και Σημειώνεται
τη διατήρησηότιτης
η ελληνική
αρχικής
γλώσσα
γλώσσαςείναι μία από αυτές.
των τεκμηρίων Κατά συνέπεια,
πχ. γαλλικά, γερμανικά είναι κοινός τόπος
κλπ. Σημαντικό για τα
στοιχείο στιςελληνικά δεδομένα
περιπτώσεις να έχουμε
αυτές αποτελεί η
καθιέρωση των στοιχείων που θα παρουσιάζουν δίγλωσση ή πολύγλωσση μορφή. Η πλέον
δίγλωσσες τεκμηριώσεις – συνήθως ελληνικά και αγγλικά- ή ελληνικά και τη διατήρηση της αρχικής αποδεκτή μορφή
πολύγλωσσων τεκμηριώσεων είναι η δημιουργία όμοιων εγγραφών σε διαφορετικές γλώσσες και η απόδοση
γλώσσας των τεκμηρίων
των μεταδεδομένων π.χ.. γαλλικά,
των τεκμηρίων σε μία,γερμανικά κ.λπ.. Σημαντικό
δύο ή και περισσότερες στοιχείο
γλώσσες. Παρόλαστις περιπτώσεις
αυτά αυτές
, κοινή πρακτική
αποτελεί η καθιέρωση των στοιχείων που θα παρουσιάζουν δίγλωσση ή πολύγλωσση μορφή. Η πλέον
αποδεκτή μορφή πολύγλωσσων τεκμηριώσεων είναι η δημιουργία όμοιων εγγραφών σε διαφορετικές
25
γλώσσες και η απόδοση των μεταδεδομένων των τεκμηρίων σε μία, δύο ή και περισσότερες γλώσσες.
Παρόλα αυτά, κοινή πρακτική αποτελεί η απόδοση μόνο των σημασιολογικών μερών μιας εγγραφής
σε παραπάνω από μια γλώσσα. Τα μέρη αυτά είναι συνήθως το όνομα του δημιουργού, ο τίτλος και τα
θέματα – λέξεις κλειδιά.
Σε ότι αφορά τους κώδικες και σύμβολα πρόκειται ουσιαστικά για την επιλογή των διαφόρων
συμβόλων και κωδίκων που θα χρησιμοποιηθούν κατά την τεκμηρίωση (π.χ. μουσικής, χημείας, μαθη-
ματικών ή στοιχεία από άλλα αλφάβητα, πολυτονικά συστήματα, κ.λπ.).
Η παρουσίαση των εγγραφών (λημμάτων) των τεκμηριώσεων είναι συνάρτηση του προτύπου
περιγραφής και του σχεδιασμού παρουσίασης, πλοήγησης κ.λπ. που απορρέει από το σχεδιασμό του
λογισμικού. Η παρουσίαση των λημμάτων μπορεί να έχει συνοπτική και πλήρη μορφή, να διαφέρει στην
πλοήγηση και την ανάκτηση ή να παρουσιάζει διαφορετική διάταξη ανάλογα με τα στοιχεία ανάκτησης.
Οι διαφορετικές αυτές δυνατότητες παρουσίασης των εγγραφών μέσω των νέων τεχνολογιών διευκολύ-
νουν τον χρήστη στην κατανόηση της ίδιας της πληροφορίας και της δόμησής της, δηλαδή των λογικών
ενοτήτων που την απαρτίζουν και που λειτουργούν συμπληρωματικά η μια προς την άλλη.
Τέλος, αναφέρουμε ακόμα ένα σημείο το οποίο παρότι σήμερα δεν έχει ιδιαίτερη σημασία, στο
παρελθόν των τεκμηριώσεων είχε κυρίαρχο χαρακτήρα. Το στοιχείο αυτό αφορά τα μεγέθη των έργων
τεκμηρίωσης. Τα μεγέθη των τεκμηριώσεων σήμερα δεν έχουν περιορισμούς, καθώς η ηλεκτρονική
μορφή τους έδωσε τη δυνατότητα απελευθέρωσης από κάθε περιορισμό μεγέθους, που παλαιότερα στην
έντυπη μορφή τους δέσμευαν ουσιαστικά την παραγωγή τους και αποτελούσε καίριο σημείο προβλη-
ματισμού. Στην έντυπη παραγωγή τους, το μέγεθος των παραγόμενων ευρετηρίων επηρέαζε μια σειρά
53
πλοήγηση και την ανάκτηση ή να παρουσιάζει διαφορετική διάταξη ανάλογα με τα στοιχεία ανάκτησης. Οι
διαφορετικές αυτές δυνατότητες παρουσίασης των εγγραφών μέσω των νέων τεχνολογιών διευκολύνουν τον
χρήστη στην κατανόηση της ίδιας της πληροφορίας και της δόμησής της, δηλαδή των λογικών ενοτήτων που
την απαρτίζουν και που λειτουργούν συμπληρωματικά η μια προς την άλλη.
Δομές οργάνωσης ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Τέλος, αναφέρουμε ακόμα ένα σημείο το οποίο παρότι σήμερα δεν έχει ιδιαίτερη σημασία , στο
παρελθόν των τεκμηριώσεων είχε κυρίαρχο χαρακτήρα. Το στοιχείο αυτό αφορά τα μεγέθη των έργων
τεκμηρίωσης.
από Τα μεγέθη
στοιχεία, όπως των τεκμηριώσεων
την περιοδικότητα σήμερα τους,
της έκδοσής δεν έχουν περιορισμούς,
τη μορφή, καθώς του
την ποιότητα η ηλεκτρονική
χαρτιού, τημορφή
χρήση
τους έδωσε τη δυνατότητα απελευθέρωσης από κάθε περιορισμό μεγέθους, που παλαιότερα στην έντυπη
κωδικών και συμβόλων κ.λπ.. Σήμερα, η ηλεκτρονική μορφή δεν υπόκειται σε κανένα περιορισμό και το
μορφή τους δέσμευαν ουσιαστικά την παραγωγή τους και αποτελούσε καίριο σημείο προβληματισμού. Στην
μέγεθος δεν αποτελεί
έντυπη παραγωγή τους,πλέον σημείο
το μέγεθος προβληματισμού.
των Σήμερα,επηρέαζε
παραγόμενων ευρετηρίων οι πληροφοριακοί οργανισμοί,
μια σειρά από απαλλαγ-
στοιχεία, όπως την
περιοδικότητα
μένοι από τουςτης έκδοσής τους,
πρακτικούς τη μορφή,
αυτούς την ποιότητα
περιορισμούς του χαρτιού,
υιοθετούν τη χρήση
πολιτικές για τοκωδικών καιτης
μέγεθος συμβόλων κλπ.
τεκμηρίωσης
Σήμερα,
που η ηλεκτρονική
στοχεύουν μορφή δεν των
στην ικανοποίηση υπόκειται
αναγκώνσε κανένα περιορισμό
των χρηστών τους.καιΝατοσημειωθεί
μέγεθος δεν αποτελεί
δηλαδή ότι πλέον
αν και
σημείο προβληματισμού. Σήμερα, οι πληροφοριακοί οργανισμοί, απαλλαγμένοι από τους πρακτικούς αυτούς
μπορούμε να έχουμε
περιορισμούς αναλυτικές
υιοθετούν πολιτικές εγγραφές δε σημαίνει
για το μέγεθος ότι αυτό που
της τεκμηρίωσης είναιστοχεύουν
πάντα η καλύτερη πρακτική
στην ικανοποίηση τωνσε
όλες τις περιπτώσεις.
αναγκών των χρηστώνΠαράγοντες όπως τοδηλαδή
τους. Να σημειωθεί είδος του
ότι οργανισμού και οι
αν και μπορούμε ναανάγκες των χρηστών
έχουμε αναλυτικές είναι που
εγγραφές δε
σημαίνει ότι αυτό είναι πάντα η καλύτερη
επηρεάζουν άμεσα το μέγεθος της εγγραφής. πρακτική σε όλες τις περιπτώσεις. Παράγοντες όπως το είδος του
οργανισμού και οι ανάγκες των χρηστών είναι που επηρεάζουν άμεσα το μέγεθος της εγγραφής.
Ο Πίνακας
Ο 2.8 παρουσιάζει
Πίνακας 2.8 παρουσιάζεισυνοπτικά
συνοπτικά τατα στοιχεία
στοιχεία πουπου οριοθετούν
οριοθετούν το σχεδιασμό
το σχεδιασμό μιας μιας τεκμηρί-
τεκμηρίωσης
ωσης και αφορούν
και αφορούν τη δόμησή
τη δόμησή της: της:
Ενέργεια Αποτέλεσμα Παράμετροι – Επιπτώσεις
Γλώσσα Πολυγλωσσικότητα Επηρεασμός αριθμού λημμάτων
ή/ και πεδίων
Κώδικες και σύμβολα Ακρίβεια απόδοσης πληροφοριών Χωρίς επίπτωση
Παρουσίαση Ευχρηστία – κατανόηση πληροφορίας Αναδιάταξη λήμματος
Μεγέθη Χωρίς επίπτωση Χωρίς επίπτωση
Πίνακας2.8
Πίνακας 2.8Παράμετροι
Παράμετροι που
πουαφορούν
αφορούντατατεκμήρια
τεκμήρια
Στ. Επιλογή προτύπου μεταδεδομένων για την υλοποίηση της τεκμηρίωσης
Στ. Επιλογή προτύπου μεταδεδομένων για την υλοποίηση της τεκμηρίωσης
Τοπλέον
Το πλέον κεντρικό
κεντρικό σημείο
σημείοσχεδιασμού
σχεδιασμού ενός έργου
ενός τεκμηρίωσης
έργου αφορά
τεκμηρίωσης την επιλογή
αφορά προτύπων
την επιλογή για
προτύπων για
• την την παραγωγή
παραγωγήτωντων
μεταδεδομένων
μεταδεδομένων
• την την περιγραφή των
περιγραφή τωντεκμηρίων
τεκμηρίων
• την την επιλογή τωντων
επιλογή λεξιλογίων
λεξιλογίων
Η επιλογή των προτύπων επικεντρώνεται στα ανοιχτά πρότυπα που επιτρέπουν την ανταλλαγή
Η επιλογή των προτύπων επικεντρώνεται στα ανοιχτά πρότυπα που επιτρέπουν την ανταλλαγή των
των παραγόμενων
παραγόμενων μεταδεδομένων.
μεταδεδομένων. Επισημαίνεται
Επισημαίνεται ότι ηπροτύπου
ότι η επιλογή επιλογή υπαγορεύεται
προτύπου υπαγορεύεται τόσο από το
τόσο από το περιεχόμενο
περιεχόμενο της τεκμηρίωσης,
της τεκμηρίωσης, όσο και από τηόσο και από τη χρήση.
χρήση.
Εξετάζοντας το
Εξετάζοντας το υλικό
υλικόπουπου εν δυνάμει
εν δυνάμει θα αποτελέσει
θα αποτελέσει το περιεχόμενο
το περιεχόμενο της τεκμηρίωσης,
της τεκμηρίωσης, προσδιο-
προσδιορίζουμε την ποικιλία ειδών και μορφών που πρέπει να καταγραφούν και να αποτελέσουν το
ρίζουμε την ποικιλία ειδών και μορφών που πρέπει να καταγραφούν και να αποτελέσουν το οργανωμένο
οργανωμένο ψηφιακό περιεχόμενο. Οι καταγραφές παράγουν μεταδεδομένα που ανάλογα με το επίπεδο
ψηφιακό περιεχόμενο.
καταγραφής, Οι καταγραφές
τον τύπο και παράγουν
είδος του τεκμηρίου μεταδεδομένα
διαφέρουν πουμεταξύ
σημαντικά ανάλογα
τουςμε το επίπεδο
, αλλά σε κάθεκαταγραφής,
περίπτωση
τον τύπο και είδος του τεκμηρίου διαφέρουν σημαντικά μεταξύ τους, αλλά σε κάθε περίπτωση έχουν ένα
κοινό χαρακτηριστικό: αντλούν και οργανώνουν την 26 πληροφορία, τη μεταφέρουν και έχουν τη δυνατό-
τητα να παράξουν νέα πληροφοριακά μετα μεταδεδομένα.
Σε ότι αφορά τα μεταδεδομένα ουσιαστικά αναφερόμαστε σε ένα ευρύ φάσμα πληροφοριών
που ενδέχεται να καλύπτουν απλά τον τίτλο ενός τεκμηρίου και το δημιουργό του ή και λεπτομέρειες
για τη φυσική του περιγραφή, τη μορφή του, τα πνευματικά δικαιώματα που το αφορούν, τη θεματο-
λογία του κ.λπ.. Για τις τεκμηριώσεις και τις εφαρμογές τους, όπως τα αποθετήρια, τα μεταδεδομένα
είναι η βάση πάνω στην οποία στηρίζονται όλες οι λειτουργίες τους. Αποτελούν την καταγραφή και την
πληροφοριακή ταυτότητα των τεκμηρίων με την οποία οργανώνονται, ανακαλούνται, ανταλλάσσονται
και συμβάλλουν στην παραγωγή νέων μεταδεδομένων. Κατά συνέπεια, η κωδικοποίησή τους αποτελεί
βασικό στοιχείο, ενώ η προτυποποίησή τους είναι απαραίτητη.
Στο Κεφάλαιο 3 αναπτύσσονται όλα τα θέματα και τα πρότυπα που αφορούν τα μεταδεδομένα.
Στο παρόν Κεφάλαιο δίνονται μόνο οι παράμετροι που επηρεάζουν την επιλογή προτύπων που αφορούν
τα μεταδεδομένα και την πληροφοριακή τους χρησιμότητα.
Οι παράγοντες που προσδιορίζουν την επιλογή σχήματος για την καταγραφή των μεταδεδο-
μένων είναι:
54
Δομές οργάνωσης ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
1. Παράγοντες που αφορούν το υλικό
• Οι ανάγκες του ίδιου του υλικού και οι απαιτήσεις αποτύπωσής του με βάση τη διαφορετι-
κότητα της μορφής και του τύπου του.
• Οι ανάγκες παρουσίασης και πρόσβασης στο υλικό.
• Η μεγιστοποίηση της πληροφοριακής δυνατότητας του κάθε τεκμηρίου με την κατά το δυ-
νατό ακριβή αποτύπωσή του και κατά συνέπεια την εξυπηρέτησή του από το πρότυπο.
2. Παράγοντες που αφορούν περιπτώσεις στις οποίες έχουμε ήδη υπάρχοντα μεταδεδομένα
• Δυνατότητες μετατροπής στο σχήμα που θα επιλεγεί.
• Δυνατότητες ανταλλαγής με άλλες βάσεις και αποθετήρια.
• Ελαχιστοποίηση της απώλειας πληροφορίας από υπάρχοντα μεταδεδομένα.
3. Παράγοντες που αφορούν την παραγωγή μεταδεδομένων από τη διαδικασία τεκμηρίωσης:
• Δυνατότητες παραγωγής μεταδεδομένων από
◦◦ Περιγραφικά στοιχεία (descriptive)
◦◦ Δομικά στοιχεία (structural)
◦◦ Στοιχεία δικαιωμάτων (rights)
◦◦ Στοιχεία διαχείρισης δεδομένων (administrative)
◦◦ Στοιχεία διατήρησης του υλικού (preservation)
◦◦ στοιχεία διαφορετικών εκδόσεων ενός τεκμηρίου (versioning)
4. Παράγοντες που αφορούν τους τεκμηριωτές και τους χρήστες γενικότερα
• Ευκολία στη διαδικασία τεκμηρίωσης με ελαχιστοποίηση των διαδικασιών και των δαιδα-
λωδών σχημάτων και επομένως μείωση του χρόνου τεκμηρίωσης.
• Ευκολία στην ανάκτηση δεδομένων.
• Χρήση ενός προτύπου απλού και κατανοητού.
5. Παράγοντες που αφορούν τη διαχείριση των μεταδεδομένων και την τεχνολογία που
τη στηρίζει:
• Δυνατότητα διαφοροποίησης μέσα στα μεταδεδομένα. Το σχήμα θα πρέπει να μπορεί να
διαφοροποιεί τη μορφή της περιγραφής. Για παράδειγμα, το σχήμα θα πρέπει να μπορεί
να διαχωρίζει τους διαφορετικούς τύπους των δημιουργών του τεκμηρίου. Παράλληλα, θα
πρέπει να επιτρέπει τη διατήρηση συσχετισμών μεταξύ των πεδίων καταγραφής.
• Το σχήμα θα πρέπει να είναι κοινώς αποδεκτό και να χρησιμοποιείται από την πληροφορι-
ακή κοινότητα ώστε να είναι εφικτή η ανταλλαγή μεταδεδομένων και να επιτυγχάνεται η
ευρεία χρήση του ψηφιακού περιεχομένου.
• Δυνατότητα επέκτασης. Καθώς είναι δεδομένο πλέον ότι δεν υπάρχει ένα μοναδικό σχήμα
που να εξυπηρετεί όλες τις μορφές υλικού και όλες τις απαιτήσεις, το σχήμα θα πρέπει να
διαρθρώνεται κατά τέτοιο τρόπο ώστε να μπορεί να επεκτείνεται, να συγκεράζει ενότητες ή
πεδία από άλλα πρότυπα και να αναπροσαρμόζεται σε ανάγκες που ενδέχεται να μην έχουν
ακόμα παρουσιαστεί ή προβλεφθεί. Με την εξέλιξη της τεχνολογίας είναι βέβαιο ότι ανάγκες
εξυπηρέτησης νέων μορφών μεταδεδομένων θα προκύψουν εκ νέου και θα πρέπει να καλυ-
φθούν διατηρώντας τις δυνατότητες άντλησης πληροφοριών από πηγές που προϋπήρχαν.
6. Παράμετροι που αφορούν την αξιοποίηση της πληροφορίας:
• επικοινωνία και την ανταλλαγή δεδομένων – διαλειτουργικότητα. Οι τεκμηριώσεις είναι
αναγκαίο να λειτουργούν σε ένα περιβάλλον που να επιτρέπει την ανταλλαγή δεδομένων
55
Δομές οργάνωσης ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
και να εξυπηρετεί τις διαδικασίες συγκομιδής (harvesting). Αυτή άλλωστε είναι η βασική
λειτουργία των προτύπων. Το θέμα της διαλειτουργικότητας αναλύεται στο Κεφάλαιο 1,
ενώ τα πρότυπα μεταδεδομένων αποτελούν αντικείμενο του Κεφαλαίου 3.
• πληρότητα της πληροφορίας. Οι ανάγκες αποτύπωσης της πληροφορίας των τεκμηρίων
αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για την επιλογή προτύπου. Είναι φανερό ότι όσο περισσό-
τερη πληροφορία καταγράφεται και συμπληρώνονται τα αντίστοιχα πεδία των προτύπων,
τόσο πληρέστερο είναι το παραγόμενο λήμμα και η παραγωγή μεταδεδομένων αποκτά με-
γαλύτερη πληροφοριακή αξία. Ωστόσο σε πολλές περιπτώσεις η βασική αρχή που ενδέχε-
ται να διέπει μια τεκμηρίωση να μην είναι η πληροφοριακή ανάλυση, αλλά η δημιουργία
κεντρικών οδών πρόσβασης στην πληροφορία, μέσα από απλές βασικές και κοινώς απο-
δεκτές πληροφοριακές έννοιες. Από την άποψη αυτή, ενδέχεται να επιλεγεί πρότυπο που
να στηρίζει τις απαιτήσεις της ευρείας χρήσης και της απλής πρόσβαση έναντι ανάλυσης/
εξαντλητικής τεκμηρίωσης. Δεδομένου ότι δεν πρέπει να θυσιάζεται το ένα για το άλλο και
κυρίως να μη χάνεται πληροφορία που έχει ήδη αποτυπωθεί σε αναλυτικά και δομημένα
σχήματα, έχουν δοθεί λύσεις για την επικοινωνία των σχημάτων. Η χρήση ενός σχήματος
για την ανταλλαγή δεδομένων και την πλοήγηση- ανάκτηση και η χρήση ενός άλλου ή άλ-
λων σχημάτων που επικοινωνούν με το πρώτο για την καταγραφή και την πληροφοριακή
αποτύπωση των τεκμηρίων αποτελεί επίσης συχνή πρακτική. Για παράδειγμα χρήση ενός
σχήματος Dublin Core για την τεκμηρίωση και OAI-PMH για τη συγκομιδή των μεταδε-
δομένων (βλ. Κεφάλαιο 3). Στο σημείο αυτό να αναφέρουμε ότι αρκετές βιβλιοθήκες που
είχαν ήδη μεγάλο όγκο του υλικού τους αποτυπωμένο σε MARC σχήματα η λύση της με-
τατροπής τους σε MARCXML και από κει η διέξοδος των μεταδεδομένων σε Dublin Core
και OAI-PMH ήταν μια γρήγορη, ασφαλής και πληροφοριακά άρτια λύση. Παράλληλα,
ενισχύεται η δυνατότητα επαναχρησιμοποίησης της πληροφορίας μέσα από την επίτευξη
της διαλειτουργικότητας.
Ο Πίνακας 2.9 παρουσιάζει συνοπτικά τα στοιχεία που οριοθετούν την επιλογή προτύπου για
την υλοποίηση ενός τεκμηρίωσης:
Ενέργεια Αποτέλεσμα Παράμετροι – Επιπτώσεις
Αξιολόγηση υλικού Διαμόρφωση ειδικών φορμών και Οργάνωση τεκμηριωτικής
πεδίων διαδικασίας
Διερεύνηση μετάπτωσης από Εμπλουτισμός Ομαλοποίηση μεταδεδομένων
προηγούμενες βάσεις μετάπτωσης
Πληρότητα μεταδεδομένων Ανάπτυξη σχήματος Ανάπτυξη σχήματος ή
συνδυασμός σχημάτων
Ευχρηστία από τεκμηριωτές Επιλογή απλών σχημάτων Συντόμευση χρονοδιαγράμματος
Διαχείριση μεταδεδομένων Επιλογή μεταδεδομένων, ευρεία Αποτελεσματικότητα διαδικασίας
χρήση σχήματος, επέκταση
σχήματος
Επικοινωνία Διαλειτουργικότητα Επικοινωνία συστημάτων
Πληρότητα πληροφορίας Ανάπτυξη μεγάλων σχημάτων, Επιβάρυνση χρονοδιαγράμματος
συμπλήρωση πολλών πεδίων στις
καταγραφές
Πίνακας
Πίνακας2.9
2.9 Παράμετροι
Παράμετροιπου
πουεπηρεάζουν
επηρεάζουντην
τηνεπιλογή
επιλογήσχήματος μεταδεδομένων
σχήματος μεταδεδομένων
Λογική των έργων τεκμηρίωσης
Λογική των έργων τεκμηρίωσης
Στο σημείο αυτό, θα πρέπει να διευκρινιστεί ότι η φιλοσοφία των έργων τεκμηρίωσης είναι να δώσουν
πρόσβαση
Στο σημείοστην
αυτό,επιστημονική
θα πρέπει ναήδιευκρινιστεί
άλλη πληροφορία που βρίσκεται
ότι η φιλοσοφία «κρυμμένη»
των έργων μέσαείναι
τεκμηρίωσης σε άλλους πλη-
να δώσουν
πρόσβαση στην επιστημονική ή άλλη πληροφορία που βρίσκεται «κρυμμένη» μέσα σε
ροφοριακούς πόρους, ή που δεν είναι συγκεντρωμένη, αλλά βρίσκεται διάσπαρτη σε διάφορα σημεία άλλους
πληροφοριακούς πόρους, ή που δεν είναι συγκεντρωμένη, αλλά βρίσκεται διάσπαρτη σε διάφορα σημεία
ανάλογα με την παραγωγή της. Επίσης, στοχεύουν στο
56 να δώσουν πρόσβαση σε πληροφορία που ενδέχεται
να μην είναι πουθενά καταγεγραμμένη. Λόγω της πραγματικότητας αυτής, οι τεκμηριώσεις εστιάζουν στην
αποτύπωση και απόδοση πληροφοριών με πιστότητα και πληρότητα , αλλά αποφεύγουν τα εξαντλητικά
σχήματα ιδιαίτερα όταν καλούνται να αποτυπώσουν στοιχεία από το μηδέν. Προκειμένου να επιτυγχάνουμε
Δομές οργάνωσης ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
ανάλογα με την παραγωγή της. Επίσης, στοχεύουν στο να δώσουν πρόσβαση σε πληροφορία που ενδέ-
χεται να μην είναι πουθενά καταγεγραμμένη. Λόγω της πραγματικότητας αυτής, οι τεκμηριώσεις εστι-
άζουν στην αποτύπωση και απόδοση πληροφοριών με πιστότητα και πληρότητα, αλλά αποφεύγουν τα
εξαντλητικά σχήματα ιδιαίτερα όταν καλούνται να αποτυπώσουν στοιχεία από το μηδέν. Προκειμένου
να επιτυγχάνουμε την ακρίβεια και την πιστότητα:
• Η επιλογή σχήματος μεταδεδομένων είναι καθοριστικής σημασίας. Η δημιουργία σύνθετων
σχημάτων που ενσωματώνουν στοιχεία από διαφορετικά πρότυπα είναι δυνατή και αποτελεί
μια από τις σύγχρονες πρακτικές στο χώρο των τεκμηριώσεων. Είναι γνωστή ως η δημιουρ-
γία των προφίλ εφαρμογής (application profiles) και θα μας απασχολήσει στο Κεφάλαιο 4.
• Η ανάπτυξη ειδικών φορμών για τους διαφορετικούς τύπους τεκμηρίων είναι επίσης μια
διαδεδομένη και αποτελεσματική πρακτική, η οποία εξετάζεται επίσης στο Κεφάλαιο 4.
Εκτός από τις βασικές αυτές πρακτικές επισημαίνονται και τα ακόλουθα και τα οποία αφορούν τη δια-
χειριστική αντιμετώπιση των τεκμηριώσεων:
• Οι πληροφορίες που καταγράφονται πηγάζουν κύρια από το ίδιο το τεκμήριο και όχι από
δευτερογενείς αναφορές σε αυτό.
• Στόχος είναι η διαχειριστική αντιμετώπιση των τεκμηρίων ώστε να επιτυγχάνεται αποτύπω-
ση όγκου πληροφοριών και όχι εξαντλητικής λεπτομέρειας.
• Επιζητείται ακρίβεια και σχετική ομοιομορφία των εγγραφών, αλλά όχι θυσία του έργου
στο βωμό της εξαντλητικής αποτύπωσης.
• Μια τεκμηρίωση αποβλέπει στη διαχείριση πληροφοριών και όχι στη σπονδυλωτή δόμηση
της πληροφορίας.
• Για την εισαγωγή των δεδομένων στα πεδία, ακολουθούνται οι οδηγίες του εκάστοτε σχή-
ματος που έχει επιλεγεί, όπως αποτυπώνονται στις οδηγίες χρήσεις τους και χωρίς τροπο-
ποιήσεις που αφορούν το περιεχόμενο του κάθε πεδίου.
• Για τον τρόπο εισαγωγής και εμφάνισης των μεταδεδομένων σε κάθε πεδίο ακολουθούνται
πρότυπα του τύπου του AACR2. Σε περίπτωση μικρών αμφιβολιών ακολουθείται η απλού-
στερη οδός.
• Η βασική αρχή της κάθε τεκμηρίωσης είναι η εξυπηρέτηση του χρήστη και του τρόπου που
αυτός θα αναζητήσει την πληροφορία. Επομένως βασικό στοιχείο είναι η κοινή λογική και
η διαχείριση των θεμάτων με τον πλέον «ευθύ» και απλό τρόπο.
• Η αρχή των καταγραφών επιβάλλει τυποποίηση και μέσω αυτού ομαδοποίηση των δεδομένων.
• Η απόδοση των εννοιών μέσω ελεγχόμενων ή ελεύθερων λεξιλογίων (λέξεις κλειδιά) είναι
σημαντικό να είναι ακριβής, πλήρης και δομημένη με λογικό τρόπο ώστε να διευκολύνει
την ανάκτηση.
57
Δομές οργάνωσης ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Βιβλιογραφία
Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης (ΕΚΤ). (2015). Openaccess. Ανάκτηση από Ανοιχτή πρόσβασση για όλους:
http://openaccess.gr/
Avaro, A. A. (2009). Documentation of Museum Collections. Why? How? UNESCO, ICCROM, EPA.
Berners-Lee, T. (2006, 07 27). Linked Data - Design Issues. Ανάκτηση από Linked data: http://www.
w3.org/DesignIssues/LinkedData.html (πρόσβαση 19/07/2015)
Bizer, C., Heath, T., & Berners-Lee, T. (2009, 01 26). Linked Data - The Story So Far. Special Issue
on Linked Data, International Journal on Semantic Web and Information Systems (IJSWIS), σσ.
http://linkeddata.org/docs/ijswis-special-issue
Cambell, D. (2007). Semantic Web Foundations, Standards and Tools, “The Birth of the New Web: A
Foucauldian Reading of the Semantic Web”. Cataloguing & Classification Quarterly vol. 43:3/4,
σ. http://ccq.haworthpress.com. DOI:10.1300/J104v43n03_029. Ανάκτηση από at http://ccq.
haworthpress.com doi:10.1300/J104v43n03_02 9
Hjørland, B. (1992, 06). The concept of subjects. Journal of Documentation, σ. http://arizona.
openrepository.com/arizona/bitstream/10150/105962/1/the%2520concept%2520of%2520subje
ct.pdf. Ανάκτηση από http://arizona.openrepository.com/arizona/bitstream/10150/105962/1/the%
2520concept%2520of%2520subject.pdf
Hodge, G. (2000, 04). Systems of Knowledge Organization for Digital Libraries: Beyond Traditional
Authority Files. Ανάκτηση από Council of Library and Information Resources: http://www.clir.
org/pubs/reports/reports/pub91/pub91.pdf
Houlihan, M. (2005). Spectrum, The UK Museum Documentation. Ανάκτηση 6 3, 2015, από http://www.
communitylivingvictoria.ca/pdfs/spectrum-3-0.pdf
ICOM. (2012). Statement of principles of museum documentation version 6.2. Ανάκτηση 6 4, 2015, από
http://network.icom.museum/fileadmin/user_upload/minisites/cidoc/DocStandards/principles_
exec_summary_6_2.pdf
IFLA Cataloguing Section and ISBD Review Group. (2015). International Standard Bibliographic
Description. Berlin: De Gruyter Saur. Ανάκτηση από http://www.ifla.org/publications/
international-standard-bibliographic-description
ISO. (2012). ISO 832: 1994 Information and documentation -- Bibliographic description and references
-- Rules for the abbreviation of bibliographic terms. Ανάκτηση από ISO 832: 1994: http://www.
iso.org/iso/catalogue_detail.htm?csnumber=5195
Shah, C. (2010, 08 22). Information Derivatives – A New Way to Examine. Human-Computer Interaction
and Information Retrieval, (σ. 3). New Brunswick, New Jersey.
Staffordshire University. (2015). Harvard Referencing System - guide and examples. Ανάκτηση από
http://www.staffs.ac.uk/support_depts/infoservices/learning_support/refzone/harvard/
The University of Chicago. (2010). The Chicago Manual of Style Online 16th edition. Ανάκτηση από
The Chicago Manual of Style Online: http://www.chicagomanualofstyle.org/home.html
Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος (ΕΒΕ). (2015). Αρχείο Καθιερωμένων Όρων ΕΒΕ. Αθήνα: http://www.
nlg.gr/el/node/56.
Μείζον ελληνικό λεξικό. (1997). Αθήνα: Τεγόπουλος, Φυτράκης.
Μπούνια, Α. (2009). Στα παρασκήνια του Μουσείου (1η έκδοση εκδ.). Αθήνα: Πατάκη.
Παπαδημητρίου, Ν. (2008). The Standardization of Cultural Documentation on a National and
International Level. Στο Μ. Τσιποπούλου (Επιμ.)., Digital Heritage in the New Knowledge
Environment. Αθήνα.
58
Δομές οργάνωσης ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Κριτήρια αξιολόγησης
Κριτήριο αξιολόγησης 1
Ερώτηση 1
Όταν σχεδιάζουμε μια τεκμηρίωση ορίζουμε κάποιες παραμέτρους. Μια από αυτές είναι «η επιλογή
προτύπου». Τι ξέρετε για την παράμετρο αυτή, ποιοί είναι οι παράγοντες που την επηρεάζουν και γιατί
θεωρείτε ότι είναι σημαντική;
Απάντηση Ερώτησης 1
Το πλέον κεντρικό σημείο σχεδιασμού ενός έργου τεκμηρίωσης αφορά την επιλογή προτύπων για την
παραγωγή των μεταδεδομένων, την περιγραφή των τεκμηρίων και τα λεξιλόγια.
Η επιλογή των προτύπων επικεντρώνεται στα ανοιχτά πρότυπα που επιτρέπουν την ανταλλαγή
των παραγόμενων μεταδεδομένων. Επισημαίνεται ότι η επιλογή προτύπου υπαγορεύεται τόσο από το
περιεχόμενο της τεκμηρίωσης, όσο και από τη χρήση.
Οι παράγοντες που προσδιορίζουν την επιλογή σχήματος για την καταγραφή των μεταδεδο-
μένων είναι: Α) οι παράγοντες που αφορούν το υλικό που θα συμπεριληφθεί στην τεκμηρίωση και οι
απαιτήσεις αποτύπωσής του. Στόχος είναι να δοθεί όσο το δυνατό περισσότερη πληροφορία. Β) οι πα-
ράγοντες που αφορούν περιπτώσεις στις οποίες έχουμε ήδη υπάρχοντα μεταδεδομένα που θέλουμε να
μεταφερθούν στο νέο σχήμα. Γ) οι παράγοντες που αφορούν τη συμπερίληψη συγκεκριμένων ομάδων
μεταδεδομένων όπως περιγραφικά, δομικά, διαχειριστικά πεδία αλλά και πεδία που αφορούν τη διατή-
ρηση, τις διαφορετικές εκδόσεις κ.λπ.. Δ) οι παράγοντες που αφορούν την ευχρηστία Ε) οι παράγοντες
που αφορούν τη διαχείριση των μεταδεδομένων όπως για παράδειγμα τη δυνατότητα διαφοροποίησης
μέσα στα μεταδεδομένα και τη δυνατότητα επέκτασης του σχήματος. Επίσης και το βαθμό διάδοσης και
χρήσης του σχήματος από την ευρύτερη πληροφοριακή κοινότητα. Στ) οι παράμετροι που αφορούν την
αξιοποίηση της πληροφορίας και ιδιαίτερα η διαλειτουργικότητα και η πληρότητα της πληροφορίας που
δίνει το σχήμα που θα επιλεγεί.
Κριτήριο αξιολόγησης 2
Ερώτηση 2
Τι είναι τεκμηρίωση. Πως διαφοροποιείται από την «ευρετηρίαση» και την «αποδελτίωση»;
Απάντηση Ερώτησης 2
Τεκμηρίωση είναι η εξέταση του τεκμηρίου με στόχο την αποτύπωση, τη σύνοψή του και την κωδικο-
ποίησή του ώστε να μπορεί να είναι εύκολα προσβάσιμο και να μπορεί να επαναχρησιμοποιηθεί. Αντι-
κατέστησε τον όρο ευρετηρίαση και αποτελεί το μέσο δημιουργίας μεταδεδομένων.
Η ευρετηρίαση παρότι ως διαδικασία δεν διαφέρει από την τεκμηρίωση, έχει ως στόχο τη δη-
μιουργία «ευρετηρίων» μέσω των οποίων δίνει πρόσβαση στην πληροφορία. Στην πραγματικότητα ο
όρος ευρετηρίαση είναι ο παλαιότερος όρος με τον οποίο εκφράζαμε μια «τεκμηριωτική διαδικασία».
Αντικαταστάθηκε από τον ορθότερο όρο ευρετηρίαση.
Η αποδελτίωση είναι η «πράξη και το αποτέλεσμα της καταγραφής σε δελτία, στοιχείων αντλη-
μένων από γραπτές πηγές σχετικών με ορισμένο θέμα». Η διαδικασία αυτή προσομοιάζει διαδικασίες
τεκμηρίωσης αλλά έχει διαφορετικό στόχο και αποτελεί εσωτερική υπόθεση ενός ερευνητή και δεν
59
Δομές οργάνωσης ψηφιακού περιεχομένου - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
αποβλέπει στη δημιουργία πληροφοριακών εργαλείων για κοινή χρήση. Σημειώνεται ότι ο όρος έχει
χρησιμοποιηθεί λανθασμένα για να εκφράσει τεκμηριωτικές διαδικασίες.
Κριτήριο αξιολόγησης 3
Ερώτηση 3
Όταν σχεδιάζουμε μια τεκμηρίωση ορίζουμε κάποιες παραμέτρους. Μια από αυτές είναι «ο βαθμός
ανάλυσης και η εις βάθος τεκμηρίωση». Τι ξέρετε για την παράμετρο αυτή και γιατί θεωρείτε ότι πρέπει
να τη λάβουμε υπόψη μας;
Απάντηση Ερώτησης 3
Ο βαθμός ανάλυσης είναι ο βαθμός λεπτομέρειας της πληροφορίας που θα αποτυπωθεί από ένα τεκμή-
ριο. Ο βαθμός περιγραφής ενός τεκμηρίου σε όλα ή μερικά από τα στοιχεία που το απαρτίζουν. Το βά-
θος τεκμηρίωσης αποτελεί τον αριθμό των πεδίων που επιλέγονται να αποτυπωθούν και η λεπτομέρεια
αποτύπωσης της πληροφορίας που φέρει το τεκμήριο. Επίσης, αφορά και στον αριθμό των θεμάτων που
αποδίδονται για κάθε τεκμήριο και προσδιορίζουν τα θεματικά σημεία πρόσβασης σε αυτό. Πρόκειται
δηλαδή για το αν θα δίνονται ένα, δύο, τρία θέματα για κάθε τεκμήριο ή ένας μεγαλύτερος ή και απερι-
όριστος αριθμός. Η παράμετρος αυτή είναι σημαντική γιατί καθορίζει το βαθμό πληρότητας απόδοσης
των νοηματικών περιεχομένων των τεκμηρίων και προσδιορίζει την πληρότητα του περιεχομένου του
ίδιου του πληροφοριακού εργαλείου Στην ουσία αυτό επηρεάζει τη διαδικασία της τεκμηρίωσης και το
παραγόμενο αποτέλεσμα, το κόστος του ή/ και το χρονοδιάγραμμα υλοποίησής της.
60
Κεφάλαιο 3
Μεταδεδομένα
Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Σύνοψη
Το Κεφάλαιο 3 περιλαμβάνει τις βασικές έννοιες των μεταδεδομένων, τη χρησιμότητα και τα βασικά χαρα-
κτηριστικά τους. Γίνεται παρουσίαση προτύπων μεταδεδομένων για: 1. βιβλιογραφικούς πληροφοριακούς
πόρους (Dublin Core, MARC, MARCXML, MODS). 2. αρχειακό υλικό (EAD) 3. μουσειακά αντικείμενα
και απεικονιστικά τεκμήρια (VRA, CIDOC-CRM, LIDO) 4.εκπαιδευτικό υλικό (Dublin Core Education
Application Profile) και 5. μεταδεδομένα που αποτυπώνουν ενέργειες συντήρησης (PREMIS).
Προαπαιτούμενη γνώση
1. Απαιτούνται γνώσεις της λογικής της προτυποποίησης και της δημιουργίας πληροφοριακών συνόλων.
2. Απαιτούνται γνώσεις της λογικής δόμησης της πληροφορίας
3. Απαιτούνται γνώσεις ανάκτησης πληροφοριών
4. Απαιτούνται γνώσεις κατανόησης του περιβάλλοντος διαχείρισης της πληροφορίας (βάσεις δεδομένων,
αποθετήρια, συστήματα διαχείρισης περιεχομένου)
5. Απαιτούνται γνώσεις καταλογογράφησης και η δυνατότητα χρήσης των βασικών εργαλείων καταλογο-
γράφησης (AACR-2)
6. Απαιτούνται γνώσεις χρήσης των εργαλείων ελεγχόμενων και ελεύθερων λεξιλογίων και γνώση της έν-
νοιας της θεματικής πρόσβασης (θησαυροί, επικεφαλίδες, οντολογίες και ελεύθερο λεξιλόγιο- λέξεις κλειδιά
7. Απαιτούνται γνώσεις της λογικής των ταξινομήσεων
8. Απαιτείται εξοικείωση με τις έννοιες που αναπτύσσονται στο Κεφάλαιο 1 και ειδικότερα τις έννοιες του
ψηφιακού περιεχομένου, των συλλογών και των αποθετηρίων.
3.1 Τι είναι μεταδεδομένα (metadata)
Μεταδεδομένα (metadata) είναι δεδομένα τα οποία αφορούν άλλα δεδομένα. Κατά μία έννοια έπονται
των αρχικών δεδομένων (μετά). Κατά κανόνα, ένα σύνολο μεταδεδομένων περιγράφει ένα πληροφορι-
ακό πόρο (information resource) ή πιο απλά ένα τεκμήριο. Ο αγγλικός όρος metadata έχει επικρατήσει
στο χώρο της πληροφορικής και της πληροφόρησης και σχηματίζεται από την ελληνική λέξη μετά και τη
λατινική λέξη data «δεδομένα». Επειδή οι περισσότεροι άνθρωποι στην καθημερινή χρήση της γλώσσας
δεν κάνουν τη διάκριση ανάμεσα στα δεδομένα και τις πληροφορίες, συνηθίζονται επίσης οι ορισμοί:
• Τα μεταδεδομένα είναι πληροφορίες που αφορούν δεδομένα
• Τα μεταδεδομένα είναι πληροφορίες που αφορούν πληροφορίες
To NISO (NISO, 2004) δίνει τον ορισμό των μεταδεδομένων ως «δομημένη πληροφορία η οποία
περιγράφει, ερμηνεύει, εντοπίζει ή διευκολύνει την ανάκτηση, τη χρήση και τη διαχείριση ενός πληρο-
φοριακού πόρου». Ο όρος μεταδεδομένα χρησιμοποιήθηκε κυρίως για να εκφράσει τις καταγραφές των
δεδομένων των ψηφιακών τεκμηρίων, οι οποίες όμως γινόταν κατά το πρότυπο των καταλογογραφή-
σεων των έντυπων πηγών των βιβλιοθηκών. Τα μεταδεδομένα διαφέρουν από τις εγγραφές της κατα-
λογογράφησης καθώς αφορούν πηγές που είναι πέρα από τα παραδοσιακά έντυπα τεκμήρια και κυρίως
εστιάζουν στους ψηφιακούς πληροφοριακούς πόρους ή απλά ψηφιακά τεκμήρια. Ωστόσο, σήμερα στο
χώρο των πληροφοριακών οργανισμών, μεταδεδομένα είναι όλα τα στοιχεία που καταγράφουμε μέσω
της καταλογογράφησης ή τεκμηρίωσης για ψηφιακά και έντυπα τεκμήρια αδιακρίτως. Κατά συνέπεια,
η καταλογογράφηση στην ουσία παράγει μεταδεδομένα, το ίδιο η θεματική ευρετηρίαση με την ταξινό-
61
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
μηση καθώς και η τεκμηρίωση με τον ίδιο τρόπο. Πρέπει να σημειώσουμε ότι όλες αυτές οι διαδικασίες
αφορούν τη δημιουργία ενός βιβλιογραφικού λήμματος που ουσιαστικά ερμηνεύεται σε βιβλιογραφικά
μεταδεδομένα. Σήμερα, οι βιβλιοθήκες τείνουν να συγκεράζουν τα πρότυπα και να αξιοποιούν τις υπάρ-
χουσες δομές για την παραγωγή μεταδεδομένων ανεξάρτητα αν τα τεκμήρια που επεξεργάζονται είναι
έντυπα (υλικά) ή ψηφιακά (άυλα). Πρότυπα που χρησιμοποιούν οι βιβλιοθηκονόμοι όλες τις τελευταίες
δεκαετίες για την περιγραφή των τεκμηρίων όπως το Unimarc, MARC 21 και οι κανόνες που αφο-
ρούν τον τρόπο συμπλήρωσης των πεδίων όπως οι Αγγλο-Αμερικάνικοι Κανόνες Καταλογογράφησης
(AACR-2) και τα ελεγχόμενα λεξιλόγια αποτελούν εργαλεία παραγωγής μεταδεδομένων. Σε αυτά έχουν
προστεθεί στοιχεία που αφορούν τη σύνδεση των τεκμηρίων με το Σημασιολογικό Ιστό (Semantic Web)
(όπως τα tags), στοιχεία που ταυτοποιούν τα τεκμήρια όπως τα ISBN, ISSN, DOI, αλλά και συνδέσεις
όπως URL, κ.λπ.. Επιπλέον, τα σχήματα μεταδεδομένων καλούνται να εξυπηρετήσουν τις διαφορετικές
μορφές αλλά και τους τύπους των τεκμηρίων διευρύνοντας τη χρήση τους από τα μουσεία και τα αρχεία.
Οι διαφορές μεταξύ δεδομένων και μεταδεδομένων δεν είναι πάντα εύκολα αντιληπτές, κι
αυτό γιατί:
• Κάποια δεδομένα μπορούν να είναι ταυτόχρονα και απλά δεδομένα και μεταδεδομένα. Η
επικεφαλίδα σε κάποιο κείμενο είναι τόσο μέρος του κειμένου, δηλ. δεδομένο, όσο και τίτ-
λος του κειμένου, δηλ. μεταδεδομένο.
• Τα δεδομένα και τα μεταδεδομένα μπορούν να αλλάξουν ρόλους. Ένα ποίημα, αυτό καθ’
αυτό, είναι δεδομένο, αλλά αν το ποίημα αποτελεί τους στίχους ενός τραγουδιού, ολόκληρο
το ποίημα θα μπορούσε να επισυναφθεί σε ένα ηχητικό αρχείο ως μεταδεδομένο. Επομένως,
η ερμηνεία του αν κάτι είναι δεδομένο ή μεταδεδομένο εξαρτάται από ποια άποψη το βλέπει
κανείς.
• Είναι δυνατό να δημιουργηθούν μετα-μετα-...-μεταδεδομένα. Εφόσον, σύμφωνα με τον
συνήθη ορισμό, τα μεταδεδομένα είναι δεδομένα, είναι δυνατό να δημιουργήσει κάποιος
μεταδεδομένα για αυτά τα δεδομένα, έπειτα μεταδεδομένα που να περιγράφουν τα νέα με-
ταδεδομένα, κ.ο.κ. Παρόλο που αυτό το θέμα εκ πρώτης όψεως φαίνεται μονάχα φιλοσο-
φικό, εντούτοις είναι συχνά χρήσιμη η αρχειοθέτηση μεταδεδομένων που αφορούν άλλα
μεταδεδομένα, π.χ. για να υπάρχει έλεγχος ως προς την προέλευση των μεταδεδομένων
όταν συγχωνεύονται δύο τεκμήρια.
Στο ψηφιακό περιεχόμενο, τα μεταδεδομένα είναι δομημένα και κωδικοποιημένα δεδομένα τα
οποία περιγράφουν χαρακτηριστικά πληροφοριακών οντοτήτων, αποσκοπώντας στην ταύτιση, αναγνώ-
ριση, ανακάλυψη, αξιολόγηση και διαχείριση των οντοτήτων που περιγράφονται.
Οι πληροφορίες που καταγράφονται πηγάζουν αποκλειστικά από τον αρχικό πληροφοριακό πόρο.
Στόχος είναι η διαχειριστική αντιμετώπιση των πόρων αυτών ώστε να επιτυγχάνεται αποτύπωση πλη-
ροφοριών. Η προτυποποίηση των μεταδεδομένων επιδιώκει την ακρίβεια και σχετική ομοιομορφία των
εγγραφών προκειμένου να ενισχύεται η διαλειτουργικότητα μεταξύ των συλλογών και των συστημάτων.
Υπάρχουν τρεις βασικές ομάδες μεταδεδομένων
I. Περιγραφικά (descriptive)–αποτυπώνουν περιγραφικά στοιχεία που είναι καταγεγραμμένα
πάνω στο τεκμήριο και περιλαμβάνουν στοιχεία όπως τον τίτλο, το συγγραφέα, την περίλη-
ψη και τις λέξεις κλειδιά. Αποτελούν τα βασικά πεδία καταγραφής και για την εγγραφή τους
χρησιμοποιούνται οδηγίες και κανόνες (AACR2) ή αντλούν από προτυποποιημένες λίστες
ονομάτων φυσικών προσώπων, οργανισμών, συλλογικών οργάνων, γεωγραφικών όρων και
θεμάτων, τα λεγόμενα καθιερωμένα αρχεία.
II. Δομικά (structural) - αποτυπώνουν στοιχεία που αφορούν τη φυσική ή λογική δομή του
πληροφοριακού πόρου. Για παράδειγμα η δόμηση ενός βιβλίου σε κεφάλαια, οι πίνακες
περιεχομένων, τα έγγραφα ενός αρχειακού φακέλου κ.λπ.. παρουσιάζουν τη σειρά των θε-
μάτων ή και φυσικών στοιχείων μέσα σε ένα τεκμήριο και τη σχέση τους με άλλους πληρο-
62
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
φοριακούς πόρους. Επίσης, συνδέουν ένα τεκμήριο με άλλα τεκμήρια ώστε να αποτελούν
λογικές μονάδες (π.χ. πληροφορίες που συνδέουν την κάθε εικόνα που υπάρχει σε ένα βι-
βλίο με τις υπόλοιπες εικόνες του βιβλίου).
III. Διαχειριστικά (administrative) - αποτυπώνουν στοιχεία που χρησιμοποιούνται για τη δι-
αχείριση του τεκμηρίου ή τον έλεγχο πρόσβασης σε αυτό. Μπορεί να περιλαμβάνουν πλη-
ροφορίες για το πώς ψηφιοποιήθηκε ένα τεκμήριο, το μορφότυπο φύλαξης, τα δικαιώματα
πνευματικής ιδιοκτησίας, και πληροφορίες για τη μακροπρόθεσμη συντήρηση των ψηφια-
κών αρχείων. Υποενότητες των διαχειριστικών μεταδεδομένων αποτελούν:
i. Τα πεδία που αφορούν τα πνευματικά δικαιώματα και τα δικαιώματα χρήσης του τεκμηρίου
ii. Τα πεδία που αφορούν τη συντήρηση και διατήρηση του τεκμηρίου συμπεριλαμβανο-
μένης και της ψηφιακής διατήρησης του πληροφοριακού πόρου.
3.2 Μεταδεδομένα και επίπεδο καταγραφών
Τα μεταδεδομένα έχουν σχεδιαστεί ώστε να δίνουν πρόσβαση στην πληροφορία τόσο ως σύνολο όσο
και ως προς τα επιμέρους συστατικά της. Αποτελούν δομικά στοιχεία ενός συνόλου που λειτουργούν
τόσο ως σύνολο όσο και ως μονάδες. Κατά συνέπεια, μπορεί να έχουμε μεταδεδομένα σε επίπεδο συλ-
λογής όσο και σε επίπεδο τεκμηρίου ή ακόμα και σε ένα στοιχείο ενός τεκμηρίου. Η δυνατότητα αυτή
διευκολύνει την παραγωγή μεταδεδομένων στις αρχειακές συλλογές. Για παράδειγμα, μπορεί να έχουμε
μεταδεδομένα για ένα τόμο πρακτικών συνεδρίου, για ένα άρθρο μέσα στον τόμο των πρακτικών και
για μια φωτογραφία μέσα στο άρθρο των πρακτικών συνεδρίου. Αντίστοιχα στις αρχειακές συλλογές
μπορεί να έχουμε μεταδεδομένα σε επίπεδο φακέλου, σε επίπεδο τεκμηρίου και σε επίπεδο μιας σφρα-
γίδας ενός τεκμηρίου (αναπόσπαστο μέρος του τεκμηρίου). Το επίπεδο καταγραφής είναι αποκλειστικά
απόφαση του οργανισμού που κάνει την καταγραφή και στοχεύει στην εξυπηρέτηση της ανάκτησης των
στοιχείων της συλλογής.
Τα μεταδεδομένα ενδέχεται να αφορούν ένα οποιοδήποτε τεκμήριο σε φυσική ή ψηφιακή μορ-
φή το οποίο μπορεί να είναι κείμενο, εικόνα, ήχος ή αντικείμενο ή οτιδήποτε αποτελεί μέρος της συλλο-
γής του οργανισμού. Τα μεταδεδομένα είτε ενσωματώνονται μέσα στο ίδιο το τεκμήριο είτε αποτελούν
διακριτό μέρος με τη μορφή λημμάτων που συνοδεύουν τα τεκμήρια.
3.3 Χρησιμότητα των μεταδεδομένων
3.3.1 Περιγραφή και οργάνωση τεκμηρίων
Η χρησιμότητα των μεταδεδομένων έγκειται στην οργάνωση των τεκμηρίων και στη διαχείρισή τους.
Τα μεταδεδομένα επιτρέπουν την πρόσβαση στο τεκμήριο μέσα από μια σειρά σημείων πρόσβασης που
δημιουργούν. Η καταγραφή των βασικών σημείων αναφοράς των τεκμηρίων, όπως τίτλος και συγγρα-
φέας δίνει τη δυνατότητα αναζήτησης και ανάκτησης των τεκμηρίων με βάση αυτά τα γνωστά κριτήρια.
Η καταγραφή της θεματολογίας τους δίνει τη δυνατότητα ανάκτησης με κριτήρια καθαρά εννοιολογικά
και στοχεύει στην εξυπηρέτηση της έρευνας και στην ανάκτηση τεκμηρίων των οποίων δεν γνωρίζουμε
απαραίτητα την ύπαρξη αλλά απλά αναζητάμε να δούμε «αν υπάρχει κάτι για ένα συγκεκριμένο θέμα».
Η καταγραφή των θεμάτων επιτρέπει την ομαδοποίηση τεκμηρίων που έχουν το ίδιο θέμα. Ανάλογα, η
καταγραφή στοιχείων ταυτοποίησης του τεκμηρίου (π.χ. ISBN, ISSN, κ.λπ.) επιτρέπει την απόλυτη ανα-
ζήτηση και ανάκτηση ενός συγκεκριμένου και όχι άλλου συναφούς ή σχετικού τεκμηρίου. Επομένως, η
καταγραφή των βασικών μεταδεδομένων ενός τεκμηρίου επιτρέπει:
1. Την ταύτιση τεκμηρίων (π.χ. την αναζήτηση με πολλαπλά κριτήρια (τίτλο, συγγραφέα, κ.λπ.)
2. Την ανάκτηση τεκμηρίων με βάση συγκεκριμένα κριτήρια (π.χ. αναζήτηση με βάση το δη-
μιουργό, τον τίτλο, κ.λπ.)
63
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
3. Την ομαδοποίηση τεκμηρίων με βάση συγκεκριμένα κριτήρια (π.χ. αναζήτηση με βάση το
θέμα, τον τύπο τεκμηρίου, τη σχέση, κ.λπ.)
4. Την ανάκτηση συγκεκριμένων τεκμηρίων με απόλυτο προσδιορισμό της ταυτότητάς τους
(π.χ. αναζήτηση με βάση το ISBN, DOI, κ.λπ.)
5. Την οργάνωση των τεκμηρίων σε συλλογές με βάση συγκεκριμένες παραμέτρους που πηγά-
ζουν από τα μεταδεδομένα τους (π.χ. τη δημιουργία μιας θεματικής συλλογής με αξιοποίη-
ση του πεδίου «θέμα», «θεματική κατηγορία»)
Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι η αυτόματη παραγωγή μεταδεδομένων είναι πλέον δυνατή
μέσα από την επιλογή συγκεκριμένων στοιχείων των τεκμηρίων και την αυτόματη τροφοδότησή τους
σε πληροφοριακά συστήματα που υλοποιούν βασικές αρχές αυτοματοποιημένης ευρετηρίασης. Τα πλη-
ροφοριακά συστήματα παρέχουν τη δυνατότητα όλα τα πεδία να είναι εν δυνάμει αναζητήσιμα (δημι-
ουργία πολλαπλών ευρετηρίων). Κατά συνέπεια, ο κάθε οργανισμός μπορεί να επιλέγει ανάλογα με τις
ανάγκες του την πληροφορία που θα ορίζει αυτός ως αναζητήσιμη.
3.3.2 Διαλειτουργικότητα (interoperability)
Σε ότι αφορά τη διαχείριση, η χρησιμότητα των μεταδεδομένων και η αξιοποίηση πρότυπων σχημάτων
μεταδεδομένων ουσιαστικά στοχεύει στην επίτευξη της διαλειτουργικότητας. Η οργάνωση της πληρο-
φορίας σε επίπεδο πληροφοριακών συστημάτων σήμερα απαιτεί τη διαλειτουργικότητα δηλαδή την
ικανότητα των πληροφοριακών αυτών συστημάτων που ενδέχεται να έχουν διαφορετικά λειτουργικά
συστήματα και διαφορετικό υλικό να συνδέονται και να ανταλλάσουν πληροφορίες αξιοποιώντας τη
χρήση κοινών προτύπων για την παραγωγή των μεταδεδομένων τους. Για το λόγο αυτό, βασική αρχή
της παραγωγής μεταδεδομένων είναι η χρήση ανοιχτών διαδεδομένων προτύπων, που σχεδιάζονται με
τέτοιο τρόπο ώστε να μπορούν να επικοινωνήσουν με όλους τους διαδεδομένους τύπους λειτουργικών
συστημάτων υπολογιστών γραφείου, φορητών υπολογιστών, καθώς επίσης με τους διάφορους τύπους
προγραμμάτων πλοήγησης (browser) στον Παγκόσμιο Ιστό (Internet Explorer, Firefox, Safari, Chrome,
κ.λπ.). Για να επιτευχθεί αυτό χρησιμοποιούμε ανοιχτά διαλειτουργικά πρότυπα για την περιγραφή των
τεκμηρίων που επιτρέπουν τη διασύνδεση της κάθε διαδικασίας τεκμηρίωσης ψηφιακών ή ψηφιοποιη-
μένων τεκμηρίων με άλλα συστήματα αναζήτησης και παρέχουν τη δυνατότητα συγκομιδής (harvesting)
μεταδεδομένων από σημεία συγκέντρωσης υλικού άλλων οργανισμών.
Τα ανοιχτά πρότυπα επιτρέπουν το διαμοιρασμό όλων των ειδών δεδομένων ελεύθερα και με
απόλυτη πιστότητα. Προστατεύουν από το κλείδωμα και άλλα τεχνητά φράγματα που τίθενται και εμπο-
δίζουν τη διαλειτουργικότητα και προβάλλουν τη δυνατότητα της επιλογής ενώ εξυπηρετούν διαφορε-
τικές τεχνολογικές λύσεις (fsfe (Free Software Foundation Europe), 2015).
Το Ευρωπαϊκό Πλαίσιο Διαλειτουργικότητας (IDABC (Interoperable Delivery of European
eGovernment Services), 2009) ορίζει ότι για την εξασφάλιση της ανταλλαγής δεδομένων και τη δημιουργία
πληροφοριακών πόρων είναι αναγκαία η συμφωνία για την υιοθέτηση κοινών πολιτικών, κοινών οδηγιών
και κοινών προτύπων. Ειδικότερα για τα λεγόμενα ανοιχτά πρότυπα που επιτρέπουν την ανταλλαγή δεδο-
μένων, το Ευρωπαϊκό Πλαίσιο Διαλειτουργικότητας αναφέρει ότι τα πρότυπα πρέπει να εξελίσσονται διαρ-
κώς μέσα από τα στοιχεία που προκύπτουν από τη χρήση τους, πρέπει να διατίθενται δωρεάν ή με ελάχιστο
κόστος και να είναι διαθέσιμα άμεσα χωρίς περιορισμούς στη χρήση και επαναχρησιμοποίησή τους.
Η παραγωγή μεταδεδομένων στηρίζεται αποκλειστικά πλέον στη χρήση ανοιχτών προτύπων
και στοχεύει με κάθε τρόπο στη διαλειτουργικότητα των συστημάτων. Το πλέον χρησιμοποιούμενο
ανοιχτό πρότυπο σήμερα είναι το Dublin Core, το οποίο αποτελεί την πιο διαδεδομένη «ομπρέλα»
διαλειτουργικότητας ψηφιακών πόρων. Στο Dublin Core μπορούν να αντιστοιχηθούν άλλα πρότυπα
περιγραφής, όπως το MARCXML, το EAD, κ.λπ.
Η χρήση κοινών προτύπων εξασφαλίζει τη δυνατότητα μεταφοράς και μετάπτωσης δεδομέ-
64
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
νων σε νέες μορφές και υποδομές με βάση τους υπό ανάπτυξη νέους κανόνες καταλογογράφησης,
τους RDA (Resource Description and Access). Πρότυπα, όπως το πρότυπο περιγραφής διαδικτυακών
πόρων RDF (Resource Description Framework) είναι επίσης σε χρήση. Η διασύνδεση των μεταδεδο-
μένων με άλλες πηγές πληροφόρησης (συλλογικούς καταλόγους, ψηφιακές βιβλιοθήκες, κ.λπ.) ση-
μαίνει δυνατότητα τόσο εισαγωγής όσο και εξαγωγής μεταδεδομένων, γι αυτό και έχει αναπτυχθεί η
χρήση και υλοποίηση ανοικτών προτύπων αυτόματης συγκομιδής μεταδεδομένων όπως το OAI-PMH
(OAI - Open Archives Initiative, 2014).
Οι δυο προσεγγίσεις της διαλειτουργικότητας που ουσιαστικά αφορούν στη διαχείριση μεταδεδο-
μένων εστιάζουν στη δυνατότητα αναζήτησης μεταξύ συστημάτων (πρωτόκολλο Z39.50) και στη δυνα-
τότητα ανταλλαγής μεταδεδομένων μεταξύ συστημάτων. Το πρωτόκολλο Ζ39.50 (Κοσμάς) επιτρέπει την
αναζήτηση μεταξύ συστημάτων, όπου οι οργανισμοί δεν μοιράζονται τα μεταδεδομένα τους αλλά χαρτο-
γραφούν τα μεταδεδομένα τους σε ένα κοινό σχήμα που επιτρέπει την αναζήτησή τους μέσω κοινών χαρα-
κτηριστικών. Αντίθετα, το OAI ενισχύει την υιοθέτηση κοινών προτύπων με τη μέθοδο της μετάφρασης των
μεταδεδομένων τους σε ένα κοινό πυρήνα πεδίων που επιτρέπουν όχι μόνο την ενιαία αναζήτηση αλλά και
τη συγκομιδή μεταδεδομένων από τους φορείς που συμμετέχουν. Η διαδικασία αυτή ουσιαστικά επιτρέπει
τη συγκέντρωση μεταδεδομένων και τη δημιουργία ενός ενιαίου ευρετηρίου μεταδεδομένων. Το ευρετήριο
αυτό σχηματίζεται από τη «μετάβαση» των αρχικών μεταδεδομένων των φορέων στα αντίστοιχα πεδία του
κοινού πυρήνα ανεξάρτητα από τα πρότυπα που έχουν χρησιμοποιήσει οι φορείς σε τοπικό επίπεδο.
Το ΟΑΙ αναπτύσσει και προωθεί πρότυπα διαλειτουργικότητας που εξυπηρετούν και διευκολύνουν
την ανταλλαγή ψηφιακού περιεχομένου. Οι διαδικασίες αυτές εκφράζουν μια ολόκληρη πολιτική και λογι-
κή πάνω στην οποία στηρίζονται τα ανοιχτά πρότυπα και μέσω της οποίας ενισχύεται η ανοιχτή πρόσβαση
στην έρευνα και στη γνώση. Η πολιτική αυτή αναπτύσσεται στο Κεφάλαιο 6. Εδώ επισημαίνεται ότι τα
μεταδεδομένα αποτελούν το βασικό συστατικό της ανοιχτής πρόσβασης καθώς επιτρέπουν την ταυτοποίη-
ση και την αναζήτηση στο ανοιχτό ψηφιακό περιεχόμενο. Η χρήση ανοιχτών προτύπων για την αποτύπω-
ση μεταδεδομένων ενισχύει τη διαλειτουργικότητα και αποτελεί τη βάση για το ανοιχτό περιεχόμενο. Τα
ανοιχτά πρότυπα εξασφαλίζουν ότι χωρίς οικονομικό αντίκρισμα οι οργανισμοί μπορούν να χρησιμοποιούν
πρότυπα ανοιχτά και διαθέσιμα στην ερευνητική και πληροφοριακή κοινότητα. Τα ανοιχτά πρότυπα εξα-
σφαλίζουν την τυποποίηση των μεταδεδομένων και επομένως τη δυνατότητα ανταλλαγής τους.
Όπως ήδη αναφέρθηκε παραπάνω σε άμεση συνάρτηση με τη χρήση των ανοιχτών προτύπων,
έχουμε και τα ανοιχτά δεδομένα, που σημαίνει ότι δεν αρκεί απλά η χρήση ενός ανοιχτού προτύπου για
την περιγραφή ενός τεκμηρίου (π.χ.. σε Dublin Core) που επιτρέπει να διαβαστεί και να ανακτηθεί από
μια πληθώρα συστημάτων, αλλά είναι επιθυμητή και η πρόσβαση στο ίδιο το τεκμήριο χωρίς περιορι-
σμούς. Η προσέγγιση αυτή προσπορίζεται από το κίνημα της ανοιχτής πρόσβασης (open access) και
στηρίζεται στη βασική αρχή ότι η γνώση αποτελεί κοινωνικό πολιτισμικό αγαθό και επομένως πρέπει
να παρέχεται χωρίς περιορισμούς. Οι περιορισμοί των πνευματικών δικαιωμάτων είναι ένα θέμα που
απασχολεί ιδιαίτερα τις βιβλιοθήκες και όλους τους πληροφοριακούς οργανισμούς και η πορεία προς
την επίτευξη εντελώς απελευθερωμένων ανοιχτών δεδομένων είναι ακόμα πολύ μακρινή. Επισημαί-
νουμε όμως ότι βασική προϋπόθεση για την ολοκλήρωση των ανοιχτών δεδομένων είναι η χρήση των
ανοιχτών προτύπων για την περιγραφή τους και των διαλειτουργικών συστημάτων που να επιτρέπουν
την ανάκτηση και συγκομιδή τους.
3.3.3 Ταυτοποίηση
Όλα τα πρότυπα μεταδεδομένων περιλαμβάνουν στοιχεία (πεδία) που μπορεί κανείς να εγγράψει τους
μοναδικούς αριθμούς (π.χ.. DOI, ISSN, ISBN) που αντιπροσωπεύουν ένα ψηφιακό τεκμήριο και επι-
τρέπουν την αναγνώρισή του με απόλυτη ακρίβεια. Το ακριβές και σταθερό ψηφιακό σημείο εύρε-
σης ενός τεκμηρίου, είναι επίσης συνδεδεμένο με αυτή την ταυτοποίηση, ειδικά στην περίπτωση των
DOI είναι ένα και το αυτό. Η ανάπτυξη των handle προκειμένου να εξασφαλίσουν για το σύνολο των
65
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
τεκμηρίων ενός οργανισμού αντίστοιχα σταθερά ψηφιακά σημεία αλλά και η ανάπτυξη των PURL
(Persistent URL) έχουν στόχο την ακριβή ταυτοποίηση και ανάκτηση των δεδομένων, όπως και τα
DOI. Επομένως, η αποτύπωση αυτών των μοναδικών ταυτοτήτων στοχεύει στην ταυτοποίηση και λει-
τουργεί ως σημείο πρόσβασης και ανάκτησης του ίδιου του τεκμηρίου (δεδομένα). Το αναγνωριστικό
handle δεν μπορούμε να πούμε ότι αποτελεί καθαυτό μέρος των μεταδεδομένων καθώς οδηγεί και στο
ίδιο το σύνολο των μεταδεδομένων, ωστόσο θα μπορούσε να θεωρηθεί μέρος των διαχειριστικών με-
ταδεδομένων εντασσόμενο στο πεδίο των προσδιοριστών, γιατί αυτό ακριβώς κάνει, προσδιορίζει τον
πληροφοριακό πόρο με απόλυτη και διαμφισβήτηση ακρίβεια.
Ειδικά για τις εφαρμογές των αποθετηρίων το σύστημα handle έχει γίνει πλέον κοινή πρακτική.
Το σύστημα handle δίνει μοναδικούς αριθμούς ταυτοποίησης σε ψηφιακά ή ψηφιοποιημένα τεκμήρια
που λειτουργούν ως σταθερά και μοναδικά σημεία για το συγκεκριμένο τεκμήριο. Αποτελεί δηλαδή το
δείκτη και το σημείο πρόσβασης τόσο στα μεταδεδομένα όσο και στα δεδομένα, το καθαυτό δηλαδή
τεκμήριο. Ο μοναδικός και σταθερός αυτός δείκτης λειτουργεί ως αναγνωριστικό του τεκμηρίου και
αποτελεί μέρος των μεταδεδομένων του τεκμηρίου και τα συνδέει άρρηκτα με τα δεδομένα που περι-
γράφουν. Πρέπει να επισημάνουμε ότι το ίδιο το τεκμήριο μπορεί να είναι κείμενο, εικόνα, ήχος, κ.λπ.,
το σύστημα handle οδηγεί με τον ίδιο τρόπο ανεξάρτητα της μορφής του τεκμηρίου ή του σχήματος των
μεταδεδομένων που το συνοδεύουν. Το σύστημα handle δημιουργήθηκε από την CNRI (Corporation
for National Research Initiatives) και αποτελεί μέρος της ψηφιακής αρχιτεκτονικής που αναπτύσσει
(Digital Object Architecture) (CNRI Corporation for National Research Initiatives, 2015).
Το σύστημα handle περιλαμβάνει «ένα σύνολο από πρωτόκολλα, το όνομα της δικτυακής το-
ποθεσίας του τεκμηρίου και ένα σειριακό αριθμό πάνω στον οποίο υλοποιούνται τα πρωτόκολλα. Τα
πρωτόκολλα επιτρέπουν στα υπολογιστικά συστήματα να αποθηκεύουν τα αναγνωριστικά (γνωστά ως
handles) από διάφορους πληροφοριακούς πόρους και να τους ταυτοποιούν, να τους εντοπίζουν και να
τους ανακτούν ή να επιτρέπουν τη χρησιμοποίησή τους. Το σύστημα handle μπορεί να ενημερώνεται
και να διατηρεί την ταυτότητα του τεκμηρίου σταθερή σε σχέση με την τοποθεσία του στο διαδίκτυο
ή / και να ενσωματώνει αλλαγές στο ίδια τα δεδομένα ή τα μεταδεδομένα του» (CNRI Corporation
for National Research Initiatives, 2015). Η αξία του συστήματος handle είναι ιδιαίτερα σημαντική για
την ταυτοποίηση, την ψηφιακή διατήρηση και τη διαχείριση των ψηφιακών αρχείων. Τα συστήματα
handle χρησιμοποιούνται ιδιαίτερα στο περιβάλλον των αποθετηρίων καθώς περιλαμβάνουν δεδομένα
που προκύπτουν από ψηφιοποιήσεις και που δεν διαθέτουν DOI ή δεν διαθέτουν κανένα αναγνωριστικό
του ψηφιακού τεκμηρίου. Επιπλέον, η εγγύηση του σταθερού σημείου στο διαδίκτυο αποτελεί μοναδική
λύση για τη διασφάλιση της διαρκούς πρόσβασης στα τεκμήρια. Να σημειωθεί εδώ ότι η αξία του συ-
στήματος handle είναι εξαιρετικά σημαντική καθώς επιτρέπει τον προσδιορισμό ενός μοναδικού ψηφι-
ακού πληροφοριακού πόρου που ενδέχεται να μην έχει χαρακτηρισθεί από ένα DOI αριθμό αλλά μέσω
του handle να λαμβάνει εσωτερικά από έναν οργανισμό ένα μοναδικό ψηφιακό αναγνωριστικό και ένα
σταθερό ψηφιακό σημείο για την παρουσία του στο διαδίκτυο.
3.3.4 Ψηφιακή διατήρηση
Τα μεταδεδομένα, καθώς αποτελούν περιγραφή των τεκμηρίων αποτυπώνουν μια σειρά από
στοιχεία που επιτρέπουν τον προσδιορισμό:
• της αρχικής προέλευσης του τεκμηρίου (provenance), και της κατοχής του αρχικού τεκμη-
ρίου (ψηφιακού, ψηφιοποιημένου ή/ και του φυσικού) (rights)
• των διαδικασιών διατήρησης του ψηφιακού αρχείου που τηρεί ο οργανισμός
• της αυθεντικότητας του τεκμηρίου και των διαφορετικών εκδόσεών του (versioning)
• του τεχνικού περιβάλλοντος , δηλαδή τις τεχνικές απαιτήσεις και τις απαιτήσεις λογισμικού
για την πρόσβαση και χρήση του ψηφιακού τεκμηρίου.
66
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Τα παραπάνω στοιχεία που αποτελούν μέρος των διαχειριστικών μεταδεδομένων που αποτυ-
πώνουν οι οργανισμοί αποτελούν και τα βασικά στοιχεία που απαιτούνται για την ψηφιακή διατήρηση
των τεκμηρίων και τη διαχείριση των ψηφιακών αρχείων. Η ψηφιακή διατήρηση είναι ένα θέμα που
απασχολεί τη διεθνή κοινότητα σε μια σειρά από διαφορετικά επίπεδα. Ο S. Ross (Ross, 2012) ανα-
πτύσσει την άποψη ότι η ψηφιακή διατήρηση δεν αφορά μόνο την ψηφιακή υπόσταση των δεδομένων
των ψηφιακών πόρων αλλά και τη διατήρηση της σημασιολογικής υφής του τεκμηρίου, της προέλευσής
του, της αυθεντικότητας του και των συσχετισμών του με άλλες πηγές που συνδέονται με τη δημιουργία
του, το νόημα του και το περιεχόμενό του. Τα στοιχεία αυτά αντιστοιχούν με μεταδεδομένα που απο-
τυπώνουν τα στοιχεία της ψηφιακής διατήρησης. Διάφοροι οργανισμοί αναπτύσσουν σχετικά σχήματα
μεταδεδομένων για τη διαχείριση αυτών ακριβώς των στοιχείων. Ο OCLC (OCLC, 2015) ανέπτυξε
το πρότυπο PREMIS σε συνεργασία με την ομάδα του RLG (Research Library Group) με στόχο τη
δημιουργία βέλτιστων πρακτικών για τα μεταδεδομένα διατήρησης. Το σχήμα, που αποτελείται από
ένα κεντρικό πυρήνα στοιχείων και στρατηγικών για την κωδικοποίηση, αποθήκευση και διαχείριση
των μεταδεδομένων διατήρησης σε περιβάλλον ενός πληροφοριακού συστήματος θα μας απασχολήσει
παρακάτω σε επόμενη ενότητα.
3.4 Βασικές αρχές μεταδεδομένων
Τα πρότυπα μεταδεδομένων έχουν τις ρίζες τους στις βασικές αρχές της καταλογογράφησης. Οι βασι-
κές αυτές αρχές περιλάμβαναν τα κύρια στοιχεία που αποτυπώνουν ένα τεκμήριο και επιτρέπουν την
πρόσβαση σε αυτό. Πιο κοινά τα τρία κεντρικά σημεία που αποτελούσαν στο παρελθόν τους έντυπους
δελτιοκαταλόγους είναι ο συγγραφέας (δημιουργός), ο τίτλος, το θέμα και ένα τέταρτο που αποτελούσε
στοιχείο εσωτερικής βιβλιοθηκονομικής χρήσης και ήταν ο ταξινομικός αριθμός δηλαδή το αναγνωρι-
στικό που τοποθετούσε το βιβλίο στο ράφι (το γνωστό shelf list) που σήμερα αντιστοιχεί με ένα κλασ-
σικό αναγνωριστικό. Τα βασικά αυτά μεταδεδομένα εξακολουθούν να αποτελούν μέρος του βασικού
πυρήνα όλων των σχημάτων μεταδεδομένων. Τα πρότυπα μεταδεδομένων που προέκυψαν ως συνέχεια
αυτών των καταγραφών διατηρούν τις βασικές αρχές και επεκτείνονται προκειμένου να εξυπηρετήσουν
τις ανάγκες των ψηφιακών τεκμηρίων, όπως την αναγκαιότητα των αναγνωριστικών της τοποθεσίας
των τεκμηρίων (url) αλλά και στοιχεία που συμπληρώνουν την προέλευση, το νοηματικό περιεχόμενο
(όπως οι περιλήψεις), τις δομές του τεκμηρίου (π.χ. πίνακας περιεχομένου, κεφάλαια, κ.λπ.) αλλά και τις
συνδέσεις του με άλλες σχετιζόμενες πηγές. Παράλληλα, όλα τα πρότυπα στη δόμησή τους επιδιώκουν
να έχουν τρία βασικά χαρακτηριστικά που αυξάνουν τη χρήση τους. Τα χαρακτηριστικά αυτά είναι:
1. Η απλότητα. Όσο πιο απλό είναι ένα πρότυπο και όσο πιο σαφείς είναι οι οδηγίες που δίνο-
νται για τη συμπλήρωση των πεδίων του τόσο περισσότερη απήχηση έχει στους πληροφο-
ριακούς οργανισμούς και στους φορείς διαχείρισης περιεχομένου. Σχήματα τα οποία είναι
εξαιρετικά αναλυτικά, με πολλαπλές ιεραρχίες και εξαντλητικές ή απόλυτα περιοριστικές
οδηγίες, καταλήγουν να είναι δύσχρηστα και τείνουν να χρησιμοποιούνται λιγότερο. Στο
σημείο αυτό πρέπει να σημειωθεί ότι η τεχνολογία που έχουμε σήμερα διαθέσιμη και οι
ισχυρές μηχανές αναζήτησης διευκολύνουν την πρόσβαση στα τεκμήρια και δεν επιζητούν
τόσο αναλυτικές καταγραφές όσο ήταν αναγκαίες παλαιότερα. Για το λόγο αυτό, όπως θα
δούμε και στη συνέχεια, στην ανάλυση των προτύπων, οι φορείς παραγωγής των προτύπων
μεταδεδομένων στρέφονται σε απλούστερα και «ευκολότερα» στη διαχείρισή τους πρότυπα
που επικεντρώνονται σε ένα βασικό πυρήνα (core) και επιτρέπουν επεκτάσεις. Κλασσικό
παράδειγμα τέτοιας περίπτωσης αποτελούν τα πρότυπα της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου
MARC21και MODS.
2. Η δυνατότητα επέκτασης των σχημάτων ώστε να μπορούν να ικανοποιούν τις ιδιαιτερότη-
τες των τοπικών συλλογών. Η επεκτασιμότητα ενός προτύπου είναι καθοριστικός παράγο-
67
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
ντας για τη χρήση του. Οι τοπικές συλλογές μπορούν με τον τρόπο αυτό να διατηρούν ανέ-
παφο τον πυρήνα (core) του προτύπου που επιτρέπει συμβατότητα και διαλειτουργικότητα
ενώ με τις επεκτάσεις μπορούν να ικανοποιούν εξειδικευμένες ανάγκες των συλλογών τους.
Παράλληλα, μπορούν να ενσωματώνουν άλλα πρότυπα στο αρχικό και να δημιουργούν
συστάδες πεδίων που εξυπηρετούν συγκεκριμένες ανάγκες π.χ. περιγραφή ενός μουσεια-
κού αντικειμένου και της διαδικασίας συντήρησής του που μπορεί να επιτυγχάνεται με τη
χρήση του Dublin Core και την ενσωμάτωση – επέκταση με το PREMIS. Επισημαίνεται ότι
ο συνδυασμός ενός αρχικά απλού/ βασικού σχήματος με ένα εξειδικευμένο σχήμα για τη
διαχείριση συγκεκριμένων διαδικασιών ή και λειτουργιών μπορεί να αποδώσει εξαιρετικά
αποτελέσματα και χρησιμοποιείται από τους οργανισμούς σήμερα όλο και περισσότερο. Η
προσαρμοστικότητα των προτύπων εγγυάται την πραγματική εξυπηρέτηση των αναγκών
των συλλογών και όχι το αντίστροφο, δηλαδή την προσαρμογή των συλλογών στα πρότυπα.
Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι το Dublin Core δεν έχει υποχρεωτικά πεδία ενώ όλα του
τα πεδία είναι επαναλαμβανόμενα και ο κάθε φορέας μπορεί να επιλέξει με βάση τις ανά-
γκες του και να τα επαναλάβει όσες φορές κρίνει ότι αυτό είναι αναγκαίο. Η δόμηση σχη-
μάτων μεταδεδομένων παρουσιάζεται σε ειδική ενότητα στα κεφάλαια που ακολουθούν.
3. Η διαλειτουργικότητα. Η διαλειτουργικότητα ορίζεται από το NISO (NISO, 2004) ως «η δυ-
νατότητα πολλαπλών συστημάτων με διαφορετικά υπολογιστικά συστήματα και λογισμικό,
δομές δεδομένων και διεπαφές να ανταλλάσουν δεδομένα με την ελάχιστη απώλεια περιε-
χομένου και λειτουργικότητας. Αυτό επιτυγχάνεται μέσα από τη χρήση προδιαγεγραμμένων
σχημάτων μεταδεδομένων, πρωτοκόλλων ανταλλαγής μεταδεδομένων και χαρτογραφήσεις
μεταξύ σχημάτων μεταδεδομένων και πληροφοριακών πόρων που βρίσκονται στο διαδίκτυο».
Στις τρεις αυτές βασικές αρχές προστίθενται και οι ακόλουθες παράμετροι που προσδίδουν στα
σχήματα μεταδεδομένων μεγαλύτερη ευελιξία και ακρίβεια:
1. Σπονδυλωτή διάρθρωση (modularity). Η διάρθρωση ενός προτύπου αντικατοπτρίζει το
βαθμό που τα επιμέρους μέρη ενός συστήματος μπορούν να χωριστούν και να ανασυ-
ντεθούν. Ουσιαστικά δηλαδή εξετάζονται τα υποσύνολα που δημιουργούνται μέσα σε
ένα σχήμα τα οποία μπορούν να σταθούν αυθύπαρκτα και να συντεθούν με άλλα στοι-
χεία άλλων σχημάτων και να απαρτίσουν την επέκταση ενός σχήματος ή τη δημιουργία
ενός προφίλ. Η αναπαράσταση των διαθρωτικών στοιχείων ενός σχήματος μεταδεδομένων
προσομοιάζει τα τουβλάκια των lego ή πιο απλά τα βασικά δομικά χαρακτηριστικά του
σχήματος που το απαρτίζουν αλλά τα οποία και από μόνα τους αποτελούν λειτουργικές
ενότητες. Τα μεταδεδομένα διατυπώνονται σε μια κοινή γλώσσα με πιο συνηθισμένη την
xml (Extensible Markup Language) η οποία βέβαια αντικαθίσταται πλέον από την RDF
(Resource Description Framework).
68
πιο απλά τα βασικά δομικά χαρακτηριστικά του σχήματος που το απαρτίζουν αλλά τα οποία και
από μόνα τους αποτελούν λειτουργικές ενότητες.
Μεταδεδομένα Τα μεταδεδομένα
- Δρ Δάφνη διατυπώνονται σε μια κοινή
Κυριάκη-Μάνεση
γλώσσα με πιο συνηθισμένη την xml (Extensible Markup Language) η οποία βέβαια
αντικαθίσταται πλέον από την RDF (Resource Description Framework).
Διαγραμματικά:
Διαγραμματικά:
λεξιλόγια Περιγραφικά xml
xml Δομικά Σχέση
διατήρησης Διαχειριστικά
xml
τοπικής
Δικαιωμάτων διαχείρισης
Σχήμα 3.1 Διαρθρωτική δομή μεταδεδομένων- Δομικά στοιχεία Μεταδεδομένων
Το Σχήμα 3.1 παρουσιάζει τη διαρθρωτική δομή των μεταδεδομένων.
2. δομή
Σχήμα 3 .1 Διαρθρωτική Εξειδίκευση στοιχείου
μεταδεδομένων (refinement)
- Δομικά αφορά την εξειδίκευση των πεδίων των μεταδεδομένων
στοιχεία Μεταδεδομένων
και το βαθμό λεπτομέρειας που αποδίδει κάθε πρότυπο. Η εξειδίκευση αυτή προσδιορίζεται
από την ερμηνεία που δίνεται στις οδηγίες για τη συμπλήρωση κάθε πεδίου που εμπεριέ-
Το Σχήμα 3.1
χεταιπαρουσιάζει
στο σχήμα τη διαρθρωτική δομή
μεταδεδομένων αλλά των
και μεταδεδομένων.
τον αριθμό των πεδίων που το απαρτίζουν. Για
2. Εξειδίκευση στοιχείου (refinement) αφορά την εξειδίκευση των πεδίων των μεταδεδομένων και
παράδειγμα, η «περίληψη» (abstract) αποτελεί εξειδίκευση του πεδίου «Περιγραφή».
το βαθμό λεπτομέρειας που αποδίδει κάθε πρότυπο. Η εξειδίκευση αυτή προσδιορίζεται από την
3. Πολυγλωσσικότητα (multilinguality). Η δυνατότητα υποστήριξης πολυγλωσσικών μεταδε-
ερμηνεία που δίνεται στις οδηγίες για τη συμπλήρωση κάθε πεδίου που εμπεριέχεται στο σχήμα
δομένων και δεδομένων αποτελούν στοιχείο πρωταρχικής σημασίας για τα ελληνικά απο-
μεταδεδομένων αλλά και τον αριθμό των πεδίων που το απαρτίζουν. Για παράδειγμα, η
θετήρια και τις ψηφιακές βιβλιοθήκες. Η δυνατότητα παρουσίασης των λημμάτων των με-
«περίληψη» (abstract) αποτελεί εξειδίκευση του πεδίου «Περιγραφή».
ταδεδομένων σε δυο ή και περισσότερες γλώσσες αφορούν τόσο τη διαχείριση σε επίπεδο
3. Πολυγλωσσικότητα (multilinguality). Η δυνατότητα υποστήριξης πολυγλωσσικών
σχήματος όσο και τη δυνατότητα παρουσίασης τους.
μεταδεδομένων και δεδομένων αποτελούν στοιχείο πρωταρχικής σημασίας για τα ελληνικά
αποθετήρια και τις ψηφιακές βιβλιοθήκες. Η δυνατότητα παρουσίασης των λημμάτων των
3.5 Δομή ενόςσεσχήματος
μεταδεδομένων δυο ή και μεταδεδομένων
περισσότερες γλώσσες αφορούν τόσο τη διαχείριση σε επίπεδο
σχήματος όσο και τη δυνατότητα παρουσίασης τους.
Ένα σχήμα μεταδεδομένων απαρτίζεται από μια σειρά από στοιχεία (elements) που αντιστοιχούν σε
συγκεκριμένα πεδία. Επίσης, περιλαμβάνει τις οδηγίες για την έννοια και το περιεχόμενο που πρέπει να
3.5.Δομή συμπεριληφθεί
ενός σχήματος σε μεταδεδομένων
κάθε πεδίο. Από την άποψη αυτή ένα σχήμα μεταδεδομένων λειτουργεί και ως ένα
σύνολο οδηγιών που εξασφαλίζουν ότι σε κάθε πεδίο θα γραφτεί η συγκεκριμένη πληροφορία και δεν θα
Ένα σχήμαδημιουργούνται
μεταδεδομένων απαρτίζεται ως
αναντιστοιχίες από
προς μιατηνσειρά
έννοιααπό
και στοιχεία (elements)
το περιεχόμενο που αντιστοιχούν
των μεταδεδομένων. σε
Το σημείο
συγκεκριμένα
αυτόπεδία. Επίσης,
αποτελεί περιλαμβάνει
τη βασικότερη αρχήτιςγια
οδηγίες για τηντης
την επίτευξη έννοια και το περιεχόμενο
διαλειτουργικότητας που πρέπει
και είναι να
η «συνθήκη»
συμπεριληφθεί σε κάθε πεδίο. Από την άποψη αυτή ένα σχήμα μεταδεδομένων λειτουργεί και ως ένα
που ορίζει την ύπαρξη και τη χρησιμότητα των μεταδεδομένων. Ο τρόπος που θα γραφτεί η πληροφο- σύνολο
οδηγιών που εξασφαλίζουν ότι σε κάθε πεδίο θα γραφτεί η συγκεκριμένη πληροφορία και δεν θα
ρία αυτή
δημιουργούνται συχνά προσδιορίζεται
αναντιστοιχίες ως προς τηναπό το σχήμα
έννοια και τομεταδεδομένων,
περιεχόμενο τωνόπως για παράδειγμα
μεταδεδομένων. Το ησημείο
οδηγίααυτό
του να
αποτελεί τηκαταγραφεί
βασικότερημια ημερομηνία
αρχή με βάσητης
για την επίτευξη το διαλειτουργικότητας
ISO8601 ή να αντλείκαι απόείναι
ένα ορισμένο ελεγχόμενο
η «συνθήκη» λεξιλόγιο,
που ορίζει την
ύπαρξη καιή νατη ακολουθηθούν
χρησιμότητα των μεταδεδομένων.
οδηγίες από το AACR2 Ο τρόπος
για τον που
τρόποθααπόδοσης
γραφτεί των
η πληροφορία αυτή συχνά
κύριων ονομάτων κ.λπ., με
τον τρόπο αυτό δίνονται οι τιμές των στοιχείων των μεταδεδομένων. Επομένως, αν εξετάσουμε τα επι-
μέρους στοιχεία που αποτελούν ένα σχήμα θα δούμε ότι συγκροτούνται από μια σειρά από οδηγίες και
8
παραμέτρους που προσδιορίζουν με αδιαμφισβήτητο τρόπο την μοναδική του τιμή, την ονομασία του,
τον ορισμό του περιεχομένου του και τον δείκτη URI (Uniform Resource Identifier).
69
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Στην παρουσίαση
προσδιορίζεται από το σχήματων σχημάτων μεταδεδομένων
μεταδεδομένων, όπως για χρησιμοποιούνται
παράδειγμα η οδηγία οι λέξεις
του ναστοιχείο (element),
καταγραφεί μια
ημερομηνία με βάση το ISO8601 ή να αντλεί από ένα ορισμένο ελεγχόμενο λεξιλόγιο, ή να ακολουθηθούν
εξειδίκευση στοιχείου (refinement), όρος (term), πεδίο (field) καθώς και οι παράμετροι που τα ορίζουν
οδηγίες από το AACR2 για τον τρόπο απόδοσης των κύριων ονομάτων κλπ, με τον τρόπο αυτό δίνονται οι
ως χαρακτηριστικά (attributes), ιδιότητες (properties), κλάσεις/ κατηγορίες (classes), τιμές (values).
τιμές των στοιχείων των μεταδεδομένων. Επομένως, αν εξετάσουμε τα επιμέρους στοιχεία που αποτελούν ένα
Προκειμένου
σχήμα θα δούμενα τυποποιηθεί η ορολογία
ότι συγκροτούνται και σειρά
από μια να διευκρινιστεί
από οδηγίεςοκαιτρόπος με τον οποίο
παραμέτρους που χρησιμοποιούνται
προσδιορίζουν με
αδιαμφισβήτητο
στο πλαίσιο των τρόπο την μοναδική
μεταδεδομένων του τιμή, την ονομασία του, τον ορισμό του περιεχομένου του και τον
διευκρινίζουμε:
δείκτη URI (Uniform
• Σχήμα Resource Identifier).
μεταδεδομένων (metadata schema): ένα σύνολο στοιχείων που έχει ενιαία δομή και
Στην παρουσίαση των σχημάτων μεταδεδομένων χρησιμοποιούνται οι λέξεις στοιχείο (element),
οδηγίες με προσδιορισμένες έννοιες.πεδίο
εξειδίκευση στοιχείου (refinement), όρος (term), Για παράδειγμα
(field) καθώςτοκαιDublinCore,
οι παράμετροιMODS,
που τακ.λπ.
ορίζουν ως
• Στοιχείο
χαρακτηριστικά (element):ιδιότητες
(attributes), βασικό συστατικό
(properties),ενός σχήματος
κλάσεις/ μεταδεδομένων
κατηγορίες (classes),π.χ. τίτλος
τιμές (title).
(values).
Προκειμένου να τυποποιηθεί η ορολογία και να διευκρινιστεί ο
Χρησιμοποιείται με την έννοια του συστατικού του σχήματος.τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιούνται στο
πλαίσιο των μεταδεδομένων διευκρινίζουμε:
• Εξειδίκευση στοιχείου (refinement): μια υποκατηγορία που στοχεύει στο να κάνει το νόημα
του στοιχείου πιο συγκεκριμένο.
Σχήμα μεταδεδομένων (metadata schema): ένα σύνολο στοιχείων που έχει ενιαία δομή και
• Όροςοδηγίες
(term):μεγενική
προσδιορισμένες έννοιες. Για παράδειγμα
λέξη που χρησιμοποιείται για να το DublinCore
αποδώσει , MODS, κλπτύπους στοι-
διαφορετικούς
Στοιχείο (element): βασικό συστατικό ενός σχήματος μεταδεδομένων
χείων μεταδεδομένων, όπως στοιχεία, εξειδικεύσεις στοιχείων, κατηγορίες πχ (κλάσεις)
τίτλος (title).
τιμές
Χρησιμοποιείται με την έννοια του συστατικού του σχήματος.
κωδικοποιημένων λεξιλογίων,
Εξειδίκευση στοιχείου κ.λπ.. Όλοι
(refinement): οι όροι ενός σχήματος
μια υποκατηγορία μεταδεδομένων
που στοχεύει στο να κάνει τοέχουν
νόημαένα
όνομα και ένα URI (Uniform
του στοιχείου πιο συγκεκριμένο. Resource Identifier) που αντικατοπτρίζει το όνομα τους και
τουςΌρος (term): Επίσης,
ταυτοποιεί. γενική λέξη
κάθε που
όροςχρησιμοποιείται
έχει μια ετικέταγιαπουναεπιτρέπει
αποδώσειτηνδιαφορετικούς
αναγνώρισήτύπους
του με
στοιχείων μεταδεδομένων, όπως στοιχεία, εξειδικεύσεις στοιχείων, κατηγορίες (κλάσεις)
βάση τα χαρακτηριστικά που επιθυμεί ο κάθε οργανισμός.
τιμές κωδικοποιημένων λεξιλογίων, κλπ. Όλοι οι όροι ενός σχήματος μεταδεδομένων έχουν
• Πεδίο ένα(field):
όνομα η καιλέξη πεδίο(Uniform
ένα URI έρχεται Resource
από τις βάσεις δεδομένων
Identifier) που φιλοξενούν
που αντικατοπτρίζει τα τους
το όνομα σχήματα
και
μεταδεδομένων.
τους ταυτοποιεί. Κάθε πεδίοκάθε
Επίσης, ουσιαστικά
όρος έχειαντιστοιχεί
μια ετικέταμε έναεπιτρέπει
που στοιχείοτην
μεταδεδομένων.
αναγνώρισή τουΠολ-με
βάση τα χαρακτηριστικά που επιθυμεί ο κάθε οργανισμός.
λές φορές χρησιμοποιείται χωρίς διάκριση προκειμένου να αποδώσουμε τα συστατικά ενός
Πεδίο (field): η λέξη πεδίο έρχεται από τις βάσεις δεδομένων που φιλοξενούν τα σχήματα
σχήματος μεταδεδομένων.
μεταδεδομένων. Κάθε πεδίο ουσιαστικά αντιστοιχεί με ένα στοιχείο μεταδεδομένων. Πολλές
Εξετάζοντας
φορέςτώρα την αποτύπωση
χρησιμοποιείται χωρίς του κάθε όρου
διάκριση διακρίνουμε
προκειμένου ότι απαρτίζεται
να αποδώσουμε από μια σειρά
τα συστατικά ενός
χαρακτηριστικώνσχήματος μεταδεδομένων.
που αποτυπώνουν τις ιδιότητές του καθώς και τις οδηγίες για τη χρήση αυτών των
χαρακτηριστικών που προσδιορίζουν τόσο τις έννοιες που περιλαμβάνουν όσο και τον τύπο τους.
Εξετάζοντας τώρα την αποτύπωση του κάθε όρου διακρίνουμε ότι απαρτίζεται από μια σειρά
Σύμφωνα με το DCMI Version 1.1 (DCMI, 2012) κάθε όρος έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά:
Όνομα (Name) Το όνομα του στοιχείου. Προσαρτάται στο URI και δημιουργεί
το μοναδικό όνομα του στοιχείου
Ετικέτα (Label) Η Ετικέτα που δίνουμε στο στοιχείο και σηματοδοτεί το πώς θα
φαίνεται το όνομά της. Μπορεί να έχει την ίδια τιμή με το
«Όνομα» αλλά μπορεί και να αποδίδεται μια διαφορετική
«ετικέτα». Πχ το πεδίο Δημιουργός μπορεί να έχει την Ετικέτα
«Συγγραφέας», όπου ταυτίζεται με το δημιουργό αλλά
διαμορφώνεται ώστε να είναι πιο σαφής στο εκάστοτε κοινό στο
οποίο απευθυνόμαστε.
URI (Unique Resource Identifier) Το μοναδικό αναγνωριστικό του στοιχείου
Ορισμός (Definition) Ένας ορισμός που προσδιορίζει με ακρίβεια την έννοια και τη
φύση του περιεχομένου του στοιχείου.
Τύπος όρου (Type of Term) Ο τύπος του στοιχείου όπως διαμορφώνεται από το φορέα
δημιουργίας του προτύπου (πχ αν αποτελεί μια κατηγορία
(κλάση), ιδιότητα ή μέρος κωδικοποιημένου θεματικού
ελεγχόμενου λεξιλογίου)
Πίνακας3.1
Πίνακας 3.1 Όρος
Όρος μεταδεδομένων
μεταδεδομένων
– –Βασικά
ΒασικάΧαρακτηριστικά
Χαρακτηριστικά, Πηγή: DCMI, Metadata Terms Version 1.1
(DCMI, 2012)
9
Ο Πίνακας 3.1 παρουσιάζει τη δόμηση ενός όρου του DCMI.
Εκτός από τα παραπάνω ένα στοιχείο που αντιστοιχεί με έναν όρο στο σχήμα μεταδεδομένων
(και ένα πεδίο στη βάση δεδομένων) μπορεί να περιλαμβάνει:
70
Ο Πίνακας 3.1 παρουσιάζει τη δόμηση ενός όρου του DCMI.
Εκτός από τα παραπάνω ένα στοιχείο που αντιστοιχεί με έναν όρο στο σχήμα μεταδεδομένων (και
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
ένα πεδίο στη βάση δεδομένων) μπορεί να περιλαμβάνει:
Σχόλιο (Comment) Πρόσθετη πληροφορία
Βλέπε (See) Παραπέμπει σε καθιερωμένη πηγή για τον όρο
Αναφέρει (References) Περιλαμβάνει (αναφέρει) μια πηγή στον ορισμό ή το
σχόλιο του όρου
Εξειδικεύει (Refines) Μια ιδιότητα της οποίας ο περιγραφόμενος όρος
αποτελεί εξειδίκευση
Ευρύτερο από (Broader Than) Μια κατηγορία (κλάση) από την οποία ο
περιγραφόμενος όρος είναι ευρύτερος
Ειδικότερο από (Narrower Than) Μια κατηγορία (κλάση) από την οποία ο
περιγραφόμενος όρος είναι ειδικότερος
(υποκατηγορία)
Έχει ως τομέα (Has Domain): Μια κατηγορία από την οποία ένας πληροφοριακός
πόρος που περιγράφεται από τον όρο αποτελεί ένα
στιγμιότυπο.
Καλύπτει ως φάσμα (HasRange): Μια κατηγορία από την οποία μια τιμή που
περιγράφεται από τον όρο αποτελεί ένα στιγμιότυπο.
Μέλος του (Member Of): Ένα απαριθμούμενο σύνολο πόρων από τους οποίους
Πίνακας 3.2 Όρος Μεταδεδομένων – Πρόσθετα χαρακτηριστικά,
ο όρος Πηγή:DCMI,
αποτελεί μέλοςMetadataTerms (DCMI, 2012).
(Σχήμα Κωδικοποίησης
Version 1.1. (14/06/2012) Λεξιλογίου).
Στιγμιότυπο του (Instance Of) Μια κατηγορία (κλάση) της οποίας ο περιγραφόμενος
Ο Πίνακας 3.2 παρουσιάζει τα πρόσθετα χαρακτηριστικά
όρος αποτελεί ένα
ενόςστιγμιότυπο.
όρου του DCMI. Για παράδειγ-
Έκδοση
μα (Version)
το στοιχείο Μια στο
που αφορά το δημιουργό αποτυπώνεται συγκεκριμένη περιγραφή
Dublin Core της τα
με βάση ιστορίας (των χαρα-
ακόλουθα
διαδοχικών αλλαγών) του όρου. Δηλαδή μπορεί εδώ
κτηριστικά:
να προσδιοριστεί η έκδοση (1 η, 2η, 3η κλπ) του
περιγραφόμενου όρου.
Term name (Όνομα όρου) Creator
Αντίστοιχη Ιδιότητα (Equivalent Property) Μια ιδιότητα με την οποία αντιστοιχεί ο
URI: http://purl.org/dc/terms/creator
περιγραφόμενος όρος.
Label (Ετικέτα): Creator (Δημιουργός)
Πίνακας 3.2 Όρος Μεταδεδομένων – Πρόσθετα χαρακτηριστικά
Definition
Πηγή:DCMI (Ορισμός): An entity primarily responsible for making the
, MetadataTerms(DCMI, 2012). Version1.1. (14/06/2012)
resource. (Μια οντότητα που έχει την κύρια ευθύνη
δημιουργίας του πληροφοριακού πόρου).
Ο Πίνακας 3.2 παρουσιάζει
Comment (Σχόλιο): τα πρόσθετα χαρακτηριστικά ενός όρου του DCMI. Για παράδειγμα το στοιχείο
Examples of a Creator include a person, an
που αφορά το δημιουργό αποτυπώνεται στο Dublin Core με βάση τα ακόλουθα χαρακτηριστικά:
organization, or a service. (Παραδείγματα ενός
δημιουργού μπορεί να περιλαμβάνουν ένα πρόσωπο,
Term name (Όνομα όρου) έναν οργανισμό, ή μια υπηρεσία).
Creator
URI: of Term (Τύπος όρου):
Type http://purl.org/dc/terms/creator
Property
Label (Ετικέτα): Creator (Δημιουργός)
Refines (Εξειδικεύει): http://purl.org/dc/elements/1.1/creator
Definition (Ορισμός): An entity primarily responsible for making the
Refines (Εξειδικεύει): http://purl.org/dc/terms/contributor
resource.(Μια οντότητα που έχει την κύρια ευθύνη
HasRange (καλύπτει ως φάσμα): δημιουργίας του πληροφοριακού πόρου).
http://purl.org/dc/terms/Agent
Comment (Σχόλιο): Examples of a Creator include a person, an
Version (Έκδοση): http://dublincore.org/usage/terms/history/#creatorT-002
Equivalent Property (Αντίστοιχη ιδιότητα): http://xmlns.com/foaf/0.1/maker
10
Πίνακας
Πίνακας3.3 Περιγραφή όρου
3.3Περιγραφή όρου μεταδεδομένων
μεταδεδομένων - Δημιουργός, Πηγή: DCMI, Metadata Terms (DCMI, 2012)
- Δημιουργός
Πηγή: DCMI, Metadata Terms
(DCMI, 2012)
O Πίνακας 3.3 παρουσιάζει την περιγραφή του όρου «δημιουργός» στο DCMI.
O Πίνακας 3.3 παρουσιάζει την περιγραφή του όρου «δημιουργός» στο DCMI.
Οι όροι μέσα στο σχήμα μεταδεδομένων δομούνται με διαφορετικούς τρόπους είτε είναι σαν
Οι όροι μέσα στο σχήμα μεταδεδομένων δομούνται με διαφορετικούς τρόπους είτε είναι σαν μια
μια απλή λίστα
απλή λίστα όρων
όρων είτε
είτε διαμορφώνουν
διαμορφώνουν ιεραρχικές
ιεραρχικές σχέσεις
σχέσεις μεταξύ
μεταξύ τωντων όρων,
όρων, κυρίως
κυρίως σε σε σχέσεις
σχέσεις μετα-
μεταξύ
ξύευρύτερου
ευρύτερουκαικαι ειδικότερου
ειδικότερου όρου.
όρου. Τα απλούστερα
Τα απλούστερα και συνηθέστερα
και συνηθέστερα σχήματασχήματα απαρτίζονται
απαρτίζονται απόλίστες
από απλές απλές
όρων που επιτρέπουν συσχετισμούς με άλλες μορφές πχ στοιχείο και εξειδίκευση στοιχείου
λίστες όρων που επιτρέπουν συσχετισμούς με άλλες μορφές π.χ. στοιχείο και εξειδίκευση στοιχείου (refinement ). Τα
σχήματα μεταδεδομένων κωδικοποιούνται κυρίως σε γλώσσα XML και πλέον RDF.
(refinement).
ΚάθεΤα σχήματα
σχήμα μεταδεδομένων
αποτελείται κωδικοποιούνται
από μια σειρά κυρίως
στοιχείων (πεδίων) που σε γλώσσασεXML
δομούνται και πλέον
ενότητες RDF.
(modules) και
συνθέτουν μια πλήρη απόδοση μεταδεδομένων. Το σύνολο των μεταδεδομένων διαμορφώνουν το λήμμα του
τεκμηρίου.
Διαγραμματικά, η σχέση μεταξύ σχήματος μεταδεδομένων
71 και λήμματος είναι:
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Κάθε σχήμα αποτελείται από μια σειρά στοιχείων (πεδίων) που δομούνται σε ενότητες (modules)
και συνθέτουν μια πλήρη απόδοση μεταδεδομένων. Το σύνολο των μεταδεδομένων διαμορφώνουν το
λήμμα του τεκμηρίου.
Διαγραμματικά, η σχέση μεταξύ σχήματος μεταδεδομένων και λήμματος είναι:
Σχήμα 3.2. Σχέση μεταξύ Σχήματος Μεταδεδομένων και Λήμματος (Εγγραφής)
Το Σχήμα 3.2 παρουσιάζει τη σχέση μεταξύ του σχήματος μεταδεδομένων και ενός λήμματος
(εγγραφής).
Πρέπει να σημειωθεί ότι η επιλογή σχήματος μεταδεδομένων και η διαμόρφωση του λήμματος,
η οποία γίνεται με την επιλογή των πεδίων εξαρτώνται άμεσα από τη συλλογή που εξυπηρετούμε και τις
πληροφοριακές ανάγκες που αυτή επιβάλλει. Επιπλέον, εξαρτάται από τις παραμέτρους που επιβάλλει
η διαλιετουργικότητα, όπως ακριβώς αναπτύχθηκε παραπάνω.
Διαγραμματικά, η σχέση αυτή αποτυπώνεται στο Σχήμα 3.3 που ακολουθεί:
72
πληροφοριακές ανάγκες που αυτή επιβάλλει. Επιπλέον, εξαρτάται από τις παραμέτρους που επιβάλλει η
διαλιετουργικότητα, όπως ακριβώς αναπτύχθηκε παραπάνω.
Διαγραμματικά, η σχέση αυτή αποτυπώνεται στο Σχήμα 3.3 που ακολουθεί:
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Πολιτική συλλογής
Πολιτική επιλογής σχήματος
Συλλογή
Πολιτική επιλογής πεδίων
Σχήμα μεταδεδομένων
Λήμμα
3.6 Τα πρότυπα
3.6. Τα
Ταπρότυπα
πρότυπα αναπτύχθηκαν από οργανισμούς και επιστημονικές κοινότητες που ήθελαν να εξυπηρετή-
σουν συγκεκριμένες ανάγκες και διαπίστωσαν από νωρίς την ανάγκη τυποποίησης των περιγραφών των
Τα πρότυπα αναπτύχθηκαν από οργανισμούς και επιστημονικές κοινότητες που ήθελαν να εξυπηρετήσουν
τεκμηρίωνανάγκες
συγκεκριμένες των συλλογών τους. Ειδικότερα,
και διαπίστωσαν από νωρίςη την
βιβλιοθηκονομική κοινότητα
ανάγκη τυποποίησης ανέπτυξε από
των περιγραφών τωνπολύ νωρίς
τεκμηρίων
των συλλογών τους. Ειδικότερα, η βιβλιοθηκονομική κοινότητα ανέπτυξε από πολύ νωρίς πρότυπα τη
πρότυπα και οδηγίες προκειμένου να τυποποιήσει τα βιβλιογραφικά λήμματα και αξιοποίησε άμεσα και
οδηγίες προκειμένου
διαθέσιμη να τυποποιήσει
τεχνολογία τα βιβλιογραφικά
για να ανταλλάξει μεταδεδομένα λήμματα και αξιοποίησε
και να περιορίσει άμεσα τη εργασίες
επαναλαμβανόμενες διαθέσιμη
τεχνολογία για των
στο χώρο να ανταλλάξει
βιβλιοθηκών.μεταδεδομένα και να περιορίσει επαναλαμβανόμενες εργασίες στ ο χώρο των
βιβλιοθηκών.
Σήμερα έχουμε στη διάθεσή μας μια πληθώρα προτύπων για την παραγωγή μεταδεδομένων
Σήμερα έχουμε στη διάθεσή μας μια πληθώρα προτύπων για την παραγωγή μεταδεδομένων που
δημιουργήθηκαν με στόχομε να
που δημιουργήθηκαν στόχο να εξυπηρετήσουν
εξυπηρετήσουν ανάγκες
ανάγκες ομάδωνκοινοτήτων
ομάδων κοινοτήτωνκαικαι αντίστοιχων
αντίστοιχωντύπωντύπων
τεκμηρίων.
τεκμηρίων. Έτσι Έτσι έχουμε
έχουμε πρότυπα
πρότυπα μεταδεδομένων
μεταδεδομένων πουπουεξυπηρετούν
εξυπηρετούντεκμήρια
τεκμήρια βιβλιογραφικής
βιβλιογραφικής φύσης,φύσης,
πρότυπα που εξυπηρετούν
πρότυπα που εξυπηρετούν περιγραφές αρχειακού
περιγραφές υλικού,
αρχειακού μουσειακών
υλικού, μουσειακώναντικειμένων
αντικειμένωναλλά και και
αλλά πρότυπα που
πρότυπα
εξυπηρετούν αφηρημένες έννοιες και ιδέες.
που εξυπηρετούν αφηρημένες έννοιες και ιδέες.
Παράλληλα, σε επίπεδο σχημάτων
Παράλληλα, διακρίνουμε:
σε επίπεδο σχημάτων διακρίνουμε:
• σχήματα που εξυπηρετούν τις δομές των δεδομένων (data standards) και παράγουν μετα-
σχήματα δεδομένα
που εξυπηρετούν τις δομές την
που αποτυπώνουν των περιγραφή
δεδομένωνκαι (data
τη standards)
σημασιολογία καιτων
παράγουν μεταδεδομένα
τεκμηρίων. Από τα
που αποτυπώνουν την περιγραφή και τη σημασιολογία των τεκμηρίων. Από τα πιο γνωστά σχήματα
αυτού του πιο είδους
γνωστάείναι
σχήματα αυτού του
το Dublin είδους
Core. Στο είναι
χώροτοτωνDublin Core. Στοτεκμηρίων
μουσειακών χώρο των μουσειακών
σχήματα που
τεκμηρίων σχήματα που εξυπηρετούν τις δομές των δεδομένων
εξυπηρετούν τις δομές των δεδομένων είναι το Categories for the Description είναι το Categories
of WorksforoftheArt
(CDWA),Description
το VRA Coreof Works of Art (CDWA),
Categories, Versionτο4.0,
VRA Core
κλπ. ΤαCategories, Version
σχήματα αυτά 4.0, κ.λπ..το
αποτελούν Ταβασικό
σχή-
στοιχείο ματα
για την
αυτάαποτύπωση
αποτελούν των δεδομένων,
το βασικό ενώ
στοιχείο γιασυνεργάζονται
την αποτύπωσημετων σχή ματα που ενώ
δεδομένων, αφορούν
συνερ-το
περιεχόμενο
γάζονται με σχήματα που αφορούν το περιεχόμενο των δεδομένων αλλά και σχήματαενώ
των δεδομένων αλλά και σχήματα που εξασφαλίζουν την ανταλλαγή δεδομένων, πουσε
κάποιες περιπτώσεις ταυτίζονται. Τα σχήματα αυτά αποτυπώνονται σε γλώσσα XML & RDF.
εξασφαλίζουν την ανταλλαγή δεδομένων, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις ταυτίζονται. Τα σχή-
σχήματα ματα
που αφορούν το περιεχόμενο
αυτά αποτυπώνονται των δεδομένων
σε γλώσσα XML & (data
RDF. content), δηλαδή αφορούν τον τρόπο με
τον οποίο γίνεται η εγγραφή σε κάθε προσδιορισμένο όρο (ή πεδίο) και ουσιαστικά αφορούν το «πως
• σχήματα που αφορούν το περιεχόμενο των δεδομένων (data content), δηλαδή αφορούν τον
τρόπο με τον οποίο γίνεται η εγγραφή σε κάθε προσδιορισμένο όρο (ή πεδίο) και ουσια-
στικά αφορούν το «πως γεμίζει ένα πεδίο» 13 και τυποποιούν το περιεχόμενο των εγγραφών.
Το πιο γνωστό παράδειγμα αποτελούν οι Αγγλο-Αμερικάνικοι Κανόνες Καταλογογράφησης
(AACR2) (AmericanLibraryAssociation, CanadianLibraryAssociation, andtheCharteredIn
stituteofLibraryandInformationProfessionals, 2006) που έχουν σχεδιαστεί για τη δημιουρ-
γία καταλόγων των βιβλιοθηκών. Οι Κανόνες περιλαμβάνουν οδηγίες και περιγραφές των
όρων που συνιστούν σημεία πρόσβασης στα τεκμήρια. Τα σημεία αυτά συμπίπτουν σε πολύ
μεγάλο βαθμό με τα στοιχεία των σχημάτων μεταδεδομένων που αφορούν τις δομές των
73
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
τεκμηρίων. Ο αρχικός τους σχεδιασμός έγινε για να αντιστοιχούνται με τα πρότυπα κωδικο-
ποίησης MARC αλλά αξιοποιούνται και από άλλα πρότυπα που εξυπηρετούν βιβλιογραφι-
κά και μη δεδομένα. Από την άποψη αυτή οι AACR2 έχουν χρησιμοποιηθεί και λειτουργούν
συνεργατικά με τα πρότυπα σχήματα μεταδεδομένων.
Ανάλογοι κανόνες υπάρχουν για τα αρχεία και ειδικότερα το Describing Archives: A content
Standard (DACS) (The Society of American Archivist, 2013) . Το DACS σχετίζεται με άλλα πρότυπα.
Οι περιγραφές που γίνονται σύμφωνα με το DACS όπως ακριβώς και οι AACR2 έχουν σχεδιαστεί για να
χρησιμοποιούνται από τα πρότυπα κωδικοποίησης MARC (Machine Readable Cataloguing MARC21),
το EAD (Encoded Archival Description) και το EAC (Encoded Archival Context). Σχετίζεται επίσης
με το RDA (Resource Description and Access). Επίσης, λαμβάνει υπόψη του τις οδηγίες που δίνονται
από το Διεθνές Συμβούλιο Αρχείων (ICA) και στο πλαίσιο αυτό συμβαδίζει με το ISAD (International
Standard Archival Description) και το ISAAR-CPF (International Standard Archival Authority Record for
Corporate Bodies, Persons, and Families) και το ISDF (International Standard for Describing Functions).
Παράλληλα, το Cataloguing Cultural Objects: A Guide to Describing Cultural Works and Their
Images (CCO) (CCO Commons, 2006).Το CCO αξιοποιώντας τα αντίστοιχα υπάρχοντα πρότυπα και
κυρίως το AACR2 δίνει οδηγίες για τον τρόπο αναγραφής του περιεχομένου των όρων (πεδίων) στοχεύ-
οντας στην υλοποίηση μιας καλής περιγραφικής καταλογογράφησης και της τυποποίησής της.
• σχήματα που αφορούν συγκεκριμένες τιμές των δεδομένων (data values) οι οποίες είναι σχε-
δόν πάντα κωδικοποιημένες. Αυτά περιλαμβάνουν λίστες που μπορεί να προέρχονται από
καθιερωμένα αρχεία μεγάλων οργανισμών (π.χ. καθιερωμένα αρχεία φυσικών προσώπων)
αλλά κυρίως ελεγχόμενα λεξιλόγια (π.χ. LCSH Library of Congress Subject Headings, Art
Thesaurus, ERIC, etc) ή θεματικές κατηγορίες ταξινομικών σχημάτων (π.χ. LCCS Library
of Congress Classification Scheme, Frascati List, κ.λπ.). Ειδικά σε ότι αφορά τα λεξιλόγια
οι λίστες αυτές μπορεί να περιλαμβάνουν χιλιάδες θεματικούς όρους και τους συσχετισμούς
τους, αλλά μπορεί να είναι και απλές συνοπτικές λίστες του τύπου Frascati. Η προσπάθεια
για τυποποίηση των τιμών κυρίως του λεξιλογίου αποτέλεσε κεντρικό θέμα των προτύπων
καθώς εστίαζε στο σημασιολογικό μέρος των μεταδεδομένων και αποκτούσε ιδιαίτερη αξία
για την πρόσβαση στο νοηματικό περιεχόμενο των τεκμηρίων πέρα από το καθαρά περιγρα-
φικό. Σήμερα τείνει να λυθεί με πιο αυτόματους τρόπους αξιοποιώντας μεικτές μεθόδους
προτύπων, με τη μορφή οντολογιών, και ελεύθερου λεξιλογίου.
• Σχήματα που αφορούν την ανταλλαγή δεδομένων (data exchange). Τα σχήματα αυτά μπορεί
να είναι ξέχωρα αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις πλέον είναι ενιαία με τα σχήματα που
εξυπηρετούν τις δομές των δεδομένων (data structures) και ταυτίζονται με αυτά. Τέτοια σχή-
ματα αποτελούν το μορφότυπο (format) για την αποθήκευση, πρόσβαση και μεταφορά δεδο-
μένων. Παράδειγμα αποτελεί το ISO2709 Format for Information Exchange που υλοποιείται
στο MARC21 και στοUNIMARC (IFLA (International Federation of Libraries Association),
2001). Τα σχήματα αυτά εκφράζονται σε XML (Extensible Markup Language) γλώσσα.
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να προσθέσουμε και τα πρότυπα ή και πρωτόκολλα που «τραβούν»
(εξάγουν) από τα σχήματα δεδομένων τα παραγόμενα μεταδεδομένα και ουσιαστικά ενισχύουν τη συ-
γκέντρωση μεταδεδομένων και δεδομένων σε κοινά σημεία συνάθροισης, με κυριότερο παράδειγμα
την Europeana. Τα πρότυπα αυτά εστιάζουν στα βασικά (στον πυρήνα) των σχημάτων προκειμένου να
επιτυγχάνουν την απόδοση μιας βασικής και όχι λεπτομερούς πληροφορίας και «τραβούν» τα μεταδε-
δομένα σε συναθροιστές που συγκεντρώνουν μεγάλο όγκο δεδομένων, όπως η Europeana. Τα πρότυπα
αυτά δεν χρησιμοποιούνται ως σχήματα επεξεργασίας των τεκμηρίων σε τοπικό επίπεδο αλλά ως «με-
σάζοντες» από τα τοπικά συστήματα σε απλούστερες μορφές μεταδεδομένων που εγγυώνται τη διαλει-
τουργικότητα. Γνωστότερο σχήμα είναι το OAI_PMH (Open Archives Initiative-Protocol for Metadata
Harvesting). Ανάλογα έχουμε και πρωτόκολλα που ουσιαστικά επιτελούν την ίδια λειτουργία.
74
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Ο Πίνακας 3.4 που ακολουθεί παρουσιάζει τα κυριότερα από τα πρότυπα κατά κατηγορία:
Ο Πίνακας 3.4 που ακολουθεί παρουσιάζει τα κυριότερα από τα πρότυπα κατά κατηγορία:
Πρότυπα Πρότυπα για το Πρότυπα για τις Πρότυπα για Πρωτόκολλα
(δομές δεδομένων) – περιεχόμενο τιμές δεδομένων ανταλλαγή και πρότυπα
Σχήματα δεδομένων συγκομιδής
DC AACR2 LCSH, LCCS ISO 2709 OAI-PMH
MARC, Unimarc DACS Θησαυροί Z39.50
MODS, TEI CCO Οντολογίες LIDO
VRA, CIDOR-CRM Καθιερωμένα
αρχεία
Πίνακας
Πίνακας3.4.
3.4. Πρότυπα
Πρότυπακαι
και πρωτόκολλα
πρωτόκολλαδεδομένωνκατά
δεδομένων κατηγορία
κατά κατηγορία
Ο Πίνακας
Ο Πίνακας 3.4 παρουσιάζει
3.4 παρουσιάζει τις κατηγορίες
τις κατηγορίες τωνκαι
των προτύπων προτύπων και πρωτοκόλλων
πρωτοκόλλων επικοινωνίας. επικοινωνίας.
Πρέπει να τονιστεί ότι κατά την επιλογή χρησιμοποιείται κυρίως συνδυασμός προτύπων και
Πρέπει να τονιστεί
πρωτοκόλλων ότι κατά μεμονωμένα
και λιγότερο την επιλογή χρησιμοποιείται
ή αποκλειστικάκυρίως συνδυασμόςπρότυπα.
καθετοποιημένα προτύπωνΗκαι πρωτοκόλλων
χρήση τόσο των
και λιγότερο μεμονωμένα ή αποκλειστικά καθετοποιημένα πρότυπα. Η χρήση τόσο των προτύπων όσο και
προτύπων όσο και των πρωτοκόλλων μπορεί να είναι συνδυαστική και να επιτυγχάνει μεγαλύτερη ευε-
των πρωτοκόλλων μπορεί να είναι συνδυαστική και να επιτυγχάνει μεγαλύτερη ευελιξία και κα λύτερη
λιξία και καλύτερη
εξυπηρέτηση εξυπηρέτηση
των συλλογών, όπως των συλλογών,
αναφέρθηκε στηνόπως
αρχήαναφέρθηκε στην αρχή του Κεφαλαίου.
του Κεφαλαίου.
3.7. Το Dublin Core (D C)
3.7 Το Dublin Core (DC)
Το Dublin Core είναι το πλέον διαδεδομένο πρότυπο. Έχει την απαρχή του στις πρώιμες βιβλιοθηκονομικές
Το Dublin Core είναι το πλέον διαδεδομένο πρότυπο. Έχει την απαρχή του στις πρώιμες βιβλιοθηκονο-
εφαρμογές που στόχευαν στην καταλογογράφηση και ευρετηρίαση των πηγών και στην εξασφάλιση
μικές εφαρμογές
ομοιομορφίας τωνπου στόχευαν
εγγραφών στην
τους. καταλογογράφηση
Είναι πρότυπο που αντλεί καιαπό
ευρετηρίαση των των
την ωριμότητα πηγών και στην
προτύπω εξασφά-
ν MARC και
λιση ομοιομορφίας των εγγραφών τους. Είναι πρότυπο που αντλεί από την ωριμότητα των προτύπων
στοχεύει στην απλοποίηση των εγγραφών. Παρότι τα δυο αυτά πρότυπα έχουν διαφορετική φιλοσοφία
ωστόσοκαι
MARC αντλούν απόστην
στοχεύει την ίδια λογική της
απλοποίηση τωνβιβλιοθηκονομικής
εγγραφών. Παρότι καταγραφής
τα δυο αυτάτωνπρότυπα
πηγών και αντλούν
έχουν από τα
διαφορετική
στοιχεία αυτά τεχνογνωσία και μεθόδους διαχείρισης.
φιλοσοφία Το ωστόσο
πρότυποαντλούν από την
Dublin Core ίδιαβασικό
έπαιξε λογικήρόλο
της στην
βιβλιοθηκονομικής καταγραφής
προσπάθεια οργάνωσης των πηγών και
των πληροφοριακών
αντλούν από τα στοιχεία
πόρων. Φτιαγμένο για να αυτά τεχνογνωσία
διαχειρίζεται ποικίλακαι μεθόδους διαχείρισης.
μεταδεδομένα και με δυνατότητα ανάπτυξης, το Dublin Core
δείχνει Το
ότι πρότυπο
μπορεί ναDublin
διαχειριστεί ηλεκτρονικές πηγές με μεγάλο
Core έπαιξε βασικό ρόλο στην προσπάθεια βαθμό ανταπόκρισης.
οργάνωσηςΤο τωνπρότυπο Dublin
πληροφορια-
Core Metadata Element Set περιλαμβάνει δεκαπέντε βασικά στοιχεία (elements) για την περιγραφή
κών πόρων. Φτιαγμένο για να διαχειρίζεται ποικίλα μεταδεδομένα και με δυνατότητα ανάπτυξης, το
τεκμηρίων. Το όνομα Dublin οφείλεται στη μικρή πόλη Dublin του Οχάιο (Ηνωμένες Πολιτείες), στην οποία
Dublin
έγινε ηCore
πρώτηδείχνει ότι μπορεί
συνάντηση να διαχειριστεί
βιβλιοθηκονόμων, ηλεκτρονικές
αρχειονόμων, πηγές μεκαι
ανθρωπιστών μεγάλο βαθμόαλλά
γεωγράφων ανταπόκρισης.
και ανθρώπων Το
πρότυπο Dublin Core
που εργάζονταν με το Metadata
πρωτόκολλο Element
Z39.50Setκαιπεριλαμβάνει δεκαπέντεGeneralized
την SGML (Standard βασικά στοιχεία
Markup(elements)
Language) για με
στόχο να βρουν τα κοινά σημεία περιγραφής των πληροφοριακών πόρων. Η πρώτη
την περιγραφή τεκμηρίων. Το όνομα Dublin οφείλεται στη μικρή πόλη Dublin του Οχάιο (Ηνωμένες αυτή συνάντηση έ γινε το
1995. Ο όρος “core” (πυρήνας) δόθηκε για τα για τα δέκα αρχικά στοιχεία, που στη συνέχεια επεκτάθηκαν σε
Πολιτείες),
δεκατρία και στην οποίασεέγινε
αργότερα η πρώτη
δεκαπέντε πουσυνάντηση βιβλιοθηκονόμων,
προσδιορίστηκαν αρχειονόμων,
και τα οποία αποτελούν ανθρωπιστών
τη βάση της περιγραφήςκαι
γεωγράφων
για ένα ευρύαλλάφάσμακαιπηγών.
ανθρώπων
Είναι που εργάζονταν
αυτοσχέδια και μεμεαρκετή
το πρωτόκολλο
ευρύτητα τοZ39.50
καθένακαι τηνναSGML
ώστε (Standard
εξυπηρετούν μια
ποικιλία τεκμηρίων χωρίς να περιορίζονται από εξειδικευμένες ανάγκες αποτύπωσης
Generalized Markup Language) με στόχο να βρουν τα κοινά σημεία περιγραφής των πληροφοριακών της πληροφορίας. Το
Dublin Core είναι σχεδιασμένο ώστε να εξυπηρετεί την αποτύπωση ψηφιακών τεκμηρίων . Ωστόσο, το
πόρων. Η πρώτη αυτή συνάντηση έγινε το 1995. Ο όρος “core” (πυρήνας) δόθηκε για τα για τα δέκα
μεγάλο του πλεονέκτημα είναι η δυνατότητά του να αποτυπώνει και επομένως να συγκεράζει και να
αρχικά στοιχεία,
συγκομίζει που στη συνέχεια
πληροφορίες επεκτάθηκαν
που προέρχονται σε δεκατρία
από τεκμήρια και αργότερα
διαφορετικών σε δεκαπέντε
μορφών. Η βάσηπου προσδιο-
στην οποία
ρίστηκαν
στηρίχθηκε καιτοταDublin
οποία αποτελούν
Core είναι οιτη κατάλογοι
βάση της περιγραφής για έναχτισμ
των βιβλιοθηκών, ευρύένοι
φάσμα
κατάπηγών. Είναιστο
κύριο λόγο αυτοσχέδια
πρότυπο
MARC
και και οι ευρύτητα
με αρκετή ευρετηριάσεις των μεγάλων
το καθένα ώστε ναοργανισμών
εξυπηρετούν πουμια
ακολουθούσαν το πρότυπο
ποικιλία τεκμηρίων ΤΕΙνα(Text
χωρίς Encoding
περιορίζονται
Initiative, για το οποίο γίνεται αναφορά στην Ενότητα 3.10) ή ακολουθούσαν πρακτικές ευρετηρίασης που
από εξειδικευμένες
στηριζόταν ανάγκες αποτύπωσης
στην αποτύπωση τίτλων ή πινάκωντης πληροφορίας.
περιεχομένων καιΤο Dublin
απέδιδανCore
πολύείναι
λίγησχεδιασμένο
πληροφορία. ώστεΤόσο νατο
εξυπηρετεί την αποτύπωση ψηφιακών τεκμηρίων. Ωστόσο, το μεγάλο του πλεονέκτημα
MARC όσο και το TEI είναι πρότυπα που απαιτούν τεχνογνωσία και εξαντλητική δουλειά για την αποτύπωση είναι η δυνατό-
του συνόλου
τητά των πληροφοριών
του να αποτυπώνει ενός τεκμηρίου.
και επομένως Η πληθώρα
να συγκεράζει καιτων ψηφιακών πηγών
να συγκομίζει του διαδ ικτύου
πληροφορίες ήδη από το
που προέρχονται
1995 έθετε το πρόβλημα του υπερβολικού χρόνου, κόπου και κόστους των παραδοσιακών
από τεκμήρια διαφορετικών μορφών. Η βάση στην οποία στηρίχθηκε το Dublin Core είναι οι κατάλογοι
των βιβλιοθηκών, χτισμένοι κατά κύριο λόγο στο πρότυπο MARC και οι ευρετηριάσεις των μεγάλων
οργανισμών που ακολουθούσαν το πρότυπο ΤΕΙ (Text 15 Encoding Initiative, για το οποίο γίνεται ανα-
φορά στην Ενότητα 3.10) ή ακολουθούσαν πρακτικές ευρετηρίασης που στηριζόταν στην αποτύπωση
τίτλων ή πινάκων περιεχομένων και απέδιδαν πολύ λίγη πληροφορία. Τόσο το MARC όσο και το TEI
είναι πρότυπα που απαιτούν τεχνογνωσία και εξαντλητική δουλειά για την αποτύπωση του συνόλου των
75
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
πληροφοριών ενός τεκμηρίου. Η πληθώρα των ψηφιακών πηγών του διαδικτύου ήδη από το 1995 έθετε
το πρόβλημα του υπερβολικού χρόνου, κόπου και κόστους των παραδοσιακών καταλογογραφήσεων σε
σχέση με την αμεσότητα και την πληροφοριακή αφθονία που απαιτούσε και έθετε το διαδίκτυο. Αντίθε-
τα η προσέγγιση του Dublin Core εστιάζει στο γεγονός ότι η δυνατότητα πρόσβασης στο ψηφιακό πόρο
είναι απλούστερη υπόθεση λόγω της τεχνολογικής υποδομής και ότι η συμπλήρωση των πληροφοριών
σε αυτά τα δεκαπέντε στοιχεία επαρκεί για να αποδώσει μια πλήρη πληροφοριακή περιγραφή του πό-
ρου. Επιπλέον, αν η περιγραφή αυτή γίνεται με απλό τρόπο, οι ίδιοι οι συγγραφείς ή οι δημιουργοί των
τεκμηρίων μπορούν να συνεισφέρουν στην καταγραφή των στοιχείων τους ενισχύοντας έτσι τον αριθμό
των τεκμηρίων με μεταδεδομένα που τα καθιστούν προσβάσιμα και αναγνωρίσιμα. Παράλληλα, η δη-
μιουργία ενός απλού προτύπου θα δημιουργούσε την απαραίτητη υποδομή για την τυποποίηση ή/ και
την αυτόματη παραγωγή μεταδεδομένων. Η όλη αυτή διαδικασία θα μείωνε την ανθρώπινη προσπάθεια
αλλά και το χρόνο περιγραφικής επεξεργασίας των τεκμηρίων ώστε να αποδίδονται στην κοινότητα με
ενημερότητα και πληρότητα μεταδεδομένων. Η επίτευξη του στόχου αυτού προϋπόθετε την ανάπτυ-
ξη συστημάτων που να επικοινωνούν μεταξύ τους (διαλειτουργικότητα συστημάτων) και την ευκολία
ανταλλαγής εγγραφών μεταξύ συλλογών διαφόρων οργανισμών.
Σήμερα, είκοσι χρόνια μετά την αρχική προσπάθεια και την επιβεβαίωση ότι τα δεκαπέντε αυτά
στοιχεία είναι απλά και ικανά να καλύψουν το σύνολο των βασικών πληροφοριακών απαιτήσεων διαφό-
ρων τύπων τεκμηρίων και ότι εγγυώνται την πληροφοριακή τους συνοχή, εξακολουθούμε να αμφιταλα-
ντευόμαστε ανάμεσα σε παλαιότερα γνωστά και καθιερωμένα πρότυπα που αναλύουν την πληροφορία
και υποτάσσονται σε δομές που επέβαλαν προηγούμενες τεχνολογικές υποδομές. Οι βιβλιοθηκονομικές
κοινότητες εξακολούθησαν την παράλληλη χρήση των προτύπων MARC για την περιγραφή των έντυ-
πων πηγών τους και για πολλά χρόνια δημιούργησαν σε διάφορες φάσεις διπλά και παράλληλα συστή-
ματα. Ειδικότερα, μετά την ανάπτυξη των αποθετηρίων που τείνουν να υλοποιούνται ακολουθώντας το
πρότυπο DC, δημιουργήθηκαν παράλληλα συστήματα με τους παλιούς OPAC και λειτουργούν σαν δυο
παράλληλοι κόσμοι. Στη χώρα μας, με δεδομένη τη σοβαρή έλλειψη ανθρώπινου δυναμικού στις βιβλιο-
θήκες, στα αρχεία και στα μουσεία θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας σοβαρότερα την υιοθέτηση απλών
και εύχρηστων προτύπων και να επανεξετάσουμε τη διατήρηση πολλαπλών προτύπων και σχημάτων
για την εξυπηρέτηση όμοιων αναγκών.
Το πρότυπο συντηρείται και ενημερώνεται από το Dublin Core Metadata Initiative (DCMI),
οργανισμό ο οποίος «υποστηρίζει την καινοτομία στο σχεδιασμό των μεταδεδομένων και ενισχύει τις
καλές πρακτικές. Δραστηριοποιείται στη δομή και την ανάπτυξη μοντέλων σχημάτων μεταδεδομένων
και λειτουργεί συνεκτικά προς τις κοινότητες που το χρησιμοποιούν ενισχύοντας με κάθε τρόπο την
εκπαίδευση στη χρήση του προτύπου» (DCMI, 2012).
Στόχοι του DCMI είναι να επιτυγχάνει απλότητα και ευκολία στη διατήρηση. Το DC παρέμεινε
συνοπτικό και απλό στη χρήση και σε αυτή ακριβώς την αρετή του οφείλεται η μεγάλη χρήση του. Είναι
πρότυπο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί από μη ειδικούς ενώ επιτυγχάνεται πληρότητα στις περιγραφές
γεγονός που εξυπηρετεί την πρόσβαση σε αυτές χωρίς ιδιαίτερο κόστος, κόπο και χρόνο. Για τους λό-
γους αυτούς διατηρεί μια κοινά αποδεκτή και κατανοητή σημασιολογία, η οποία είναι προσιτή σε όλους
ακόμα και τους μη ειδικούς. Για παράδειγμα, οι επιστήμονες που ψάχνουν το άρθρο ενός συγγραφέα και
οι καλλιτέχνες που ψάχνουν τα έργα ενός άλλου καλλιτέχνη κατανοούν και οι δυο την έννοια του «δη-
μιουργού» του τεκμηρίου και τη σημασία του στην περιγραφή του τεκμηρίου. Παράλληλα, η διεθνής
προσέγγιση του προτύπου που επιδιώκει τη χρήση του από διάφορες γλώσσες και η δυνατότητα δημι-
ουργίας πολύγλωσσων εγγραφών έδωσε μεγάλη ώθηση στην αξιοποίηση του. Επίσης, η δυνατότητα
επέκτασης του σχήματος με την προσθήκη στοιχείων και εξειδικεύσεων που εξυπηρετούν τις ιδιαιτερό-
τητες τοπικών συλλογών αποτέλεσε βασική παράμετρο ώθησης της χρήσης του προτύπου. Οι επεκτά-
σεις αυτές λειτουργούν μέσα στο πλαίσιο των βασικών στοιχείων του προτύπου αντλώντας στοιχεία και
από άλλα πρότυπα και δεν επηρεάζουν τη βασική διαλειτουργικότητα του DC. Υλοποιούνται μέσω των
76
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
«προφίλ» και έχουν εφαρμογές σε εξειδικευμένες συλλογές ή συλλογές με ποικίλους τύπους τεκμηρίων
ή καλούνται να αποτυπώσουν διαφορετικά επίπεδα μεταδεδομένων. Τα εξειδικευμένα «προφίλ εφαρ-
μογής» (application profiles) επιτρέπουν σε διαφορετικούς οργανισμούς να χρησιμοποιούν τον πυρήνα
του DC για την περιγραφή των δεδομένων τους και τις επεκτάσεις σε τοπικό επίπεδο για την απόδοση
των πρόσθετων πληροφοριών που κρίνονται αναγκαίες για την εξυπηρέτηση των πρόσθετων πληροφο-
ριακών αναγκών της συλλογής (Βλ. Κεφάλαιο 4).
3.7.1 Simple και Qualified Dublin Core
Είναι δεδομένο ότι το απλό Dublin Core (DCMI, 2012) δεν μπορεί να καλύψει πλήρως τις ανάγκες
αποτύπωσης της πληροφορίας των τεκμηρίων. Το απλό Dublin Core αποτελείται από ολιγάριθμα πεδία
–που δεν ξεπερνούν τα 15- (contributor, coverage, creator, date, description, format, identifier, language,
publisher, relation, rights, source, subject, title, type) που είναι μεν επαναλαμβανόμενα αλλά δεν είναι
υποχρεωτικά. Όσο περισσότερη πληροφορία ωστόσο καταγράφεται και συμπληρώνονται τα αντίστοιχα
πεδία τόσο πληρέστερο είναι το παραγόμενο λήμμα και η παραγωγή μεταδεδομένων αποκτά μεγαλύτε-
ρη πληροφοριακή αξία. Η βασική αρχή που στηρίζει το Dublin Core δεν είναι η πληροφοριακή ανά-
λυση αλλά η δημιουργία κεντρικών οδών πρόσβασης στην πληροφορία μέσα από απλές βασικές και
κοινώς αποδεκτές πληροφοριακές έννοιες. Από την άποψη αυτή το Dublin Core έρχεται να στηρίξει τις
απαιτήσεις της ευρείας χρήσης και την πρόσβαση έναντι της ανάλυσης και της εξαντλητικής τεκμηρίω-
σης που είναι η βασική κατεύθυνση για άλλα πρότυπα. Δεδομένου ότι δεν πρέπει να θυσιάζεται το ένα
για το άλλο και κυρίως να μη χάνεται πληροφορία που έχει ήδη αποτυπωθεί σε αναλυτικά και δομημένα
σχήματα έχουν δοθεί λύσεις για την επικοινωνία των σχημάτων. Στο πλαίσιο αυτό επισημαίνεται ότι
το σχήμα Dublin Core αποβλέπει στη διαχείριση πληροφοριών και όχι στη σπονδυλωτή δόμηση της
πληροφορίας. Το Dublin Core δεν δηλώνει πολύπλοκες σχέσεις καθώς εξετάζει σε απλή παράλληλη
παράθεση τα βασικά στοιχεία που αποτελούν τον πυρήνα (core) της περιγραφής ενός τεκμηρίου, όπως
το δημιουργό του, τον τίτλο του, τα θέματα και την περίληψη του περιεχομένου του αλλά και τον τύπο,
τη γλώσσα και τις απλές βασικές σχέσεις του με άλλα τεκμήρια.
Η χρήση ενός σχήματος για την ανταλλαγή δεδομένων καθώς και την πλοήγηση- ανάκτηση
(π.χ. OAI-PMH) και η χρήση ενός άλλου ή άλλων επικοινωνούντων με το πρώτο σχημάτων για την κα-
ταγραφή και την πληροφοριακή αποτύπωση των τεκμηρίων (π.χ. DC) δείχνει να είναι η καλύτερη πρα-
κτική ιδιαίτερα για τις περιπτώσεις εκείνες που έχουμε ήδη έτοιμες καταγραφές σε αναλυτικά σχήματα.
Το DC έχει δυο επίπεδα: το απλό (Simple) με δεκαπέντε στοιχεία και το εξειδικευμένο (Qualified)
με 22 στοιχεία. Στο Qualified Dublin Core προστίθενται επτά επιπλέον στοιχεία (Κοινό, Προέλευση και
Κάτοχος Πνευματικών δικαιωμάτων, Διδακτική μέθοδος, Μέθοδος πρόσκτησης, Περιοδικότητα Πρό-
σκτησης) καθώς και μια σειρά από εξειδικεύσεις (refinements) των αρχικών στοιχείων που επεξηγούν
τη σημασία τους.
Οι βασικές αρχές που διέπουν το πρότυπο είναι (DCMI, 2012):
1. Η αρχή του ένα προς ένα. Με κάθε λήμμα του DC περιγράφουμε ένα και μόνο τεκμήριο
και όχι τις συνδέσεις ή τα σχετικά με αυτό παράγωγα ή εκδοχές του. Για παράδειγμα, μια
ψηφιακή εικόνα του Ερμή του Πραξιτέλη περιγράφεται ως εικόνα και όχι ταυτόχρονα ως το
πρωτότυπο και η ψηφιακή του απεικόνιση. Δηλαδή, αν θέλουμε να περιγράψουμε το πρωτό-
τυπο έργο και την ψηφιακή του εικόνα θα διαμορφώσουμε δυο λήμματα ένα για το φυσικό
αντικείμενο και ένα για το ψηφιακό του αντίγραφο. Ο δημιουργός στο φυσικό πρωτότυπο
θα είναι ο Πραξιτέλης και στο ψηφιακό αντίγραφο ο φωτογράφος. Η σχέση μεταξύ πρωτό-
τυπου και αντιγράφου μπορεί να διαμορφωθεί μέσα από τα μεταδεδομένα και συγκεκριμένα
από το στοιχείο «Σχετίζεται με» (Relation).
2. Αγνόηση της εξειδίκευσης μιας τιμής και αναγωγής της σε ευρύτερο επίπεδο όταν αυτό
είναι αναγκαίο. Για παράδειγμα, μια εξειδίκευση όπως η ημερομηνία δημιουργίας (date
77
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
created) όταν δεν συντρέχει λόγος για διαφοροποίηση ημερομηνιών μπορεί απλά να ορισθεί
ως ημερομηνία (date) χωρίς την εξειδίκευση.
3. Η απόδοση λογικών τιμών με στόχο πάντα να εξυπηρετείται η ανάκτηση των δεδομένων.
Η εφαρμογή του προτύπου δηλαδή στηρίζεται στη λογική χρήση του και όχι στην άτεγκτη
υλοποίησή του.
Τόσο το απλό όσο και το εξειδικευμένο Dublin Core αποτυπώνονται σε γλώσσα HTML or
XHTML προκειμένου τα μεταδεδομένα να μπορούν να παρουσιαστούν σε διαδικτυακό περιβάλλον.
Επιπλέον, XML (Extensible Markup Language) χρησιμοποιείται για να εκφράσει τις δομές των με-
ταδεδομένων και αποτελεί τον τρόπο έκφρασης της σημασιολογίας των πεδίων και κατά συνέπεια το
σημείο επικοινωνίας μεταξύ των συστημάτων. Με τη χρήση της XML γίνεται η παραδοχή ότι η χρήση
αποκλειστικά ενός προτύπου από όλους τους οργανισμούς δεν είναι απαραίτητη –παρότι θα διευκόλυνε
σημαντικά- αρκεί η γλώσσα διατύπωσης της σημασιολογίας τους να είναι κοινή, στην προκειμένη πε-
ρίπτωση η XML. Σε αυτή τη λογική το DC χρησιμοποίησε αρχικά XML γλώσσα δίνοντας XML σχήμα
και DTD (Document Type Definition) για τις τοπικές συλλογές που είχαν αρκετές εξειδικεύσεις. Τα
DTD (Refsnes, 2015) «αποτελούν τα τυπικά δομικά στοιχεία ενός xml εγγράφου. Προσδιορίζουν τη
δομή του εγγράφου με ένα κατάλογο τυπικών στοιχείων». Για παράδειγμα ο προσδιορισμός του στοι-
χείου, δηλαδή το DTD του στοιχείου Note (Σημείωση) είναι:
<?xml version=»1.0»?>
<!DOCTYPE note [
<!ELEMENT note (to,from,heading,body)>
<!ELEMENT to (#PCDATA)>
<!ELEMENT from (#PCDATA)>
<!ELEMENT heading (#PCDATA)>
<!ELEMENT body (#PCDATA)>
]>
<note>
<to>Γιώργος</to>
<from>Μαρία</from>
<heading>Υπευνθύμιση</heading>
<body>Μην ξεχάσεις την παράδοση της εργασίας</body>
</note>
Με την εμφάνιση του RDF υιοθετήθηκε η RDF για την περιγραφή των τεκμηρίων γιατί εξυπηρετεί στη
μετέπειτα περιγραφή των σχέσεων μεταξύ των πληροφοριακών πόρων. Το πλαίσιο περιγραφής των πλη-
ροφοριακών πόρων RDF (Resource Description Framework) ορίζει ότι διαφορετικοί τύποι τεκμηρίων
μπορούν να περιγραφούν χωρίς να προσδιορίζονται οι λεπτομέρειες που απαρτίζουν το λήμμα τους. Η
χρήση της XML απαιτεί μόνο τα ονόματα των πεδίων να είναι με σαφήνεια προσδιορισμένα και από
το σημείο αυτό μπορούν να αντληθούν τα στοιχεία από το κάθε πεδίο ανεξαρτήτως μεγέθους, λεπτομέ-
ρειας ή γενικά περιεχομένου. Δηλαδή, γίνεται πρώτα ο προσδιορισμός του σχήματος και στη συνέχεια
ο προσδιορισμός του κάθε πεδίου π.χ. «δημιουργός» (creator), «τίτλος», «περιγραφή», «ημερομηνία»,
κ.λπ. θα εμφανίζεται σε rdf ως εξής:
<rdf:RDF
xmlns:rdf=»http://www.w3.org/1999/02/22-rdf-syntax-ns#»
xmlns:dc=»http://purl.org/dc/elements/1.1/»>
<rdf:Description rdf:about=»http://media.example.com/audio/guide.ra»>
<dc:creator>ΝικόλαοςΚαζαντζάκης</dc:creator>
<dc:title>Ο Φτωχούλης του Θεού</dc:title>
78
<rdf:RDF
xmlns:rdf="http://www.w3.org/1999/02/22-rdf-syntax-ns#"
xmlns:dc="http://purl.org/dc/elements/1.1/">
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
<rdf:Description rdf:about="http://media.example.com/audio/guide.ra">
<dc:description>Μυθιστόρημα, αφορά τη βιογραφία του Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης.</dc:description>
<dc:creator>ΝικόλαοςΚαζαντζάκης</dc:creator>
<dc:date>1957-01-20</dc:date>
<dc:title>Ο Φτωχούλης του Θεού</dc:title>
<dc:description>Μυθιστόρημα, αφορά τη βιογραφία του Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης.</dc:description>
</rdf:Description>
<dc:date>1957-01-20</dc:date>
</rdf:RDF>
</rdf:Description>
</rdf:RDF> 3.1 Dublin Core σε RDF
Παράδειγμα
Παράδειγμα 3. 1 Dublin Core σε RDF
Γλώσσα Κανόνες Εγγραφή Τέλος εγγραφής
<rdf:RDF xmlns:rdf="http://www.w3.org/1999/02/22- </rdf:Description
rdf-syntax-ns#" >
<dc:creator>ΝικόλαοςΚαζαντζάκης</d </rdf:RDF>
c:creator>
xmlns:dc="http://purl.org/dc/elements/1.1/">
<dc:title>Ο Φτωχούλης του
Θεού</dc:title>
<rdf:Description <dc:description>Μυθιστόρημα, αφορά
rdf:about="http://media.example.com/audio/ τη βιογραφία του Αγίου Φραγκίσκου
guide.ra"> της Ασίζης.</dc:description>
<dc:date>1957-01-20</dc:date>
Πίνακας 3.5 Ανάλυση μερών εγγραφής σε RDF
18
Ο Πίνακας 3.5 παρουσιάζει την αλληλουχία διατύπωσης σε RDF και ειδικότερα τη γλώσσα της εγγρα-
φής, μετά τους κανόνες που πρέπει να διαβάσει ο υπολογιστής και από πού για το συγκεκριμένο σχήμα
και γλώσσα που χρησιμοποιούμε, την έναρξη της εγγραφής και τα μέρη της και το τέλος της εγγραφής.
3.7.2 Τα στοιχεία και οι εξειδικεύσεις του DC
Όλα τα στοιχεία του DC είναι επαναλαμβανόμενα, δηλαδή μπορεί σε κάθε λήμμα να έχουμε όσους
συγγραφείς θέλουμε και όχι αποκλειστικά έναν. Η σειρά με την οποία παρατίθενται τα πεδία δεν έχει
σημασία καθώς το σημείο σύνδεσης τους με άλλα συστήματα παραμένει σταθερό μέσα από το όνομα
του στοιχείου και την XM L μορφή του.
Κάθε στοιχείο του DC χαρακτηρίζεται από το όνομά του και μια ετικέτα (βλ. παραπάνω) που
αποτελεί την ονομασία που δίνει στο στοιχείο αυτό ο κάθε οργανισμός και είναι το όνομα με το οποίο
θέλει να εμφανίζεται το συγκεκριμένο στοιχείο στις εγγραφές του. Πχ για το στοιχείο «δημιουργό» μπο-
ρεί να θέλει να εμφανίζεται με την ετικέτα «συγγραφέας».
Επίσης, κάθε στοιχείο συνοδεύεται από μια οδηγία, δηλαδή μια σύντομη περιγραφή που αφο-
ρά το περιεχόμενο που προορίζεται να έχει το κάθε στοιχείο. Η οδηγία αυτή είναι πολύτιμη για την
ομογενοποίηση των μεταδεδομένων και την αποφυγή ανακατεμένων και αντιφατικών στοιχείων στο
περιεχόμενο. Οι οδηγίες αυτές αφορούν το περιεχόμενο και όχι τον τρόπο εγγραφής του περιεχομένου
στο κάθε στοιχείο (πεδίο). Για τον τρόπο γραφής έχουμε άλλα πρότυπα, τα οποία αξιοποιούμε συνδυα-
στικά, όπως το AACR2 και τα LCSH, θησαυροί κ.λπ. που χρησιμοποιούνται για τα πεδία που αφορούν
την τυποποίηση των θεμάτων. Υπάρχουν περιπτώσεις που η αναγραφή μιας πληροφορίας στο ένα ή στο
άλλο στοιχείο είναι καθαρά θέμα επιλογής αυτού που κάνει την τεκμηρίωση και δεν είναι απαραίτητα
λανθασμένη η μια ή η άλλη επιλογή, καθώς υπάρχουν εν δυνάμει επικαλύψεις μεταξύ των πεδίων και
του εύρους της πληροφορίας που μπορεί να συμπεριλάβουν. Το DC έχει σχεδιαστεί για να έχει ευελιξία
και απλότητα και το εύρος των πληροφοριών που μπορεί να ενταχθεί σε κάθε πεδίο αποτελεί εφαρμογή
ακριβώς αυτής της λογικής. Στόχος είναι να δημιουργούνται εγγραφές που θα έχουν ομοιομορφία ως
προς το περιεχόμενο που εντάσσεται σε κάθε πεδίο ακόμα και αν προέρχονται από τελείως διαφορετικές
79
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
συλλογές και οργανισμούς. Για τη δημιουργία αποδεκτών μεταδεδομένων πρέπει να ακολουθούνται με
προσοχή οι οδηγίες που δίνει το πρότυπο για το περιεχόμενο και να δηλώνονται όλα τα πρότυπα που
αφορούν την εγγραφή μέσα στα πεδία (π.χ. AACR2, ISO 2709, LCSH, Θησαυροί, κ.λπ.) ώστε να διευ-
κολύνεται η διαλειτουργικότητα. Παράλληλα, οι πληροφοριακοί οργανισμοί οφείλουν να δημιουργούν
«Τεύχη οδηγιών τεκμηρίωσης» στα οποία να εντάσσουν όσες αποφάσεις παίρνουν που αφορούν τη
χρήση κάθε στοιχείου (πεδίου) που αποτελούν τοπική εφαρμογή ή ιδιαιτερότητα του οργανισμού. Το
τεύχος «Οδηγιών Τεκμηρίωσης» θα πρέπει να συνοδεύει τις οδηγίες του προτύπου και θα αφορά τοπική
χρήση για τις συλλογές καθώς και οδηγό για πιθανές μεταπτώσεις του περιεχομένου του οργανισμού σε
άλλα συστήματα. Για τις μεθόδους, πολιτικές και διαδικασίες υλοποίησης βλ Κεφάλαιο 4.
Σε ότι αφορά τη συμπλήρωση του στοιχείου που αφορά τη θεματολογία και το οποίο είναι καθο-
ριστικής σημασίας για τον προσδιορισμό του εννοιολογικού περιεχομένου του τεκμηρίου, οι οργανισμοί
χρησιμοποιούν πρότυπα εργαλεία με ελεγχόμενα λεξιλόγια προκειμένου να επιτυγχάνουν την τυποποί-
ηση των τιμών των στοιχείων. Η τυποποίηση αυτή αποδίδει σημαντικά στην ανάκτηση. Η επιλογή του
ελεγχόμενου λεξιλογίου αφορά τις αποφάσεις του οργανισμού που υλοποιεί την τεκμηρίωση ενώ ενδει-
κτικά αναφέρουμε τα πρότυπα που ενσωματώνει το DC και τα οποία είναι οι θεματικές επικεφαλίδες
της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου (LCSH/ Library of Congress Subject Headings), οι θεματικές επικεφα-
λίδες της Εθνικής Ιατρικής Βιβλιοθήκης των Ενωμένων Πολιτειών της Αμερικής (National Library of
Medicine) που καλύπτουν αποκλειστικά βιοϊατρικά θέματα (Medical Subject Headings / MESH), κ.λπ..
Τα ελεγχόμενα λεξιλόγια υλοποιούνται μέσα από κωδικοποιημένα σχήματα και αυτό τα διαφοροποιεί
από το ελεύθερο λεξιλόγιο το οποίο μπορεί να συνυπάρχει σε ένα λήμμα (Βλ. Κεφάλαιο 2).
Το σχήμα DC (DCMES Dublin Core Metadata Element Set) επεκτείνεται με 7 στοιχεία πέραν
των αρχικών 15 και εξειδικεύσεις. Οι εξειδικεύσεις αυτές εστιάζουν στα καθιερωμένα ελεγχόμενα λε-
ξιλόγια και ταξινομικά συστήματα που διατηρούν άλλοι φορείς και τα οποία έχουν διεθνή χρήση. Επο-
μένως αξιοποιούνται υπάρχοντα πληροφοριακά εργαλεία που με τη σειρά τους επιδιώκουν τυποποίηση
στον τομέα του περιεχομένου. Ωστόσο, σε τοπικό επίπεδο και ιδιαίτερα σε γλωσσικές ομάδες, εκτός της
αγγλικής, τα λεξιλόγια αυτά διαφέρουν. Ανάλογα, οι φορείς σε τοπικό επίπεδο μπορεί να τυποποιούν και
να δημιουργούν λίστες για μια σειρά από στοιχεία όπως ο «τύπος τεκμηρίου», τις ιστορικές περιόδους,
τη γεωγραφική κάλυψη κ.λπ..
Επίσης, η δημιουργία περαιτέρω εξειδικεύσεων σε τοπικό επίπεδο επαφίεται στους φορείς και
στις ανάγκες των συλλογών τους. Στο σημείο αυτό μπορούν να γίνονται επεκτάσεις των εξειδικεύσεων
και να προσαρμόζεται το πρότυπο στις ιδιαιτερότητες των συλλογών που εξυπηρετεί.
Το DCMI ορίζει δυο κατηγορίες εξειδικεύσεων:
1. Εξειδίκευση στοιχείου. Οι εξειδικεύσεις αυτές στοχεύουν στο να κάνουν ένα στοιχείο πιο
συγκεκριμένο, να περιορίσουν το εύρος του και να αποδώσουν περιεχόμενο με μεγαλύτερη
ακρίβεια. Το βασικό στοιχείο στο οποίο γίνεται η εξειδίκευση λειτουργεί ως ευρύτερο μη
εξειδικευμένο στοιχείο. Η σχέση μεταξύ στοιχείου και των εξειδικεύσεών του λειτουργεί ως
σχέση ευρύτερου προς ειδικότερους όρους και αντίστροφα.
2. Σχήμα Κωδικοποίησης. Οι εξειδικεύσεις αυτές λειτουργούν ως σχήματα που βοηθούν στον
προσδιορισμό της τιμής ενός στοιχείου. Για παράδειγμα, το σχήμα κωδικοποίησης του στοιχεί-
ου «θέμα» μπορεί να είναι το ελεγχόμενο λεξιλόγιο LCSH ή η ορολογία του DDC. Το σχήμα
κωδικοποίησης του πεδίου ημερομηνία μπορεί να είναι ένας τοπικά προσδιορισμένος τρόπος
γραφής π.χ. 20-02-2015 ή το ISO8601 για την αναγραφή των ημερομηνιών. Στο σχήμα κωδι-
κοποίησης εντάσσονται και οι τοπικές λίστες που αναπτύσσουν οι οργανισμοί για μια σειρά
από στοιχεία (π.χ.. Τύπος τεκμηρίου) αλλά και τα καθιερωμένα αρχεία εθνικών οργανισμών.
Ολοκληρώνοντας τα σχετικά με τις εξειδικεύσεις των στοιχείων πρέπει να σημειώσουμε ότι ένας φορέ-
ας μπορεί να χρησιμοποιήσει το αρχικό στοιχείο χωρίς την εξειδίκευση του, αν κρίνει ότι αυτή δεν είναι
απαραίτητη. Δηλαδή, η χρήση των εξειδικεύσεων δεν είναι υποχρεωτική αλλά σχεδιάστηκε απλά για
80
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
να διευκολύνει και να διαφοροποιήσει με πιο συγκεκριμένα στοιχεία, μόνο όπου αυτό κρίνεται απαραί-
τητο. Σημειώνεται ότι ναι μεν ο κάθε οργανισμός έχει την ελευθερία να προσαρμόζει το πρότυπο στις
ανάγκες της συλλογής του, αλλά θα πρέπει να λαμβάνει πάντοτε υπόψη τα θέματα ανταλλαγής και δια-
λειτουργικότητας ώστε η υιοθέτηση της πολύ μεγάλης λεπτομέρειας να μην οδηγεί σε απομόνωση του
συστήματός του ή στη δημιουργία προβλημάτων ανταλλαγής ή κατανόησης των μεταδεδομένων του.
Ο Πίνακας 3.6 που ακολουθεί παρουσιάζει τα στοιχεία του Dublin Core, τις εξειδικεύσεις του
και τα σχήματα κωδικοποίησης που αντιστοιχούν σε κάθε στοιχείο:
DCMES Element Element Refinement(s) Element Encoding Scheme(s)
Στοιχείο του DC Εξειδίκευση στοιχείου Σχήμα Κωδικοποίησης Στοιχείου
Title Alternative -
Τίτλος Εναλλακτικός τίτλος
Creator - -
Δημιουργός
Subject - LCSH
Θέμα MeSH
DDC
LCC
UDC
Description Table Of Contents -
Περιγραφή Πίνακας περιεχομένων
Abstract
Περίληψη
Publisher - -
Εκδότης
Contributor - -
Συντελεστής δημιουργίας
Date Created DCMIPeriod
Ημερομηνία Δημιουργίας Ιστορική περίοδος από το DCMI
Valid W3C-DTF
Ισχύος
Available
Διαθεσιμότητας
Issued
Δημοσιοποίησης
Modified
Τροποποίησης
DateAccepted
Αποδοχής
Date Copyrighted
Κατοχύρωσης δικαιωμάτων
Date Submitted
Υποβολής
Type - DCMITypeVocabulary
Τύπος τεκμηρίου Τύπος λεξιλογίου από το DCMI
Format - IMT
Μορφότυπο Extent -
Μέγεθος
Medium -
Μέσο
81
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Identifier - URI
Προσδιοριστής Bibliographic Citation -
Βιβλιογραφική αναφορά
Source - URI
Πηγή (δημοσίευσης)
Language - ISO 639-2RFC 3066
Γλώσσα
Relation Is Version Of URI
Σχέση (Σχετίζεται με) Είναι έκδοση του
Has Version
Περιλαμβάνει έκδοση του
Is Replaced By
Αντικαθίσταται από
Replaces
Αντικαθιστά
Is Required By
Απαιτείται από
Requires
Απαιτεί
Is Part Of
Είναι μέρος του
Has Part
Έχει μέρος του
Is Referenced By
Αναφέρεται από
References
Αναφέρει
Is Format Of
Είναι μορφότυπο του
Has Format
Έχει μορφότυπο
Conforms To
Συμφωνεί με
Coverage Spatial DCMI Point
Κάλυψη Γεωγραφική ISO 3166
DCMI Box
TGN
Temporal DCMIPeriod
Χρονική (Ιστορική Περίοδος) Χρονική Περίοδος του DCMI
W3C-DTF
Rights Access Rights -
Δικαιώματα Δικαιώματα Πρόσβασης
License URI
Άδεια
Audience Mediator -
Κοινό Διαμεσολαβητής
Education Level
Εκπαιδευτικό Επίπεδο
Provenance - -
Προέλευση
RightsHolder - -
Κάτοχος Πνευματικών Δικαιωμάτων
82
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Instructional Method - -
Διδακτική Μέθοδος
Accrual Method - -
Μέθοδος Πρόσκτησης
Accrual Periodicity - -
Περιοδικότητα Πρόσκτησης
Accrual Policy - -
Πολιτική Πρόσκτησης
Πίνακας 3.6 Στοιχεία, Εξειδικεύσεις και Σχήματα Κωδικοποίησης του DC1
Ο Πίνακας 3.6 αποτελεί μια πλήρη αποτύπωση του DC. Συνοψίζοντας, σημειώνουμε ότι το
Qualified Dublin Core είναι σχετικά εύκολο στη χρήση και έχει καλές δυνατότητες επέκτασης και ανά-
πτυξης των πεδίων για την κάλυψη ιδιαίτερων αναγκών. Ειδικότερα, το Qualified Dublin Core στηρίζε-
ται στη δυνατότητα επέκτασης των 15 βασικών πεδίων του Dublin Core με τη χρήση: α) εξειδικεύσεων
(refinements) σε κάθε πεδίο, ώστε η έννοια του κάθε πεδίου να γίνεται πιο συγκεκριμένη (για παράδειγμα
το πεδίο τίτλος μπορεί να έχει τον προσδιοριστή «εναλλακτικός τίτλος») και β) κωδικοποίησης σχημάτων
που περιλαμβάνουν ελεγχόμενο λεξιλόγιο ώστε να επιτυγχάνεται ο προσδιορισμός της έννοιας κάθε πεδίου.
Το Οpen Archives Initiative (OAI - Open Archives Initiative, 2014) δίνει την οδηγία ότι το
Qualified Dublin Core μπορεί να αποτελεί τη λύση για φορείς που:
• έχουν μεγαλύτερες απαιτήσεις στην περιγραφή των δεδομένων τους από το απλό Dublin Core
• έχουν αναπτύξει κωδικοποιημένο λεξιλόγιο για τον προσδιορισμό των πεδίων
• εξυπηρετούν κοινό με ποικίλα ερευνητικά ενδιαφέροντα και έχουν πολυμορφία υλικού
Τα 22 στοιχεία του Qualified DC διακρίνονται σε 4 λογικές ενότητες που παρουσιάζονται στο
ακόλουθο διάγραμμα:
1 Η μετάφραση της λέξης issued ως «Δημοσιοποίησης» δεν είναι ακριβής αλλά αποδίδει τη λογική της εξειδίκευ-
σης στο πλαίσιο του σχήματος DC.
83
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Τίτλος
Περιγραφή
Τύπος τεκμηρίου
Θέμα
Περιεχόμενο Πηγή
Σχετίζεται με
Κάλυψη
Προέλευση
Κοινό
Δημιουργός
Εκδότης
Πνευματικά δικαιώματα
Υπευθυνότητες Κάτοχος πνευματικών
Dublin Core δικαιωμάτων
Συντελεστής
Ημερομηνία
Μορφότυπο
Στιγμιότυπο Προσδιοριστής
Γλώσσα
Διδακτικής
Πρόσκτησης
Μέθοδοι Περιοδικότητας
Πολιτική Πρόσκτησης
Σχήμα 3.4 Οι λογικές ενότητες του Dublin Core- Δομικά στοιχεία Μεταδεδομένων
Το Σχήμα 3.4 παρουσιάζει τις λογικές ενότητες του DC και τα δομικά στοιχεία των μεταδεδο-
Σχήμα 3.4 Οι λογικές ενότητεςτου Dublin Core- Δομικά στοιχεία Μεταδεδομένων
μένων στο πλαίσιο του προτύπου.
Το ΣχήμαΣυνοψίζοντας,
3. 4 παρουσιάζειβλέπουμε ότι το Dublin
τις λογικές ενότητεςCore
τουείναι
DC τοκαιπιοταδιαδεδομένο πρότυπο
δομικά στοιχεία τωνκαι η απλή δομή στο
μεταδεδομένων
του διευκολύνει την
πλαίσιο του προτύπου. κατανόηση της λειτουργίας των μεταδεδομένων και των υπόλοιπων προτύπων. Η
Συνοψίζοντας,
επικέντρωσή του στα βλέπουμε ότι το Dublin στοιχεία
βασικά πληροφοριακά Core είναι το τεκμηρίου
ενός πιο διαδεδομένο πρότυπο
με στόχο και η απλή
την απλότητα καιδομή
τη του
διευκολύνει την κατανόηση της λειτουργίας των μεταδεδομένων και των υπόλοιπων
λογική της αποτύπωσης των απαραίτητων στοιχείων ήταν καθοριστικής σημασίας για την επικοινωνία προτύπων. Η
επικέντρωσή του στα βασικά πληροφοριακά στοιχεία ενός τεκμηρίου με στόχο την
των σχημάτων μεταξύ των διαφόρων πληροφοριακών οργανισμών. Το DC έχει χρησιμοποιηθεί για την απλότητα και τη λογική
της αποτύπωσης των απαραίτητων στοιχείων ήταν καθοριστικής σημασίας για την επικοινωνία των σχημάτων
περιγραφή
μεταξύ των και ανάκτηση
διαφόρων ποικίλων πληροφοριακών
πληροφοριακών οργανισμών.πόρων
Το DC διαφορετικών τύπων. Επίσης,
έχει χρησιμοποιηθεί πρέπει
για την να επι- και
περιγραφή
σημανθείποικίλων
ανάκτηση ότι στοιχεία του ή λογικέςπόρων
πληροφοριακών ενότητές του έχουν χρησιμοποιηθεί
διαφορετικών ως μέρηναήεπισημανθεί
τύπων. Επίσης, πρέπει ως συνεργαζόμενα
ότι στοιχεία
συστατικά
του ή λογικέςάλλων προτύπων
ενότητές για χρησιμοποιηθεί
του έχουν το σχηματισμό ως «σύνθετων
μέρη ή ως ή συνεργαζόμενα
υβριδικών» σχημάτων εφαρμογής.
συστατικά Τα
άλλων προτύπων
για το σχηματισμό «σύνθετων ή υβριδικών» σχημάτων εφαρμογής. Τα σύνθετα αυτά
σύνθετα αυτά σχήματα, στηριγμένα ή εμπλουτισμένα από στοιχεία ή ενότητες του DC αποτελούν το σχήματα, στηριγμένα ή
εμπλουτισμένα από στοιχεία ή ενότητες του DC αποτελούν το βασικό συστατικό
βασικό συστατικό εξειδικευμένων σχημάτων που καλούνται να εξυπηρετήσουν ανάγκες συλλογών με εξειδικευμένων σχημάτων
που καλούνται να εξυπηρετήσουν ανάγκες συλλογών με ιδιότυπες ανάγκες.
ιδιότυπες ανάγκες.
Η διάδοση του DC και η κυριαρχία του στο χώρο των προτύπων, ώθησαν τα περισσότερα πρότυπα να
Η διάδοση
δημιουργήσουν του DC και η(mappings)
χαρτογραφήσεις κυριαρχία προς
του στο χώρο των προτύπων, ώθησαν τα περισσότερα πρό-
το DC.
τυπα ναΤοδημιουργήσουν χαρτογραφήσεις
DC έχει δημιουργήσει από το (mappings) προς το DC. μοντέλο DCMI Abstract Model το οποίο
2005 το πληροφοριακό
επιτρέπει Τοτην
DC ανταλλαγή μεταδεδομένων
έχει δημιουργήσει από το 2005 με τομεγαλύτερη
πληροφοριακό ακόμα
μοντέλο ελευθερία και απευθύνεται
DCMI Abstract Model το σε
προγραμματιστές και επιστήμονες που εστιάζουν στην ανάπτυξη προφίλ χρησιμοποιώντας
οποίο επιτρέπει την ανταλλαγή μεταδεδομένων με μεγαλύτερη ακόμα ελευθερία και απευθύνεται τα στοιχεία
σε του
προγραμματιστές και επιστήμονες που εστιάζουν στην ανάπτυξη προφίλ χρησιμοποιώντας τα στοιχεία
23
84
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
του DC. Το πληροφοριακό αυτό μοντέλο εξετάζεται παρακάτω με παραδείγματα στο Κεφάλαιο 4 καθώς
άπτεται των οντολογικών εφαρμογών των προτύπων. Επίσης το DC παρέχει πλήρεις οδηγίες για την
ανάπτυξη σχημάτων εφαρμογής (application profiles), τα οποία είναι πολύ χρήσιμα στην ανάπτυξη σχη-
μάτων για εξειδικευμένες ανάγκες και συλλογές. Τα σχήματα εφαρμογής εξετάζονται στο Κεφάλαιο 4.
3.8 MARC - UNIMARC
Το πρότυπο MARC (MAchine-Readable Cataloging) (Library of Congress, 2015) αναπτύχθηκε από τη
Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου των ΗΠΑ από τη δεκαετία του 1960. Το MARC στη δεκαετία του 1980
ονομάστηκε USMARC και στη δεκαετία του 1990 έγινε γνωστό ως MARC 21. Στην ίδια λογική και με
τις ίδιες δομές ανήκουν και τα πρότυπα UKMARC και UNIMARC.
Το πρότυπο MARC χτίζεται σε τρεις άξονες:
1. Τη δομή. Η δομή του προτύπου MARC στηρίζεται στην υλοποίηση διεθνών προτύπων, όπως
για παράδειγμα το ISO 2709 Format for Information Exchange και το ANSI Z39.2 Information
Interchange Format, τα οποία συμπεριλαμβάνονται στη δόμηση των στοιχείων του.
2. Τον προσδιορισμό του περιεχομένου, όπως αυτό προσδιορίζεται από το ίδιο το MARC 21
και περιλαμβάνει 5 διακριτές μορφές δεδομένων: α) βιβλιογραφικά, β) κτήσης, γ) καθιερω-
μένων αρχείων, δ) ταξινόμησης και ε) πληροφορίες που αφορούν γεγονότα, προγράμματα
και υπηρεσίες προς την κοινότητα που αποτελούν χρήσιμα δεδομένα.
3. Το περιεχόμενο, δηλαδή τα δεδομένα και αφορά τον τρόπο γραφής των δεδομένων μέσα
στο πρότυπο (π.χ. Αγγλο-Αμερικάνικοι Κανόνες Καταλογογράφησης AACR2) αλλά και
τα χρησιμοποιούμενα λεξιλόγια και ταξινομικά σχήματα (π.χ. Library of Congress Subject
Ηeadings, Library of Congress Classification Scheme, κ.λπ.)
Το λήμμα μιας εγγραφής MARC χρησιμοποιεί αριθμούς για να προσδιορίσει τα πεδία του και
καθένα από αυτά χρησιμοποιείται για αποκλειστικά προσδιορισμένο περιεχόμενο. Από την άποψη αυτή
το πρότυπο MARC είναι εξαιρετικά δομημένο, δημιουργώντας υποδιαιρέσεις της πληροφορίας στο ελά-
χιστο επίπεδο και προσφέρει ακρίβεια και πληρότητα στην περιγραφή. Το πρότυπο MARC καθώς αριθ-
μεί πίσω του τη δουλειά 50 σχεδόν χρόνων έχει ένα ισχυρό σημείο ωριμότητας αλλά και κάποια πεδία τα
οποία λόγω της εξέλιξης της τεχνολογίας είναι πλέον περιττά. Η Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου αφιερώνει
πόρους και εξειδικευμένο ανθρώπινο δυναμικό για τη διατήρηση, τον εκσυγχρονισμό και τη διαρκή
ενημέρωση του προτύπου, όπως επίσης προβαίνει και στην ανάπτυξη άλλων απλούστερων σχημάτων
(MODS) (Library of Congress, 1996).
Το σχήμα MARC απαρτίζεται από ενότητες (μορφές) που εκφράζουν συγκεκριμένα σύνολα.
Ειδικότερα:
1. Ενότητα Βιβλιογραφικών μορφών (Bibliographic format blocks):
0XX = Control information, numbers, codes
1XX = Main entry
2XX = Titles, edition, imprint
3XX = Physical description, etc.
4XX = Series statements
5XX = Notes
6XX = Subject access fields
7XX = Name, etc. added entries or series; linking
8XX = Series added entries; holdings and locations
9XX = Reserved for local implementation
85
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
2. Ενότητα καθιερωμένων μορφών (Authority format blocks):
0XX = Control information, numbers, codes
1XX = Heading
2XX = Complex see references
3XX = Complex see also references
4XX = See from tracings
5XX = See also from tracings
6XX = Reference notes, treatment, notes, etc.
7XX = Heading linking entries
8XX = Not defined
9XX = Reserved for local implementation
3. Ενότητα μορφών κτήσης του τεκμηρίου (Holdings format blocks):
0XX = Control information, numbers, codes
1XX = Not defined
2XX = Not defined
3XX = Not defined
4XX = Not defined
5XX = Notes
6XX = Not defined
7XX = Not defined
8XX = Holdings and location data, notes
9XX = Reserved for local implementation
4. Ενότητα μορφών ταξινόμησης (Classification format blocks):
0XX = Control information, numbers, codes
1XX = Classification numbers and terms
2XX = Complex see references
3XX = Complex see also references
4XX = Invalid number tracings
5XX = Valid number tracings
6XX = Notes
7XX = Index terms and number building fields
8XX = Miscellaneous
9XX = Reserved for local implementation
5. Ενότητα μορφές πληροφορίας που αφορούν την κοινότητα (Community information format blocks):
0XX = Control information, numbers, codes
1XX = Primary names
2XX = Titles, addresses
3XX = Physical information, etc.
4XX = Series information
5XX = Notes
6XX = Subject access fields
7XX = Added entries other than subject
8XX = Miscellaneous
9XX = Reserved for local implementation
Πίνακας 3.7 Στοιχεία ενοτήτων MARC, Πηγή: (Library of Congress, 1996)
Ο Πίνακας 3.7 παρουσιάζει το σύνολο των στοιχείων των πέντε ενοτήτων του σχήματος MARC.
Στα παραπάνω διακρίνουμε και ορισμένες παράλληλες ενότητες που προσδιορίζουν το περιε-
χόμενο και ειδικότερα:
86
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Προσδιοριστές περιεχομένου
X00 = Personal names
X10 = Corporate names
X11==Meeting
X11 Meeting names
names
X30 = Uniform titles
X30 = Uniform titles
X40==Bibliographic
X40 Bibliographic titles
titles
X50==Topical
X50 Topical terms
terms
X51==Geographic
X51 Geographic names
names
ΠίνακαςΠίνακας 3.8 Προσδιοριστές
3.8 Προσδιοριστές περιεχομένου MARC, Πηγή: (Library of Congress, 1996)
περιεχομένουMARC
Πηγή : (Library of Congress, 1996)
Ο Πίνακας 3.8 παρουσιάζει τους προσδιοριστές των τιμών περιεχομένου του σχήματος MARC.
Ο Πίνακας 3. 8 παρουσιάζει τους προσδιοριστές των τιμών περιεχομένου του σχήματος MARC.
ΕπίσηςΕπίσης τα πεδία
τα πεδία που χαρακτηρίζονται
που χαρακτηρίζονται από αριθμούς
από τους τους αριθμούς 9ΧΧ αποτελούν
9ΧΧ αποτελούν το σημείο
το σημείο κατα-
καταγραφής
γραφής
τοπικών τοπικών πληροφοριών
πληροφοριών (π.χ. τηκλπ).
(πχ τη Βιβλιοθήκη, Βιβλιοθήκη,
Όλα τα κ.λπ.). Όλα
στοιχεία τα στοιχεία
εκτός εκτός
από το 001 από το number),
(Control 001 (Control
003
number),
(Control Number003 (Controlκαι
Identifier) Number Identifier)
005 (Date και 005
and Time (DateTransaction)
of Latest and Time ofείναι
Latest Transaction) είναι επανα-
επαναλαμβανόμενα, δηλαδή
μπορούμε να τα επαναλάβουμε
λαμβανόμενα, όσες φορές
δηλαδή μπορούμε να τα θέλουμε χωρίς όσες
επαναλάβουμε περιορισμό. Τα πεδία
φορές θέλουμε διασπώνται
χωρίς σε υπο-πεδία
περιορισμό. Τα πεδία
που λειτουργούν ως εξειδικεύσεις.
διασπώνται σε υπο-πεδία που λειτουργούν ως εξειδικεύσεις.
Τα δομικά στοιχεία του MARC όπως και τα δομικά στοιχεία του DC συνθέτουν το πρότυπο μέσα από
Τα δομικά στοιχεία του MARC όπως και τα δομικά στοιχεία του DC συνθέτουν το πρότυπο
λογικές ενότητες. Διαγραμματικά:
μέσα από λογικές ενότητες. Διαγραμματικά:
Ενότητα Ενότητα
Βιβλιογραφικών καθιερωμένων
στοιχείων στοιχείων
Ενότητα Ενότητα
στοιχείων στοιχείων
Κτήσης ταξινόμησης
Ενότητα
στοιχείων
Προσδιοριστές πληροφορίας
που αφορά
την κοινότητα
Σχήμα 3. 5 Ενότητες σχήματοςMARC- Δομικά στοιχεία Μεταδεδομένων
Σχήμα 3.5 Ενότητες σχήματος MARC- Δομικά στοιχεία Μεταδεδομένων
Το Σχήμα 3. 5 παρουσιάζει τις ενότητες του προτύπου MARC και τη σχέση τους με τα δομικά του στοιχεία.
Το Σχήμα 3.5 παρουσιάζει τις ενότητες του προτύπου MARC και τη σχέση τους με τα δομικά
του στοιχεία.
UNIMARC
Ανάλογο προς το MARC 21, ή πιο σωστά παράγωγο των προτύπων MARC αποτελεί το UNIMARC
UNIMARC
(UNIversal MAchine-Readable Cataloguing) (IFLA (International Federation of Libraries Association), 2001)
Ανάλογο προς το MARC 21, ή πιο σωστά παράγωγο των προτύπων MARC αποτελεί το UNIMARC
το οποίο χρησιμοποιείται ευρέως στην Ελλάδα. Το UNIMARC (Universal MARC Format) δημιουργήθηκε
(UNIversalαπό
και αναδείχθηκε MAchine-Readable Cataloguing)
την IFLA (International (IFLA of
Federation (International Federation και
Library Associations) of Libraries Association),
πρωτοεμφανίστηκε το
2001) τοστόχος
1977. Κύριος οποίο του
χρησιμοποιείται ευρέως
ήταν η ανταλλαγή στην Ελλάδα. Το
βιβλιογραφικών UNIMARC
εγγραφών (Universal
που είχαν MARC Format)
δημιουργηθεί δημι-
σε ένα από τα
MARCουργήθηκε
σχήματα. και
Σχεδιάστηκε με από
αναδείχθηκε στόχο
τηνναIFLA
δημιουργήσει έναFederation
(International κοινό πρότυπο και να
of Library μπορεί να μεταφέρει
Associations) και πρω-
μεταδεδομένα από ένα πρότυπο σε ένα άλλο. Αυτό σε μια εποχή που οι χώρες της Ευρώπης χρησιμοποιούσαν
διαφορετικά βιβλιογραφικά πρότυπα και η συντήρηση όλων αυτών των προτύπων ήταν κοστοβόρα αλλά και
η επικοινωνία ήταν πολύπλοκη και δύσκολη (Galvao & 87 Gordeiro, 2012). Η δεύτερη έκδοσή του ακολούθησε
26
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
τοεμφανίστηκε το 1977. Κύριος στόχος του ήταν η ανταλλαγή βιβλιογραφικών εγγραφών που είχαν
δημιουργηθεί σε ένα από τα MARC σχήματα. Σχεδιάστηκε με στόχο να δημιουργήσει ένα κοινό πρό-
τυπο και να μπορεί να μεταφέρει μεταδεδομένα από ένα πρότυπο σε ένα άλλο. Αυτό σε μια εποχή που
οι χώρες της Ευρώπης χρησιμοποιούσαν διαφορετικά βιβλιογραφικά πρότυπα και η συντήρηση όλων
αυτών των προτύπων ήταν κοστοβόρα αλλά και η επικοινωνία ήταν πολύπλοκη και δύσκολη (Galvao &
Gordeiro, 2012). Η δεύτερη έκδοσή του ακολούθησε το 1980 και το 1987 έγινε η έκδοση των Οδηγιών
του (UNIMARC Manual). Ακολούθησαν νέες εκδόσεις με τελευταία το 2008. Η δημιουργία των οδηγι-
ών είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση της χρήσης του, γεγονός που έθεσε τις βάσεις για την επίτευξη της
ανταλλαγής βιβλιογραφικών δεδομένων. Στο σημείο αυτό έγκειται και η χρησιμότητα του UNIMARC
καθώς αποτελεί την «κοινή» βιβλιογραφική γλώσσα των ευρωπαϊκών βιβλιοθηκών που επιτρέπει τη
μετάφραση άλλων προτύπων από και προς UNIMARC. Το UNIMARC έχει τα ίδια δομικά στοιχεία με
το MARC 21 και ακολουθεί τις ίδιες πρακτικές.
Ένα τυπικό λήμμα UNIMARCέχει την ακόλουθη εμφάνιση:
LDR: 01347nam 2200313 4500
001: GR-AtTEI34325
008: 060910s gr gr 00010 GRE d
020: $a 9602870036
049: $b 01 02
082: 0 $a 025.32
100: 1 $4 edt $a Gorman, Michael
245: 10 $a Αγγλο-αμερικανικοί κανόνες καταλογογράφησης
250: $a 2η έκδ. αναθ.
260: $a Θεσσαλονίκη : $b Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ιδρυμα Θεσσαλονίκης , $c 1997 .
300: $a 2 τ. 542 σ. ; $c 25 εκ.
504: $a Περιέχει ευρετήριο. 9 αντίτυπα
650: 10 $a Καταλογογράφηση, Περιγραφική $x Κανόνες
700: 1 $4 edt $a Winkler, Paul W.
700: 1 $a Μορελέλη -
700: 0 $4 trl $a Μορελέλη - Κακούρη, Μερσίνη
850: $a GR $b T.E.I. of Athens $c 19990813 $g AACR2
949: $a 41118 $b 01 $d 0000041118 $e 20060910 $n 025.32 ΑΓΓ $p 1 $q 15 $r 0 $s 0
949: $a 41119 $b 01 $d 0000041119 $e 20060910 $n 025.32 ΑΓΓ $p 1 $q 15 $r 0 $s 0
949: $a 41120 $b 01 $d 0000041120 $e 20060910 $n 025.32 ΑΓΓ $p 1 $q 15 $r 0 $s 0
949: $a 41121 $b 01 $d 0000041121 $e 20060910 $n 025.32 ΑΓΓ $p 1 $q 15 $r 0 $s 0
949: $a 41122 $b 01 $d 0000041122 $e 20060910 $n 025.32 ΑΓΓ $p 1 $q 15 $r 0 $s 0
949: $a 41123 $b 01 $d 0000041123 $e 20060910 $n 025.32 ΑΓΓ $p 1 $q 15 $r 0 $s 0
949: $a 41124 $b 01 $d 0000041124 $e 20060910 $n 025.32 ΑΓΓ $p 1 $q 15 $r 0 $s 0
949: $a 41125 $b 01 $d 0000041125 $e 20060910 $n 025.32 ΑΓΓ $p 1 $q 15 $r 0 $s 0
949: $a 41126 $b 01 $d 0000041126 $e 20060910 $n 025.32 ΑΓΓ $p 1 $q 15 $r 0 $s 0
Πίνακας 3.9 Λήμμα σε UNIMARC, Πηγή: Βιβλιοθήκη ΤΕΙ Αθήνας, Κατάλογος OPAC
Ο Πίνακας 3.9 παρουσιάζει ένα τυπικό λήμμα UNIMARC. Η Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου και
η IFLAδιατηρούν πίνακες και εργαλεία μετατροπής UNIMARC προς MARC 21 και αντιστρόφως.
(βλ. (Library of Congress, 2003).
88
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
3.8.1 MARCXML
Αρκετές βιβλιοθήκες που είχαν ήδη μεγάλο όγκο του υλικού τους αποτυπωμένο σε MARC χρησιμοποί-
ησαν ως λύση τη μετατροπή τους σε MARCXML (Library of Congress, 2014), από εκεί η διέξοδος των
μεταδεδομένων σε Dublin Core ήταν μια γρήγορη, ασφαλής και πληροφοριακά άρτια λύση. Ερωτημα-
τικά που αφορούσαν την δυσκαμψία των MARC σχημάτων και την υπεραφθονία πεδίων, τα οποία στις
περισσότερες περιπτώσεις όχι μόνο δεν είχαν χρήση αλλά δημιουργούσαν επιβάρυνση των συστημάτων
και των χρηστών, έδειξαν ότι στην πράξη η δυσκαμψία ξεπερνιέται από τη σπονδυλωτή δόμηση των
πεδίων και τη δυνατότητα εξυπηρέτησης κάθε μορφής πληροφορίας από την πολυποικιλότητα των πεδί-
ων. Επίσης, παρά το γεγονός ύπαρξης πάνω από 1000 διαθέσιμων πεδίων MARC, η πραγματική χρήση
στις βιβλιοθήκες έδειξε ότι δεν ξεπερνά τα 76 πεδία (Goldsmith & Knudson, 2006) δίνοντας στο σχήμα
μεγαλύτερη ευελιξία από αυτή που πραγματικά υπόσχεται. Ωστόσο, η φιλοσοφία του MARC σχήματος
έρχεται από παλαιότερες τεχνολογικά εποχές που υπαγόρευαν το «σπάσιμο» της πληροφορίας προκει-
μένου να ανακτηθεί, τη μεγιστοποίηση της κωδικοποίησης και την εξυπηρέτηση δόμησης στατικών
θεματικών επικεφαλίδων. Επίσης, το πρότυπο MARC είναι περισσότερο βιβλιοκεντρικό και λιγότε-
ρο έτοιμο να καλύψει άλλες μορφές πληροφόρησης όπως ηλεκτρονικά κείμενα, ψηφιακά αντικείμενα
κ.λπ.. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι δεν μπορεί να καλύψει και ανάλογες ανάγκες και ιδιαίτερα μετά τις
διαρκείς ενημερώσεις του. Παρά το γεγονός ότι θα μπορούσε κανείς να θεωρήσει τα MARC σχήματα
ξεπερασμένα έχουν ισχυρά πλεονεκτήματα, όπως η ευρεία χρήση τους και η εξοικείωση των βιβλιοθη-
κών με το συγκεκριμένο σχήμα, η δομική παρουσίαση των μεταδεδομένων και η πληρότητα κάλυψης
ποικίλων πληροφοριακών στοιχείων ενός τεκμηρίου κατά προτίμηση βιβλιογραφικού. Στον αντίποδα
αυτού, οι καταγραφές σε πρότυπο MARC απαιτούν εξειδικευμένο προσωπικό, είναι λεπτομερείς και
κατά συνέπεια είναι χρονοβόρες ενώ απαιτούν διαρκή ενημέρωση του προσωπικού που τα χειρίζεται.
Η Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου έχει δημιουργήσει την αποτύπωση του MARC21 σε γλώσσα
XML αποδίδοντας ένα ακριβές λήμμα του ISO 2709 το οποίο χρησιμοποιεί για την αποτύπωση του
σχήματος MARC 21 (Library of Congress, 2014).
Το MARCXML χρησιμοποιείται για να αποτυπώσει ένα πλήρες λήμμα σε MARC21 ή UNIMARC.
Επίσης, αποτελεί τη δίοδο για την αντιστοίχιση ενός MARC21 ή UNIMARC λήμματος σε OAI (Open
Archives Initiative) καθώς η XML επιτρέπει την εξαγωγή των μεταδεδομένων σε σχήματα που επίσης αξι-
οποιούν XML. Μια πλήρης εικόνα της αντιστοίχισης αυτής καθώς και των εργαλείων που την υλοποιούν
είναι διαθέσιμη στην ιστοσελίδα Implementation Guidelines for the Open Archives Initiative Protocol for
Metadata Harvesting (OpenArchives, 2002). Από την άποψη αυτή η εξέλιξη του MARC σε MARCXML
είναι ως ένα βαθμό μια προσπάθεια να ανταγωνιστεί αλλά και να συνυπάρξει με το DC.
Επίσης, με την ίδια λογική το MARCXML έχει αξιοποιηθεί και ως προέκταση του σχήμα-
τος METS (Metadata Encoding Transmission Standard). To MARCXML εκφράζει κάθε στοιχείο του
MARC ως μια αυτόνομη οντότητα. Επομένως μπορεί να επεκταθεί, να επιλεγούν στοιχεία του και να
προσαρμοστούν σε ποικίλες εφαρμογές.
Το παράδειγμα που ακολουθεί δίνει μια τυπική παρουσίαση MARCXML:
<leader>00839cam a22002651 4500</leader>
<controlfield tag=»001»> 76392216</controlfield>
...
<datafield tag=»100» ind1=»1» ind2=» «>
<subfield code=»a»>Καζαντζάκης, Νίκος</subfield>
<subfield code=»d»>1883-1957</subfield>
</datafield><datafield tag=»245» ind1=»1» ind2=»4»>
<subfield code=»a»>ΟΦτωχούληςτουΘεού:</subfield>
<subfield code=»b»>οΆγιοςΦραγκίσκοςτηςΑσσίζης.</subfield>
89
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
</datafield><datafield tag=»260» ind1=» « ind2=» «>
<subfield code=»a»>Αθήνα,</subfield>
<subfield code=»b»>ΕλένηΚαζαντζάκη,</subfield>
subfield code=»c»>1973.</subfield>
<datafield>
Παράδειγμα 3.2 Παράδειγμα λήμματος σε MARCXML, Πηγή: Βασισμένο σε λήμμα του Καταλόγου της Βιβλιο-
θήκης του ΤΕΙ Αθήνας
Η χρήση της XML έδωσε στα σχήματα MARC την αναγκαία διαλειτουργικότητα και τη δυνατότητα
αξιοποίησης του πληροφοριακού όγκου που υπήρχε στις βιβλιοθήκες. Οι βιβλιοθήκες ήδη από τη δε-
καετία του 1960 είχαν υιοθετήσει πρότυπα και είχαν προβεί σε αυτοματοποιήσεις των καταλόγων τους
ακολουθώντας κυρίως πρότυπα MARC.
Ο πληροφοριακός πλούτος των βιβλιοθηκών αλλά και η πολύτιμη τεχνογνωσία που είχε δώσει
η τυποποίηση και η διαρκής ανάπτυξη των προτύπων έπρεπε να αξιοποιηθούν. Παράλληλα, έπρεπε να
ακολουθηθούν οι δυναμικές και να αξιοποιηθούν οι ευκολίες που δίνουν οι νέες τεχνολογίες web. Ανά-
λογα, οι ανάγκες που προκύπτουν από την ύπαρξη και διαρκή ανάπτυξη των μορφών και των τύπων των
ηλεκτρονικών πληροφοριακών πόρων έπρεπε επίσης να εξυπηρετηθούν.
Τα σχήματα MARC έχουν τη δυνατότητα να παρουσιάσουν πληροφορία με μεγάλη ακρίβεια
και ισχυρή δομή. Η πληροφορία μέσα στο σχήμα MARC διαρθρώνεται σπονδυλωτά με υποδιαιρέσεις
και κωδικοποίηση που προσδιορίζει κάθε δυνατή πιθανότητα πληροφοριακού στοιχείου και το τοποθε-
τεί απαρέγκλιτα και αδιαμφισβήτητα στο προδιαγεγραμμένο πεδίο ή υπο-πεδίο.
3.9 MODS
Η ανάγκη ανάπτυξης πλέον σύγχρονων προτύπων που θα αξιοποιούν πλήρως τη διαθέσιμη τεχνολογία
και θα διευκολύνουν την καταγραφή και διαχείριση των μεταδεδομένων έχει αναγνωρισθεί από όλους.
Η ίδια η Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου αναγνωρίζοντας την ανάγκη αυτή προχώρησε στην παραγωγή ενός
παράγωγου και πλέον ελεύθερου σχήματος του MODS.
Το MODS (Metadata Object Description Schema) (Library of Congreess, 2014) στηρίζεται στις
βασικές αρχές του MARC, του οποίου αποτελεί τη μετεξέλιξη, αλλά εκλογικεύει τη χρήση των πεδίων
και τον αριθμό τους ενώ χρησιμοποιεί φυσική γλώσσα. Είναι σχεδιασμένο για βιβλιοθηκονομική χρήση
και για να έχει απόλυτη συμβατότητα με το Dublin Core. Από την άποψη αυτή ουσιαστικά το MODS
πρέπει να αποτελεί ένα συμπληρωματικό πρότυπο για υλικό που έχει πληροφοριακές απαιτήσεις κατα-
γραφής που ξεπερνούν το Dublin Core.
Το MODS αποτελείται από στοιχεία (elements) και χαρακτηριστικά (attributes). Η χρήση των
στοιχείων και των χαρακτηριστικών δεν είναι υποχρεωτική στο σύνολό τους. Μπορεί κανείς να χρη-
σιμοποιήσει όποια και όσα στοιχεία θέλει και αντίστοιχα όσα και όποια χαρακτηριστικά θέλει, πρέπει
όμως να έχει τουλάχιστον ένα στοιχείο ώστε να σηματοδοτεί το πρότυπο. Στα στοιχεία αναπτύσσονται
υπο-στοιχεία κατά τη λογική των υποπεδίων του MARC αλλά και των εξειδικεύσεων του Dublin Core.
Τα υπο στοιχεία αυτά δεν είναι υποχρεωτικά, αντίθετα όμως από τη λογική του DC ακολουθούν μια
συγκεκριμένη σειρά στην παράθεσή τους.
Ο πίνακας που ακολουθεί παρουσιάζει τα 20 βασικά στοιχεία του MODS:
titleInfo (πληροφορία τίτλου)
Name (όνομα)
Typeofresource (τύπος τεκμηρίου)
genre (είδος)
originInfo (πληροφορία προέλευσης)
90
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
language (γλώσσα)
physicalDescription (φυσική περιγραφή)
abstract (περίληψη)
tableOfContents (πίνακας περιεχομένων)
targetAudience (κοινό που απευθύνεται)
note (σημείωση)
subject (θέμα)
classification (ταξινόμηση)
relatedItem (σχετίζεται με)
identifier (προσδιοριστής)
location (τοποθεσία)
accessCondition (κατάσταση πρόσβασης, δικαιώματα πρόσβασης)
part (αποτελεί μέρος του)
extension (αποτελεί επέκταση του)
recordinfo (πληροφορία που αφορά την εγγραφή/ λήμμα)
Πίνακας 3.10 Βασικά Στοιχεία του MODS, Πηγή:(Library of Congreess, 2014)
Ο Πίνακας 3.10 παρουσιάζει τα βασικά στοιχεία του MODS. Κάθε στοιχείο αποτελείται από
τα χαρακτηριστικά και τα υπο-στοιχεία του. Ενδεικτικά παρουσιάζουμε το στοιχείο «τίτλος» στην πλή-
ρη του ανάπτυξη. Η ανάπτυξη όλων των βασικών στοιχείων είναι διαθέσιμη στο MODS, Outline of
Elements and Attributes in MODS Version 3.5 (Library of Congreess, 2014).
Name (όνομα)
Attributes (χαρακτηριστικά)
ID; xlink; lang; xml:lang; script; transliteration
type (enumerated: personal, corporate, conference, family) (τύπος)
authority (see: http://www.loc.gov/standards/sourcelist/name-title.html); authorityURI; valueURI (καθιέρωση)
displayLabel (ετικέτα που εμφανίζεται)
usage (primary) (χρήση)
altRepGroup
nameTitleGroup
Subelements: (υπο-στοιχεία)
namePart (όνομα μέρους του στοιχείου)
Attributes: type (date, family, given, termsOfAddress); lang; xml:lang; script; transliteration
displayForm (μορφή παρουσίασης)
Attributes: lang; xml:lang; script; transliteration
Affiliation (ίδρυμα υπαγωγής)
Attributes: lang; xml:lang; script; transliteration
Role (ρόλος)
roleTerm (στοιχείο ρόλος)
Attributes: type (code, text); authority; authorityURI; valueURI; lang; xml:lang; script;
transliteration
(see: http://www.loc.gov/standards/sourcelist/relator-role.html)
Description (περιγραφή)
Attributes: lang; xml:lang; script; transliteration
Etal (και άλλοι)
Πίνακας 3.11 Ανάπτυξη στοιχείου «Όνομα» στο πρότυπο MODS (Πηγή: Outline of Elements and Attributes in
MODS Version 3.5 (Library of Congreess, 2014).
91
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Ο Πίνακας 3.11 παρουσιάζει το στοιχείο «Όνομα» στο πρότυπο MODS με την πλήρη ανάπτυ-
ξη των ιδιοτήτων του. Αν παρατηρήσετε το στοιχείο που αφορά το όνομα ενός προσώπου, συλλογικού
οργάνου, συνεδρίου, κ.λπ. (π.χ. ενός συγγραφέα) αναπτύσσεται με μια σειρά από υπο- στοιχεία (για
παράδειγμα της σύνδεσής/ υπαγωγής του με έναν οργανισμό (affiliation)) που περιγράφουν με πολύ
μεγαλύτερη λεπτομέρεια από ότι το αντίστοιχο στοιχείο ή η εξειδίκευση στοιχείου του DC. H σύνδεση
του συγγραφέα με τους επιστημονικούς φορείς και ιδρύματα που ανήκει, περιγράφεται πολύ καλύτερα
στο MODS από ότι στο Dublin Core όπου η απόδοσή του περιορίζεται σε αναφορά ενός επιπέδου και
δεν αποδίδει πλήρως το συσχετισμό. Συγκρίνοντας το MARC με το MODS παρατηρούμε ότι η ευρύ-
τητα των πεδίων, η δυνατότητα απόδοσης πληροφορίας με ακρίβεια και η σπονδυλωτή διάρθρωση που
προσφέρει το MARC δεν αποδίδεται πλήρως στο MODS.
Το στοιχείο δομείται ιεραρχικά με υποδιαιρέσεις χαρακτηριστικών που το προσδιορίζουν και
υπο στοιχεία που αποτελούν μέρος ή εξειδίκευση του βασικού στοιχείου. Οι τιμές των χαρακτηριστικών
μπορεί να αντλούνται από μια σειρά προτύπων που αφορούν συγκεκριμένες τιμές των δεδομένων (data
values) οι οποίες είναι κωδικοποιημένες, όπως για παράδειγμα καθιερωμένα αρχεία φυσικών προσώπων,
ελεγχόμενα λεξιλόγια όπως το LCSH Library of Congress Subject Headings, Art Thesaurus, ERIC, κ.λπ..
Κάποια χαρακτηριστικά μπορεί να έχουν την ίδια ετικέτα αλλά όταν συνδέονται με διαφορετικό
στοιχείο να έχουν διαφορετικές τιμές. Για παράδειγμα, το χαρακτηριστικό «καθιέρωση» (Authority)
όταν συνδέεται με το πεδίο Θέμα (Subject authority) παίρνει την τιμή LCSH (Library of Congress
Subject Headings). Όταν όμως συνδέεται με το στοιχείο Ταξινόμηση (Classification authority) παίρνει
την τιμή LCCS (Library of Congress Classification Scheme). Ουσιαστικά, το παράδειγμα αυτό δείχνει
τη δυνατότητα χρησιμοποίησης σχετικών χαρακτηριστικών για μια σειρά από στοιχεία και υπο-στοιχεία
και τη δυνατότητα άντλησης τιμών από ποικίλα κωδικοποιημένα πρότυπα δεδομένων.
Το MODS προέκυψε ως πρόταση του Library of Congress όχι μόνο για την απλούστευση και
ενημέρωση του προτύπου MARC αλλά και την εξυπηρέτηση των αναγκών των ψηφιακών τεκμηρίων.
Με δεδομένο ότι στις περισσότερες συλλογές η χρήση των πεδίων MARC ουδέποτε έφθανε σε πλήρη
ανάπτυξη και ότι η χρήση των ψηφιακών τεκμηρίων υπαγόρευε τη συμπερίληψη νέων στοιχείων, η
ανάπτυξη του MODS έρχεται να καλύψει όλες αυτές τις ανάγκες. Η σκέψη ήταν ότι ένα απλούστερο
πρότυπο πιο σύγχρονο και με αμεσότερη αντιστοιχία με το διεθνές πρότυπο ανταλλαγής δεδομένων –το
Dublin Core- θα έδινε μια λύση με ευκολότερη εκπαίδευση και χειρισμό. Για να δώσουμε ένα παρά-
δειγμα πληροφορίας, η οποία απλουστεύεται στο MODS σε σύγκριση με το UNIMARC, μπορούμε
να πάρουμε το παράδειγμα του πεδίου στο οποίο καταγράφεται η Γλώσσα (101). Στο UNIMARC η
γλώσσα έχει διάφορα υποπεδία που αποτυπώνουν π.χ. $α τη γλώσσα του τεκμηρίου $b τη γλώσσα της
δευτερογενούς μετάφρασης αν το κείμενο δεν είναι μεταφρασμένο από το πρωτότυπο αλλά από άλλη
γλώσσα $c για την πρωτότυπη γλώσσα του τεκμηρίου $d για τη γλώσσα της περίληψης κ.λπ.. Ενώ αντί-
θετα στο MODS όλες οι παραπάνω περιπτώσεις συνενώνονται σε ένα βασικό επαναλαμβανόμενο πεδίο
<Γλώσσα> που αναπτύσσεται σε χαρακτηριστικά και υπο-στοιχεία.
Ο ακόλουθος πίνακας δίνει αυτή την αντιστοιχία:
92
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
MODS UNIMARC
6. language (γλώσσα) Language (γλώσσα)
Attributes: 8-10 Language of Cataloguing (Mandatory)
objectPart
lang; xml:lang; script; transliteration 11 Transliteration Code
a= ISO transliteration scheme
b= other
c= multiple transliterations: ISO or other
schemes.
d= Transliteration table established by the
National Bibliographic Agency
e= Transliteration without any identified
transliteration table
f= Other identified transliteration scheme(s)
y= no transliteration scheme used
displayLabel 12-15 Character Set (Mandatory)
01= ISO 646, IRV version (basic Latin set)
02= ISO Registration # 37 (basic Cyrillic set)
03= ISO 5426 (extended Latin set)
04= ISO DIS 5427 (extended Cyrillic set)
05= ISO 5428 (Greek set)
06= ISO 6438 (African coded character set)
07= ISO 10586 (Georgian set)
08= ISO 8957 (Hebrew set) Table 1
09= ISO 8957 (Hebrew set) Table 2
10= [Reserved]
11= ISO 5426-2 (Latin characters used in
minor European languages and obsolete
typography)
50= ISO 10646 Level 3 (Unicode)
16-19 Additional Character Set
usage (primary)
altRepGroup
Subelements:
languageTerm
Attributes: type (code, text); authority
(iso639-2b, rfc3066, iso639-3,
rfc4646, rfc5646); authorityURI;
valueURI; lang; xml:lang; script;
transliteration
scriptTerm 20-21 Script of Cataloguing
ba= Latin
ha= Hebrew
ca= Cyrillic
ga= Greek…
zz= Other
Attributes: type (code, text); authority; 22 Direction of Script of Cataloguing
authorityURI; valueURI; lang;
xml:lang; script; transliteration
Πίνακας 3.12 MODS και UNIMARC, στοιχείο «Γλώσσα»
93
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Ο Πίνακας 3.12 παρουσιάζει την αντιστοίχηση ενός στοιχείου από MODS σε UNIMARC.
Η αντίστοιχη χαρτογράφηση από MARC21 σε MODS αποδίδεται από το Library of Congress
ως ακολούθως:
MARC21 MODS
Language Language
008/35-37 <languageTerm>with type=»code» and authority=»iso639-2b»
041 $a and no $2 <languageTerm>with type=»code» and authority=»iso639-2b»
041 $a with $2 <languageTerm>with type=»code» and authority=»contents of
$2»
041 $b add attribute objectPart=»summary»
041 $d add attribute objectPart=»sung or spoken text»
041 $e add attribute objectPart=»libretto»
041 $f add attribute objectPart=»table of contents»
041 $g add attribute objectPart=»accompanying material»
041 $h add attribute objectPart=»translation»
041 $j add attribute objectPart=»subtitle or caption»
546$b <scriptTerm>with type=»text»
880$6=041,546 (with subfields as above) Repeat <language>, transform field as above with altRepGroup
and add matching altRepGroup to equivalent element
Πίνακας 3.13 Χαρτογράφηση MARC21 σε MODS
Ο Πίνακας 3.13 παρουσιάζει την αντιστοίχηση από MARC21 σε MODS. Το MODS έχει αντι-
στοίχιση από και προς το MARC, MARCXML και το Dublin Core γεγονός που εξασφαλίζει την επικοι-
νωνία και την ανταλλαγή δεδομένων. Πλήρεις χαρτογραφήσεις είναι διαθέσιμες στην ιστοσελίδα της
Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου, όπου φιλοξενούνται όλα της τα πρότυπα (Library of Congreess, 2014). Το
MODS εκφράζεται σε γλώσσα XML και η χρήση του είναι διαρκώς αυξανόμενη. Σε σύγκριση με άλλα
πρότυπα εξακολουθεί να παρέχει μεγάλο ποσοστό δόμησης της πληροφορίας χωρίς ωστόσο να χάνει την
απλότητά του. Τέλος, το γεγονός ότι το MODS είναι προϊόν της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου λειτουργεί
ως εχέγγυο για την ενημέρωση, εξέλιξη και συντήρησή του. Το MODS αποτελεί σήμερα το βασικό δί-
αυλο επικοινωνίας μεταξύ όλων των MARC σχημάτων και του τεράστιου όγκου δεδομένων που έχουν
στηριχθεί πάνω τους και του Dublin Core.
Το MODS αποτελεί το βασικό πυρήνα περιγραφής του METS (Metadata Encoding and
Transmission Standard) το οποίο παράγεται επίσης από τη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου των ΗΠΑ. Το
METS δημιουργήθηκε για την «κωδικοποίηση περιγραφικών, διαχειριστικών και δομικών μεταδεδομέ-
νων τεκμηρίων που αποτελούν μέρος μιας ψηφιακής συλλογής. Εκφράζεται σε γλώσσα XML (Library
of Congress, 2015) . Το METS εστιάζει στη συσχέτιση του περιεχομένου ενός τεκμηρίου με το πε-
ριεχόμενο και τα μεταδεδομένα άλλων ψηφιακών τεκμηρίων που περιλαμβάνονται σε μια ψηφιακή
βιβλιοθήκη. Οι συσχετισμοί αυτοί συνιστούν διαδικασία που γίνεται μέσα στα αποθετήρια ή μεταξύ
αποθετηρίων. Το METS αποτελεί σχήμα διαχείρισης περιεχομένου και μεταδεδομένων δημιουργεί δε
μετα-μεταδεδομένα αντλώντας και συσχετίζοντας το νοηματικό περιεχόμενο των ψηφιακών τεκμηρίων.
3.10 TEI (Text Encoding Initiative)
Το ΤΕΙ (TEI Consortium;, 2013) θα μπορούσε να χαρακτηριστεί κυρίως ως ένα σύστημα οδηγιών για
τη σήμανση κειμένων σε ηλεκτρονική μορφή. Η σήμανση εστιάζει στον εντοπισμό μιας κεφαλίδας
που βρίσκεται μέσα στο κείμενο και την αντιμετώπισή της ως μεταδεδομένο του τεκμηρίου. Η κεφαλί-
δα (συνήθως τίτλος, δημιουργός, ενδεχομένως και ημερομηνία, οργανισμός με τον οποίο συνδέεται ο
94
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
οργανισμός) παρέχουν αξιοποιήσιμα μεταδεδομένα. Σε μεγάλο βαθμό τα στοιχεία αυτά αποτελούν τα
βασικά βιβλιογραφικά συστατικά ενός καταλόγου βιβλιοθήκης ή πιο απλά ενός λήμματος σε MARC,
UNIMARC, MODS, κ.λπ..
Η λογική του ΤΕΙ προσομοιάζει τα παλαιότερα KWIC (KeyWord in Context) και ΚWOC
(KeyWord Out of Context) ευρετήρια που απομόνωναν τους τίτλους των τεκμηρίων. Το ΤΕΙ προσδιο-
ρίζεται ως ένας μηχανισμός DTD (Document Type Definition) και χρησιμοποιεί SGML σύνταξη από
την οποία αξιοποιεί τις ετικέτες και τους κανόνες για να περιγράψει τη δομή του κειμένου. Μέσα από
αυτή την αξιοποίηση το ΤΕΙ πετυχαίνει να συγκεντρώσει και μεταδεδομένα που αφορούν τον τρόπο
δημιουργίας του κειμένου, τη δομή του, την έκδοσή του, τις ετικέτες που λαμβάνει εκτός της κεφαλίδας
και άλλα στοιχεία που παράγουν δομικά και διαχειριστικά μεταδεδομένα.
Το ΤΕΙ αξιοποιείται για τη διαχείριση ψηφιακών και ψηφιοποιημένων κειμένων κυρίως των αν-
θρωπιστικών επιστημών. Στην περίπτωση των ψηφιοποιημένων, τα μεταδεδομένα του ΤΕΙ μπορούν να
αξιοποιηθούν και για την περιγραφή των φυσικών αντιτύπων που βρίσκονται στις βιβλιοθήκες. Η χρήση
αυτή είναι περιορισμένη. Το ΤΕΙ αξιοποιείται ως ένας απλός και γρήγορος τρόπος για την παραγωγή
βασικών βιβλιογραφικών μεταδεδομένων ψηφιακών και ψηφιοποιημένων κειμένων.
Πρότυπα για τη διαχείριση αρχειακού υλικού
Για την αποτύπωση μεταδεδομένων αρχειακών τεκμηρίων έχουν αναπτυχθεί πρότυπα που στοχεύουν
στη διαχείριση του ποικίλου αρχειακού υλικού τόσο σε επίπεδο συλλογών όσο και σε επίπεδο τεκμηρίων.
Πρέπει να σημειωθεί ότι η οργάνωση των πληροφοριών στους αρχειακούς οργανισμούς εστιάζει
κυρίως στη δημιουργία ευρετηρίων. Τα ευρετήρια αυτά συγκροτούνται με βάση τα αρχειακά πρότυπα περι-
γραφής. Η δημιουργία ευρετηρίων σε αρχειακά υποσύνολα είναι επίσης διαδεδομένη διαδικασία. Για τους
αρχειακούς οργανισμούς η σύνθεση καταλόγων του υλικού με τη χρήση αυστηρών προτύπων δεν είχε την
ίδια σημασία όπως στις βιβλιοθήκες καθώς το αρχειακό υλικό είναι μοναδικό και δεν υπάρχει περίπτωση
να καταλογογραφείται από άλλο οργανισμό ώστε να επιτρέπει ανταλλαγές δεδομένων ή να παρουσιάζο-
νται φαινόμενα διπλών αντιτύπων. Επομένως, η αυστηρή τυποποίηση δεν είχε πρακτικό όφελος. Επιπλέον
η ποικιλομορφία του αρχειακού υλικού δεν προσφέρεται για μαζική διαχείριση ενώ απαιτεί εξαντλητικές
οδηγίες τεκμηρίωσης καθώς παρουσιάζει ευρύτατη περιπτωσιολογία. Η προτυποποίηση της περιγραφής
των αρχειακών τεκμηρίων άρχισε να γίνεται απαραίτητη και να αποκτά ιδιαίτερη σημασία από τη στιγμή
που άρχισαν οι ψηφιοποιήσεις και η ιδέα ανταλλαγής δεδομένων στο σύνολο των πληροφοριακών οργανι-
σμών άρχισε να γίνεται πραγματικότητα. Η δυνατότητα ενσωμάτωσης μεταδεδομένων αρχειακών τεκμη-
ρίων και τεκμηρίων βιβλιοθηκών είναι αυτή που ώθησε και ωθεί τη χρήση προτύπων για την περιγραφή
του αρχειακού υλικού. Η ιδέα ενσωμάτωσης των μεταδεδομένων σε ενιαίες βάσεις δεδομένων δεν είναι
τόσο καινούργια όσο θα μπορούσε κανείς να υποθέσει. Από τη δεκαετία του 1980 η πρόθεση αυτή υπήρχε
και η παραγωγή του MARC-AMC (MARC format for Archival and Manuscript Control) εμφανίστηκε με
πρόθεση να ενσωματώσει στο σχήμα MARC την περιγραφή των αρχειακών τεκμηρίων. Στην επόμενη
δεκαετία εμφανίστηκε το σχήμα EAD (Encoded Archival Description) Πρότυπο Αρχειακής Περιγραφής
στηριζόμενο σε SGML/XML. Στόχος του σχήματος αυτού είναι να δοθεί ένα πρότυπο περιγραφής αρχεια-
κών τεκμηρίων αποκλειστικά φτιαγμένο γι αυτό το σκοπό και να μπορεί να παρουσιάζεται στο διαδίκτυο.
Επιπλέον, δίνει τη δυνατότητα επικοινωνίας με άλλα πρότυπα περιγραφής και κυρίως τα βιβλιογραφικά.
Τα τελευταία χρόνια υπάρχει η τάση αντιστοίχησης των αρχειακών προτύπων με σχήματα των
ανοιχτών προτύπων κυρίως το Dublin Core που επιτρέπουν την έξοδο των αρχειακών μεταδεδομένων
προς τις ψηφιακές βιβλιοθήκες και τα αποθετήρια (Βλ. Κεφάλαια 5 και 6).
95
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
3.11 EAD
Το EAD (Encoded Archival Description Working Group- Society of American Archivists. Network
Development and MARC Standards Office of the Library of Congress., 2013) είναι πρότυπο σχεδιασμέ-
νο για να εξυπηρετήσει ιεραρχίες. Το EAD αναπτύχθηκε με στόχο «την κωδικοποίηση των διαφόρων
εργαλείων που παράγουν οι αρχειακοί οργανισμοί για χρήση σε δικτυακό περιβάλλον. Τα εργαλεία αυτά
είναι ευρετήρια, καταγραφές και οδηγοί που δημιουργούνται από τα αρχειακά αποθετήρια με στόχο να
δώσουν πληροφορίες για συγκεκριμένες συλλογές». Για να επιτευχθεί αυτό απαιτείται η δημιουργία ιε-
ραρχικών συσχετισμών μεταξύ των επιπέδων των καταγραφών. Οι ιεραρχικοί συσχετισμοί επιβάλλουν
τη δυνατότητα να αποτυπώνεται περιγραφική πληροφορία η οποία να μεταφέρεται από το ένα επίπεδο
στο άλλο, όπως και η δυνατότητα να υπάρχει μετακίνηση πληροφορίας από το ένα επίπεδο στο άλλο.
Το EAD δημιουργεί σταδιακά επίπεδα - ιεραρχίες γεγονός που επιτρέπει την εύκολη ανάπτυξη των ιε-
ραρχικών συσχετισμών. Αυτό συνιστά και την ουσιαστική διαφοροποίησή του από τα άλλα πρότυπα και
αποτελεί τη μεγαλύτερη πρόκληση στις χαρτογραφήσεις μεταξύ προτύπων.
Οι ανάγκες του αρχειακού υλικού επιβάλλουν την ανάπτυξη του προτύπου σε εύρος στοιχείων
ώστε να καλύπτονται οι ποικίλες και διαφορετικές ανάγκες των αρχειακών συλλογών. Παράλληλα, τα
ονόματα των στοιχείων και των χαρακτηριστικών πρέπει να είναι όσο πιο διευρυμένα γίνεται ώστε να
εξυπηρετούν όσο το δυνατό περισσότερες περιπτώσεις και ιδιαιτερότητες των αρχειακών οργανισμών.
Στο σημείο αυτό πρέπει να επισημάνουμε ότι το EAD δεν έχει σχεδιαστεί ως πρότυπο για τη
διαχείριση συλλογών, δηλαδή να μπορεί κανείς να αποτυπώσει τη χρήση, την αποθήκευση, την έκθεση,
τη συντήρηση κ.λπ. των τεκμηρίων. Διευκρινίζεται επίσης ότι το EAD είναι πρότυπο δομής δεδομένων
και όχι πρότυπο περιεχομένου δεδομένων, δηλαδή δεν δίνει οδηγίες για τον τρόπο γραφής των δεδομέ-
νων κατά τη λογική των AACR2. Οι οδηγίες αυτές δίνονται στο DACS: Describing Archives: A Content
Standard (The Society of American Archivist, 2013) το οποίο αντιπροσωπεύει για τα αρχεία ότι το
ACCR2 για τις βιβλιοθήκες.
Το EAD εκφράζεται σε XML γλώσσα (Encoded Archival Description Working Group- Society of
American Archivists. Network Development and MARC Standards Office of the Library of Congress., 2013)
Το EAD αποτελείται από στοιχεία (elements) και χαρακτηριστικά (attributes) ακολουθώντας την
ίδια λογική δόμησης των προτύπων που είδαμε παραπάνω. Κάθε στοιχείο απαρτίζεται από μια σειρά
χαρακτηριστικών που αποτυπώνουν τις ιδιότητές του καθώς και τις οδηγίες για τη χρήση αυτών των χα-
ρακτηριστικών που προσδιορίζουν τόσο τις έννοιες που περιλαμβάνουν όσο και τον τύπο τους. Η δόμηση
καθενός στοιχείου του EAD παρουσιάζεται στον ακόλουθο πίνακα με παράδειγμα του στοιχείου <author>
(<συγγραφέας>). Διευκρινίζεται ότι πρόκειται για το συγγραφέα του ευρετηρίου, δηλαδή τον αρχειονόμο
που συνέταξε το ευρετήριο και όχι το συγγραφέα μιας επιστολής ή ενός αρχειακού τεκμηρίου:
96
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Δόμηση στοιχείου Παράδειγμα
<Tag name><Ετικέτα> <author><Συγγραφέας>
<Element name><Όνομα> <Author><Συγγραφέας>
<Description><Περιγραφή> Name(s) of institution(s) or individual(s) responsible
for compiling the intellectual content of the finding aid.
Μay include a brief statement indicating the nature of the
responsibility, for example, archivist, collections processor,
or records manager. Because acknowledgment of such
individuals or institutions
often appears on the title page of a finding aid, the <author>
element is available in both the required <titlestmt> portion
of the <eadheader> and the optional
<titlepage> element in <frontmatter>. Use the <creation>
element found under <profiledesc> to designate the encoder
of the finding aid. Use the <persname> or <corpname>
element with the
ROLEattribute to designate the author in a Bibliographic
Reference <bibref> citation. Use the <origination> element
to designate the compiler, collector, or creator of the
materials being described.
<Maycontain><Μπορεί να περιλαμβάνει> #PCDATA, emph, extptr, lb, ptr
<Mayoccurwithin><Μπορεί να συμβαίνει titlepage, titlestmt
εντός>
<Attributes><Χαρακτηριστικά> ALTRENDER#IMPLIED, CDATA
AUDIENCE#IMPLIED, external, internal
ENCODINGANALOG#IMPLIED, CDATA
ID#IMPLIED, ID
<Example><Παράδειγμα> <filedesc>
<titlestmt>
<titleproper>Register of the Rhea Higbee
WakelingCollection</titleproper>
<author>The print and machine readable finding aids for
this collection were created by the Special Collections staff,
Gerald R. Sherratt Library.</author>
</titlestmt>
</filedesc>
Πίνακας 3.14 Δόμηση στοιχείου EAD
Ο Πίνακας 3.14 παρουσιάζει τη δόμηση ενός στοιχείου EAD. Το EAD απαρτίζεται από 146
στοιχεία, τα οποία παρουσιάζονται στον πίνακα που ακολουθεί (Πίνακας 3.15):
Elements Στοιχεία
1 Abbreviation <abbr> Συντομογραφία<συντομογραφία>
2 Abstract <abstract> Σύνοψη<σύνοψη>
3 Access restrict <accessrestrict> Περιορισμοί Πρόσβασης <περιορισμοίπρόσβασης>
4 Accruals<accruals> Προσθήκες Υλικού <προσθήκεςυλικού>
5 Acquisition Information Πληροφορία Πρόσκτησης <πρόσκτηση>
<acqinfo>
6 Address <address> Διεύθυνση< διεύθυνση>
7 Address Line<addressline> Στοιχείο Διεύθυνσης < στοιχείοδιεύθυνσης>
97
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
8 Alternative Form Available Εναλλακτική Μορφή Διάθεσης<εναλλακτικήμορφήδιάθεσης>
<altformavail>
9 Appraisal Information Πληροφορία Επιλογής-Εκκαθάρισης <εκκαθάριση>
<appraisal>
10 Arc<arc> Τροχιά <τροχιά>
11 Archival Description <archdesc> Αρχειακή Περιγραφή <αρχειακήπεριγραφή>
12 Archival Description Σύνολο Αρχειακής Περιγραφής <σύνολοαρχειακήςπεριγραφής>
Group<archdescgrp>
13 Archival Reference <archref> Αρχειακή Παραπομπή <αρχειακήπαραπομπή>
14 Arrangement <arrangement> Ταξινόμηση <ταξινόμηση>
15 Author <author> Συγγραφέας <συγγραφέας>
16 Bibliographic Reference <bibref> Βιβλιογραφική Παραπομπή <βιβλιογραφικήπαραπομπή>
17 Bibliographic Series <bibseries> Βιβλιογραφική Σειρά <βιβλιογραφικήσειρά>
18 Bibliography <bibliography> Βιβλιογραφία <βιβλιογραφία>
19 Biography or History <bioghist> Βιογραφία ή Ιστορικό <βιογραφίαιστορικό>
20 Block Quote <blockquote> Απόσπασμα <απόσπασμα>
21 Change <change> Αλλαγή <αλλαγή>
22 Chronology List <chronlist> Χρονολογικός Κατάλογος <χρονολογικόςκατάλογος>
23 Chronology List Item Στοιχείο Χρονολογικού Καταλόγου <στοιχείοχρονολογικούκαταλό-
<chronitem> γου>
24 Component (Unnumbered) <c> Συστατικό (μη αριθμημένο) <συστατικό>
25 Component (First Level) <c01> Συστατικό (Πρώτο Επίπεδο) <συστατικό01>
26 Component (Second Level) Συστατικό (Δεύτερο Επίπεδο) <συστατικό02>
<c02>
27 Component (Third Level) <c03> Συστατικό (Τρίτο Επίπεδο) <συστατικό03>
28 Component (Fourth Level) <c04> Συστατικό (Τέταρτο Επίπεδο) <συστατικό04>
29 Component (Fifth Level) <c05> Συστατικό (Πέμπτο Επίπεδο) <συστατικό05>
30 Component (Sixth Level) <c06> Συστατικό (Έκτο Επίπεδο) <συστατικό06>
31 Component (Seventh Level) Συστατικό (Έβδομο Επίπεδο) <συστατικό07>
<c07>
32 Component (Eighth Level) <c08> Συστατικό (Όγδοο Επίπεδο) <συστατικό08>
33 Component (Ninth Level) <c09> Συστατικό (Ένατο Επίπεδο) <συστατικό09>
34 Component (Tenth Level) <c10> Συστατικό (Δέκατο Επίπεδο) <συστατικό10>
35 Component (Eleventh Level) Συστατικό (Ενδέκατο Επίπεδο) <συστατικό11>
<c11>
36 Component (Twelfth Level) Συστατικό (Δωδέκατο Επίπεδο) <συστατικό12>
<c12>
37 Conditions Governing Access Όροι Πρόσβασης <όροιπρόσβασης>
38 Conditions Governing Use Όροι Χρήσης <όροιχρήσης>
<userestrict>
39 Container <container> Θήκη <Θήκη>
40 Controlled Access Headings Ελεγχόμενη Πρόσβαση <σημείοελεγχόμενηςπρόσβασης>
<controlaccess>
41 Corporate Name <corpname> Φορέας <φορέας>
42 Creation <creation> Δημιουργία <δημιουργία>
43 Custodial History <custodhist> Ιστορικό Φύλαξης <ιστορικόεποπτείας/φύλαξης>
44 Date <date> Ημερομηνία <ημερομηνία>
45 Date of the Unit <unitdate> Date of the Unit <unitdate>
98
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
46 Definition List Item <defitem> Καταχώριση Καταλόγου <ορισμόςκαταχώρισηςκαταλόγου>
47 Description Group <descgrp> Σύνολο Περιγραφής <σύνολοπεριγραφής>
48 Description of Subordinate Περιγραφή Υφισταμένων Συστατικών <περιγραφήυφισταμένωνσυ-
Components<dsc> στατικών>
49 Description of Subordinate Σύνολο Περιγραφών Υφισταμένων Συστατικών <σύνολοπεριγραφώ-
Components Group <dscgrp> νυφισταμένωνσυστατικών>
50 Descriptive Identification <did> Περιγραφικός Προσδιορισμός <περιγραφικόςπροσδιορισμός>
51 Descriptive Rules <descrules> Κανόνες Περιγραφής <κανόνεςπεριγραφής>
52 Digital Archival Object <dao> Ψηφιακό Αρχειακό Αντικείμενο <ψηφιακόαρχειακόαντικείμενο>
53 Digital Archival Object Περιγραφή Ψηφιακού Αρχειακού Αντικειμένου
Description<daodesc> <περιγραφήψηφιακούαρχειακούαντικειμένου>
54 Digital Archival Object Group Ομάδα Ψηφιακών Αρχειακών Αντικειμένων
<daogrp> <ομάδαψηφιακώναρχειακώναντικειμένων>
55 Digital Archival Object Location Εντοπισμός Ψηφιακού Αρχειακού Αντικειμένου <εντοπισμόςψηφια-
<daoloc> κούαρχειακούαντικειμένου>
56 Dimensions <dimensions> Διαστάσεις <διαστάσεις>
57 Encoded Archival Description Κωδικοποιημένη Αρχειακή Περιγραφή <ΚΑΠ>
<ead>
58 EAD Group <eadgrp> Σύνολο ΚΑΠ <σύνολοΚΑΠ>
59 EAD Header <eadheader> Επικεφαλίδα ΚΑΠ <επικεφαλίδαΚΑΠ>
60 EAD Identifier <eadid> Κωδικός ΚΑΠ <κωδικόςΚΑΠ>
61 Edition <edition> Έκδοση <έκδοση>
62 Edition Statement <editionstmt> Δήλωση Έκδοσης <δήλωσηέκδοσης>
63 Emphasis <emph> Έμφαση <έμφαση>
64 Event <event> Συμβάν <συμβάν>
65 Event Group <eventgrp> Ομάδα Συμβάντων <ομάδασυμβάντων>
66 Expansion <expan> Πλήρης Ονομασία <πλήρηςονομασία>
67 Extended Pointer <extptr> Εξωτερικός Δείκτης <εξωτερικόςδείκτης>
68 Extended Pointer Location Εντοπισμός Εξωτερικού Δείκτη <εντοπισμόςεξωτερικούδείκτη>
<extptrloc>
69 Extended Reference <extref> Εξωτερική Παραπομπή <εξωτερικήπαραπομπή>
70 Extended Reference Location Εντοπισμός Εξωτερικής Παραπομπής <εντοπισμόςεξωτερικήςπαρα-
<extrefloc> πομπής>
71 Extent <extent> Πλήθος <πλήθος>
72 Family Name <famname> Όνομα Οικογένειας <όνομαοικογένειας>
73 File Description <filedesc> Περιγραφή Φακέλου <περιγραφήφακέλου>
74 File Plan <fileplan> Σχέδιο Αρχειοθέτησης <σχέδιοαρχειοθέτησης>
75 First Heading <head01> Πρώτη Επικεφαλίδα <πρώτηεπικεφαλίδα>
76 Front Matter <frontmatter> Εισαγωγή <εισαγωγή>
77 Function <function> Λειτουργία <λειτουργία>
78 Genre/Physical Characteristic Ύφος Μορφή Φυσικά Χαρακτηριστικά
<genreform> < ύφοςμορφήφυσικάχαρακτηριστικά>
79 Geographic Name <geogname> Τοπωνύμιο <τοπωνύμιο>
80 Heading <head> Επικεφαλίδα <επικεφαλίδα>
81 ID of the Unit <unitid> Κωδικός Ενότητας Περιγραφής <κωδικόςενότηταςπεριγραφής>
83 Index <index> Ευρετήριο <ευρετήριο>
84 Index Entry <indexentry> Καταχώριση Ευρετηρίου <καταχώρισηευρετηρίου>
99
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
85 Item <item> Στοιχείο <στοιχείο>
86 Label <label> Ετικέτα <ετικέτα>
87 Language <language> Γλώσσα <γλώσσα>
88 Language of the Material Γλώσσα τεκμηρίων <γλώσσατεκμηρίων>
<langmaterial>
89 Language Usage <langusage> Χρήση γλώσσας <χρήσηγλώσσας>
90 Legal Status <legalstatus> Νομικό Καθεστώς <νομικόκαθεστώς>
91 Line Break <lb> Αλλαγή Γραμμής <αλλαγήγραμμής>
92 Linking Group <linkgrp> Ομάδα Συνδέσμων <ομάδασυνδέσμων>
93 List <list> Κατάλογος <κατάλογος>
94 List Heading <listhead> Επικεφαλίδα Καταλόγου <επικεφαλίδακαταλόγου>
95 Location of Originals Τοποθεσία Πρωτοτύπων <τοποθεσίαπρωτοτύπων>
<originalsloc>
96 Material Specific Details Εξειδικευμένες Πληροφορίες Υλικού <εξειδικευμένεςπληροφορίεςυ-
<materialspec> λικού>
97 Name <name> Όνομα <όνομα>
98 Name Group <namegrp> Ομάδα ονομάτων <ομάδαονομάτων>
99 Note <note> Σημείωση <σημείωση>
100 Note Statement <notestmt> Δήλωση Σημειώσεων <δήλωσησημειώσεων>
101 Number <num> Αριθμός <αριθμός>
102 Occupation <occupation> Ενασχόληση <ενασχόληση>
103 Origination <origination> Προέλευση <προέλευση>
104 Other Descriptive Data <odd> Άλλα Περιγραφικά Δεδομένα <άλλαπεριγραφικάδεδομένα>
105 Other Finding Aid <otherfindaid> ΕναλλακτικόΕργαλείοΈρευνας <εναλλακτικόεργαλείοέρευνας>
106 Paragraph <p> Παράγραφος <παράγραφος>
107 Personal Name <persname> Όνομα Προσώπου <όνομαπροσώπου>
108 Physical Characteristics Φυσικά Χαρακτηριστικά και Τεχνικές Προϋποθέσεις
and Technical <φυσικάχαρακτηριστικάτεχνικέςπροϋποθέσεις>
Requirements<phystech>
109 Physical Description <physdesc> Φυσική Περιγραφή <φυσικήπεριγραφή>
110 Physical Facet <physfacet> Φυσική Όψη <φυσικήόψη>
111 Physical Location <physloc> Εντοπισμός Φυσικού Αντικειμένου <εντοπισμόςφυσικούαντικειμένου>
112 Pointer <ptr> Δείκτης <δείκτης>
113 Pointer Group <ptrgrp> Ομάδα Δεικτών <ομάδαδεικτών>
114 Pointer Location <ptrloc> Θέση Δείκτη <θέσηδείκτη>
115 Preferred Citation <prefercite> Προτεινόμενη Παραπομπή <προτεινόμενηπαραπομπή>
116 Processing Information Πληροφορία Επεξεργασίας <πληροφορίαεπεξεργασίας>
<processinfo>
117 Profile Description <profiledesc> Σύντομη Περιγραφή <σύντομηπεριγραφή>
118 Publication Statement Δήλωση Δημοσίευσης <δήλωσηδημοσίευσης>
<publicationstmt>
119 Publisher <publisher> Εκδότης <εκδότης>
120 Reference <ref> Παραπομπή <παραπομπή>
121 Reference Location <refloc> Εντοπισμός Παραπομπής <εντοπισμόςπαραπομπής>
122 Related Material Συναφές Υλικό <συναφέςυλικό>
<relatedmaterial>
123 Repository <repository> Αποθετήριο <αποθετήριο>
100
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
124 Resource <resource> Πόρος <πόρος>
125 Revision Description Περιγραφή Αναθεώρησης <περιγραφήαναθεώρησης>
<revisiondesc>
126 Runner <runner> Σχόλια Περιθωρίου Σελίδας <σχόλιαπεριθωρίουσελίδας>
127 Scope and Content Παρουσίαση Περιεχομένου <παρουσίασηπεριεχομένου>
<scopecontent>
128 Second Heading <head02> Δεύτερη Επικεφαλίδα <δεύτερηεπικεφαλίδα>
129 Separated Material Σχετικές Ενότητες Περιγραφής <σχετικέςενότητεςπεριγραφής>
<separatedmaterial>
130 Series Statement <seriesstmt> Δήλωση Σειράς <δήλωσησειράς>
131 Sponsor <sponsor> Χορηγός <χορηγός>
132 Subject <subject> Θέμα <θέμα>
133 Subordinate Area <subarea> Υπηρεσία/Τμήμα <υπηρεσία>
134 Subtitle <subtitle> Υπότιτλος <υπότιτλος>
135 Table <table> Πίνακας <πίνακας>
136 Table Body <tbody> Περιεχόμενο Πίνακα <περιεχόμενοπίνακα>
137 Table Column Specification Ορισμός Στήλης Πίνακα <ορισμόςστήλης>
<colspec>
138 Table Group <tgroup> Ομάδα Γραμμών Πίνακα <ομάδαγραμμώνπίνακα>
139 Table Head <thead> Επικεφαλίδα Πίνακα <επικεφαλίδαπίνακα>
140 Table Row <row> Γραμμή Πίνακα <γραμμήπίνακα>
141 Text Division <div> Υποδιαίρεση Κειμένου <υποδιαίρεσηκειμένου>
142 Title <title> Τίτλος <τίτλος>
143 Title of the Unit <unittitle> Τίτλος Ενότητας Περιγραφής <τίτλοςενότηταςπεριγραφής>
144 Title Page <titlepage> Σελίδα Τίτλου <σελίδατίτλου>
145 Title Proper of the Finding Aid Τίτλος Εργαλείου Έρευνας <τίτλοςεργαλείουέρευνας>
<titleproper>
146 Title Statement <titlestmt> Δήλωση Τίτλου <δήλωσητίτλου>
Πίνακας 3.15.Στοιχεία του EAD, Πηγή: (Encoded Archival Description Working Group- Society of American
Archivists. Network Development and MARC Standards Office of the Library of Congress., 2013). Η Ελληνική
μετάφραση προέρχεται από την ελληνική Μετάφραση του EAD (Θεοδωρίδου & Χαραμή, 2012).
101
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Ο Πίνακας 3.15 παρουσιάζει τα στοιχεία του EAD και την ελληνική τους μετάφραση. Οι περιγραφές με
EAD εξυπηρετούν κυρίως σύνολα αρχειακού υλικού που αποτυπώνονται σε ευρετήριο, κατάλογο, οδηγό
ή μια απλή λίστα των τεκμηρίων. Σήμερα, οδηγούν τους χρήστες στην παρουσίαση των ψηφιακών αυτών
καταλόγων και με τον τρόπο αυτό δίνουν πρόσβαση στην περιγραφή σε επίπεδο τεκμηρίου. Αυτό προϋ-
ποθέτει την ύπαρξη των ευρετηρίων, αποδεσμεύει όμως από την τυποποίηση της δομής των ευρετηρίων
αυτών σε στεγανά πρότυπα. Αντίθετα επιβάλλει την προτυποποίηση στα στοιχεία που παρουσιάζονται
στο διαδίκτυο και αποτελούν αντικείμενο αναζήτησης ή συγκομιδής των μεταδεδομένων τους. Με βάση
αυτή τη λογική, οι μεγάλοι αρχειακοί οργανισμοί μπορούν να προχωρήσουν στην απόδοση μετα-μεταδε-
δομένων αρχειακού υλικού εμπλουτίζοντας τη διεθνή κοινότητα με πολύτιμο και μοναδικό περιεχόμενο.
Το παράδειγμα που ακολουθεί είναι από τα Εθνικά Αρχεία του Καναδά και υλοποιεί μια εφαρ-
μογή του EAD στηριγμένη σε αρχειακά πληροφοριακά εργαλεία σε επίπεδο συλλογών (καταλόγους
των τεκμηρίων):
CAIN No. 274899
TITLE:
Order of the Daughters of Penelope [textual record]
PHYSICAL DESCRIPTION:
52 cm of textual records.
DATES:
1955-1974.
ADMINISTRATIVE HISTORY/BIOGRAPHICAL SKETCH:
The Daughters of Penelope is the women's auxiliary to the Greek fraternal organizatio n A.H.E.P.A. (American
Hellenic Educational and Progressive Association), which was introduced into Canada in 1928. The first
Canadian chapter of the Daughters of Penelope was organized in Saskatoon, Sask., in 1938.
SCOPE AND CONTENT:
Fonds consists of minutes, correspondence, memoranda, reports, financial statements, yearbooks, circulars,
and publications.
REPOSITORY:
Κατάλογος τεκμηρίων, διαθέσιμος στο διαδίκτυο
National Archives of Canada
ONLINE FINDING AID:
http://data2.archives.ca/pdf/pdf001/p000001157.pdf Textual records Electronic Open
ADDITIONAL INFORMATION:
The collection consists of three volumes of records. The Daughters of Penelope phonograph rec ords
consisting of Greek folk songs and dances, have been transferred to the National Library. Issues of The
Ahepan, 1955-1975 and the Orthodox Observer, 1969-1975, were transferred to the National Archives
Library.
Received in 1975 from Mrs. Cleo Girgulis of Saskatoon, Sask., the former Grand Vice-President (Canada).
PROVENANCE:
Order of the Daughters of Penelope
SUBJECTS:
Order of the Daughters of Penelope - Records and correspondence, 1955-1974
Greeks - Canada, 1955-1974
Order of the Daughters of Penelope - Yearbooks, 1955-1974
Friendly societies - Canada, 1955-1974
Greek-Canadians - Societies, etc., 1955-1974
Women's organizations - Canada, 1955-1974
Order of the Daughters of Penelope - Financial statements, 1955-1974
Women,Greek - Canada - Societies and clubs, 1955-1974
Εικόνα
Εικόνα3.6
3.6Παράδειγμα
Παράδειγμααπό
απόΛήμμαEAD
Λήμμα EADπου παραπέμπει
που παραπέμπ σε κατάλογο
ει σε κατάλογο τεκμηρίων. Πηγή (Archives Canada, 2015)
τεκμηρίων.
Πηγή(ArchivesCanada, 2015)
Η Εικόνα 3.6 παρουσιάζει ένα παράδειγμα στο οποίο μπορούμε να παρατηρήσουμε τη σύνοψη
Η Εικόνα 3. 6 παρουσιάζει ένα παράδειγμα στο οποίο μπορούμε να παρατηρήσουμε τη σύνοψη της
της πληροφορίας που αφορά το σύνολο των τεκμηρίων (εγγράφων) που αφορούν τις «Κόρες της Πηνε-
πληροφορίας που αφορά το σύνολο των τεκμηρίων (εγγράφων) που αφορούν τις «Κόρες της Πηνελόπης»
λόπης» (Γυναικεία
(Γυναικεία Ελληνική
Ελληνική Οργάνωση
Οργάνωση της Β. της Β. Αμερικής)
Αμερικής) και ειδικότερα:
και ειδικότερα: τα περιεχόμενά
τα περιεχόμενά τους,
τους, τον τον όγκο,
όγκο, την
αποτύπωση της προέλευσής τους και τη διοικητική διαχείρισή τους με σύντομο ιστορικό καθώς
την αποτύπωση της προέλευσής τους και τη διοικητική διαχείρισή τους με σύντομο ιστορικό καθώς και τη
και
θεματολογία που επιτρέπει τη σημασιολογική πρόσβαση στη συλλογή. Επίσης, δίνει το σημείο της ψηφιακής
συλλογής, ενώ διαθέτει και το σύνολο του ευρετηρίου με πρόσβαση μέσα από το λήμμα. Η διαδικασία αυτή
προϋποθέτει την ύπαρξη των ευρετηρίων και φυσικά την περιγραφή των συλλογών.
102
Πρότυπα για τη διαχείριση μουσειακών συλλογών
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
τη θεματολογία που επιτρέπει τη σημασιολογική πρόσβαση στη συλλογή. Επίσης, δίνει το σημείο της
ψηφιακής συλλογής, ενώ διαθέτει και το σύνολο του ευρετηρίου με πρόσβαση μέσα από το λήμμα. Η
διαδικασία αυτή προϋποθέτει την ύπαρξη των ευρετηρίων και φυσικά την περιγραφή των συλλογών.
Πρότυπα για τη διαχείριση μουσειακών συλλογών
Σήμερα, κατ’ αναλογία με τις αρχειακές και τις βιβλιακές συλλογές, οι ψηφιοποιήσεις των μουσει-
ακών αντικειμένων έφεραν στο φως την αναγκαιότητα περιγραφής και τυποποίησης της περιγραφής
των τεκμηρίων τους ώστε να μπορούν να ενταχθεί στις μεγάλες βάσεις δεδομένων. Η λειτουργία του
«ψηφιακού μουσείου» είναι πλέον αδύνατη χωρίς την τυποποιημένη περιγραφή και τη χρήση ανοιχτών
προτύπων. Οι ιδιαιτερότητες που επιβάλλει η φυσική περιγραφή των μουσειακών τεκμηρίων και η έλ-
λειψη θεματικής πρόσβασης αποτελούν τα κυριότερα εμπόδια. Ήδη από τη δεκαετία του 1990 το Getty
Information Institute, σήμερα με το όνομα Getty Research Institute (http://www.getty.edu/research/)
δραστηριοποιήθηκε και δημοσίευσε πρότυπα που αφορούν τις τιμές του περιεχομένου των δεδομένων
(data values), δηλαδή αφορούν την τυποποίηση λεξιλογίου και τη δημιουργία καθιερωμένων αρχείων
που εγγυώνται την τυποποίηση των τιμών των δεδομένων. Η παραγωγή του GRI εστιάζει κυρίως στην
ανάπτυξη ελεγχόμενων λεξιλογίων και καθιερωμένων όρων κάθε είδους που αφορούν την τέχνη και τα
μουσειακά αντικείμενα με στόχο τη δημιουργία σημασιολογικών μεταδεδομένων. Κυριότερο ελεγχόμε-
νο λεξιλόγιο είναι το Art and Architecture Thesaurus, ενώ τα καθιερωμένα αρχεία του περιλαμβάνουν
γεωγραφικούς όρους Getty Thesaurus of Geographic Names (TGN), ονόματα καλλιτεχνών (Union List
of Artists Names), κ.λπ. έρχονται να συμπληρώσουν τα πρότυπα που αφορούν τις τιμές των δεδομένων.
Ανάλογα το CCO Commons παράγει το CCO- CDWA (Cataloguing of Cultural Objects: A
Guide for Cataloguing for the Description of theWorks of Art, http://cco.vrafoundation.org/) αποτελούν
οδηγίες για την περιγραφική αποτύπωση των δεδομένων των μουσειακών αντικειμένων. Το CCO είναι
το αντίστοιχο των AACR2 για την περιγραφή των μουσειακών αντικειμένων καθώς ορίζει τον τρόπο με
τον οποίο γίνεται η εγγραφή σε κάθε προσδιορισμένο στοιχείο (ή πεδίο) και ουσιαστικά ορίζει το «πως
γεμίζει ένα πεδίο» και τυποποιεί το περιεχόμενο των εγγραφών. Πρέπει να σημειωθεί ότι το CDWA
εκτός των οδηγιών ανέπτυξε 30 περίπου κατηγορίες με υποκατηγορίες που αποτελούν στοιχεία ενός
προτύπου μεταδεδομένων για την περιγραφή μουσειακών αντικειμένων. Ενδεικτικά αναφέρουμε κά-
ποιες από τις κατηγορίες αυτές που αντιπροσωπεύουν την ιδιαιτερότητα των μουσειακών περιγραφών:
κατάσταση του αντικειμένου, παρεμβάσεις συντήρησης, ιστορικό εκθέσεων, δανεισμοί, κ.λπ.. Στο αρ-
χικό αυτό πρότυπο στηρίχθηκε το πρότυπο VRA που στοχεύει στην παραγωγή ενός πλήρους σχήματος
μεταδεδομένων απεικονιστικών τεκμηρίων (μουσειακών αντικειμένων).
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα μουσειακά αντικείμενα είναι είτε το αποτέλεσμα της έκφρασης
της ανθρώπινης καλλιτεχνικής δημιουργίας είτε η έκφανση της καθημερινής ζωής και του τεχνολογικού
επιπέδου της κάθε εποχής. Η καλλιτεχνική δημιουργία φέρει πάνω της την αντίληψη του καλλιτέχνη, τις
ιδέες του και τον τρόπο έκφρασής του. Τα εργαλεία, τα χειροτεχνήματα και οι κατασκευές φέρουν πάνω
τους τη χρήση, τις ιδέες και τη δεξιότητα των κατασκευαστών τους. Από την άποψη αυτή τα μουσειακά
αντικείμενα μεταφέρουν ιδέες, νοήματα και μεθόδους που πρέπει να αποτυπωθούν στα μεταδεδομένα.
Επιπλέον, η φύση των μουσειακών αντικειμένων προτάσσει τα θέματα συντήρησης καθώς και τα θέμα-
τα έκθεσης των τεκμηρίων. Τα στοιχεία αυτά αντικατοπτρίζονται στα πρότυπα μεταδεδομένων.
103
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
3.12 VRA
Το VRA Core (Visual Representation Association, (Visual Resources Association, 2014) υποστηρίζεται
από το γραφείο υπεύθυνο για το πρότυπο MARC της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου και έχει σχεδιαστεί
με στόχο την ενιαία διαχείριση και ανταλλαγή μεταδεδομένων σε ψηφιακό περιβάλλον ανεξαρτήτως
μορφής των περιγραφόμενων τεκμηρίων. Η τεκμηρίωση αποτελεί το μοχλό εφαρμογής αυτών των προ-
τύπων και το σχεδιασμό βάσεων με κοινό θεματικό άξονα και μορφολογική ποικιλία πηγών.
Το VRA εστιάζει στην αποτύπωση ψηφιακών και αναλογικών απεικονιστικών πολιτιστικών
τεκμηρίων. Το VRA πρωτοεμφανίστηκε το 1996 και το 2007 παρουσίασε την 4.0 έκδοσή του ως XML
σχήμα. Με την έκδοση αυτή έρχεται να καλύψει τις ανάγκες περιγραφής ποικίλων τεκμηρίων, με ιδιαί-
τερη έμφαση σε θέματα πολιτικής διαχείρισης και δικαιωμάτων της καλλιτεχνικής δημιουργίας καθώς
και θέματα ψηφιακής διατήρησης. Η λογική του VRA παρουσιάζει ως επίκεντρο της περιγραφής το
«έργο» (work), το οποίο συνδέεται με μία ή περισσότερες εικόνες μέσω του πεδίου «σχετίζεται με»
(relation). Το έργο/α και η εικόνα/ες αποτελούν μέρος μιας συλλογής.
1 προς
πολλά
Έργο
Συλλογή 1 προς
πολλά
1 προς
Εικόνα
πολλά
Σχήμα 3.7 Μοντέλο δεδομένωνVRA (Το σχήμα βασίζεται στο Data model του VRA
(VisualResourcesAssociation, 2014)
Σχήμα 3.7 Μοντέλο δεδομένωνVRA(Το σχήμα βασίζεται στο Data model του VRA(VisualResourcesAssociation, 2014)
Το Σχήμα 3.7 παρουσιάζει διαγραμματικά το μοντέλο δεδομένων του VRA. Το VRA αποτελεί-
ται από 19 στοιχεία
Το Σχήμα και 9 χαρακτηριστικά
3.7 παρουσιάζει διαγραμματικά τα οποία μπορούν
το μοντέλο να χρησιμοποιηθούν
δεδομένων του VRA. ΤομεVRA κάθεαποτελείται
στοιχείο ή από 19
υπό στοιχείο. To VRA
στοιχεία και έχει μεταφραστεί
9 χαρακτηριστικά στα μπορούν
τα οποία ελληνικάνααπό τους Γαϊτάνου με
χρησιμοποιηθούν καικάθε
Γεργατσούλη
στοιχείο ή(Γαϊτάνου
υπό στοιχείο. To
VRA έχει μεταφραστεί
& Γεργατσούλης, στα ελληνικά
2011). Τα στοιχεία του VRAαπό είναι
τους επαναλαμβανόμενα,
Γαϊτάνου και Γεργατσούλη (Γαϊτάνου
δεν απαιτείται & Γεργατσούλης,
να βρίσκονται
2011). Τα στοιχεία
σε συγκεκριμένη τουδεν
σειρά και VRA είναι
είναι επαναλαμβανόμενα,
υποχρεωτική δεν απαιτείται
η χρησιμοποίηση όλωννα τωνβρίσκονται
στοιχείωνσεαλλάσυγκεκριμένη
η χρήση σειρά
και δεν είναι υποχρεωτική η χρησιμοποίηση όλων των στοιχείων αλλά η χρήση τους επαφίεται στις ανάγκες
τους επαφίεται στις ανάγκες της τεκμηριωτικής διαδικασίας.
της τεκμηριωτικής διαδικασίας.
Οι τιμές δεδομένων
Οι τιμές δεδομένωνπου που
παίρνουν
παίρνουντα στοιχεία μπορεί
τα στοιχεία να να
μπορεί είναι συγκεκριμένες
είναι συγκεκριμένες καικαι
νανα
προσδιορί-
προσδιορίζονται
ζονται
ή ήνανααντλούν
αντλούναπόαπό συγκεκριμένα
συγκεκριμένα εργαλεία
εργαλεία (π.χ. Art and Architecture
(πχ Art Architecture Thesaurus).
Thesaurus).Μπορεί
Μπορείεπίσης
επίσηςνανα είναι
ελεύθερα να αντλήσουν από όπου θέλουν ή να συμπληρωθούν με βάση τις επιλογές
είναι ελεύθερα να αντλήσουν από όπου θέλουν ή να συμπληρωθούν με βάση τις επιλογές του κάθε φορέα. του κάθε φορέα.
Το VRA ακολουθεί τη λογική του DC ως προς την αρχή του ένα προς ένα, δηλαδή ένα λήμμα για
Το VRA ακολουθεί τη λογική του DC ως προς την αρχή του ένα προς ένα, δηλαδή ένα λήμμα
κάθε έργο αλλά συσχετίζει με το έργο αυτό μία ή περισσότερες εικόνες που σχετίζονται με το έργο που
για κάθε έργο αλλάΟσυσχετίζει
περιγράφεται. συσχετισμός με γίνεται
το έργομέσααυτόαπό
μίατο
ή περισσότερες εικόνες
πεδίο «σχετίζεται με», που
όπωςσχετίζονται με τοτμήματα
για παράδειγμα έργο ενός
που μνημείου
περιγράφεται. Ο συσχετισμός
ή πίνακα για τα οποία γίνεται μέσα απόσχέσεις
δημιουργούνται το πεδίο «σχετίζεται
μεταξύ τους, αλλάμε»,
καιόπως
για τογια παράδειγμα
σύνολο ενός έργου πχ
ένας ναός που σχετίζεται με άλλους ναούς, αλλά και οι σχέσεις των έργων (μνημείων,
τμήματα ενός μνημείου ή πίνακα για τα οποία δημιουργούνται σχέσεις μεταξύ τους, αλλά και για πινάκων, κλπ)τομε μια ή
περισσότερες εικόνες. Το έργο και οι εικόνες που σχετίζονται μεταξύ τους αποτελούν
σύνολο ενός έργου π.χ. ένας ναός που σχετίζεται με άλλους ναούς, αλλά και οι σχέσεις των έργων (μνη- μέρος της συλλογής. Το
VRA λειτουργεί συμπληρωματικά με το CCO που αναφέρθηκε παραπάνω, ενώ ο δικτυακός τόπος του
μείων, πινάκων,
παρέχει ένα κ.λπ.)
μεγάλομε κατάλογο
μια ή περισσότερες
εργαλείωνεικόνες. Το έργοτις
που αφορούν και τιμές
οι εικόνες που σχετίζονται και
των μεταδεδομένων μεταξύειδικότερα
τους καθιερωμένους
αποτελούν μέρος της συλλογής.
θεματικούς όρους,Τογεωγραφικούς
VRA λειτουργεί συμπληρωματικά
όρους, με το CCO
ονόματα καλλιτεχνών πουΑναλυτικά,
κλπ. αναφέρθηκετο VRA
δομείταιενώ
παραπάνω, ως οακολούθως:
δικτυακός τόπος του παρέχει ένα μεγάλο κατάλογο εργαλείων που αφορούν τις τιμές
των μεταδεδομένων και ειδικότερα καθιερωμένους θεματικούς όρους, γεωγραφικούς όρους, ονόματα
καλλιτεχνών κ.λπ.. Αναλυτικά, το VRA δομείται ως ακολούθως:
Χαρακτηριστικά του VRACore που χρησιμοποιούνται για όλα τα στοιχεία
104
−dataDate
−extent
−href
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Χαρακτηριστικά του VRACore που χρησιμοποιούνται για όλα τα στοιχεία
−dataDate
−extent
−href
−pref
−refid
−rules
−source
−vocab
−xml:lang
Πίνακας 3.16 Χαρακτηριστικά (attributes) VRA.Πηγή (Visual Resources Association, 2014)
Ο Πίνακας 3.16 παρουσιάζει τα χαρακτηριστικά των στοιχείων του VRA.
Ο Πίνακας που ακολουθεί παρουσιάζει τα στοιχεία (elements) του VRA.
Elements Στοιχεία:
work, collection, orimage (id) έργο, συλλογή ή εικόνα
Agent δρων (δημιουργός)
- attribution Αναφορά δημιουργού
- culture Πολιτισμός
- dates (type) ημερομηνία
earliestDate (circa) από (περίπου)
latestDate (circa) έως (περίπου)
- name (type) Όνομα
- role Ρόλος
culturalContext πολιτισμικό πλαίσιο
date(type) Ημερομηνία
- earliestDate (circa) από (περίπου)
- latestDate(circa) έως (περίπου)
description Περιγραφή
inscription Επιγραφή
- author συγγραφέας
- position θέση
- text (type) Κείμενο
location (type) Τοποθεσία
- name (type) όνομα
- refid (type) ταυτότητα (τοπικός κωδικός)
material(type) υλικό
measurements(type, unit) Μετρήσεις
relation(type, relids) Σχέση
rights (type) πνευματικά δικαιώματα
- rightsHolder κάτοχος πνευματικών δικαιωμάτων
- text κείμενο
source Πηγή
105
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
- name (type) όνομα
- refid (type) ταυτότητα (τοπικός κωδικός)
stateEdition(count, num, type κατάσταση, έκδοση
- description περιγραφή
- name όνομα
stylePeriod στυλ εποχής
Subject θέμα
- term (type) Όρος
technique τεχνική
textref αναφορά σε κείμενο
- name (type) Όνομα
- refid(type) Ταυτότητα (τοπικός κωδικός)
title(type) τίτλος
worktype τύπος έργου
Πίνακας 3.17 Στοιχεία (elements) VRA. Πηγή (Visual Resources Association, 2014) (Γαϊτάνου & Γεργατσούλης, 2011)
Ο Πίνακας 3.17 παρουσιάζει τα στοιχεία του VRA.
3.13 CIDOC-CRM
«Το πρότυπο CIDOC CRM (Conceptual Reference Model) (ICOM, 2015) είναι αποτέλεσμα της προ-
σπάθειας της επιτροπής του ICOM (International Council of Museums) να παρουσιάσει ένα σημασιο-
λογικό μοντέλο περιγραφής μουσειακών αντικειμένων που να επιτρέπει την επικοινωνία μεταξύ των
μεταδεδομένων των μουσείων και των μεταδεδομένων των αρχείων και των βιβλιοθηκών» . Το σχήμα
προτυποποίησης δημιουργήθηκε μόλις το 1998 και το 2003 κατατέθηκε για ISO η έκδοση 3.4.9. η οποία
το 2006 έλαβε τον αριθμό ISO 21127: 2006. Η τελευταία έκδοση 5.04 έγινε το 2011 και το Δεκέμβριο
του 2014 έλαβε το ISO 21127:2014. Αυτή τη στιγμή αποτελεί το αρτιότερο σημασιολογικό μοντέλο.
Το CIDOC-CRM εκφράζεται σε οντολογία και έχει σχεδιαστεί για να εξυπηρετήσει περιγραφι-
κή πληροφορία που αφορά τον πολιτισμό εις βάθος ανάλυση που ικανοποιεί ακαδημαϊκές απαιτήσεις.
Το πρότυπο καλύπτει την περιγραφή πολιτιστικών τεκμηρίων κάθε είδους τόσο σε επίπεδο αντικειμένου
όσο και σε επίπεδο συλλογών. Επίσης, εστιάζει στην αποτύπωση των σημασιολογικών στοιχείων που
συνθέτουν την ολότητα της περιγραφής και ειδικότερα το νοηματικό τους περιεχόμενο όπως και τη
σύνδεσή τους με το χώρο και το χρόνο.
Στοιχεία που αφορούν τη διοικητική διαχείριση των μουσείων, όπως τους ανθρώπινους πόρους
του μουσείου ως οργανισμού, το λογιστήριο του αλλά και τα στατιστικά των επισκέψεων δεν εντάσ-
σονται στους στόχους του προτύπου, το οποίο εστιάζει στις συλλογές και στα τεκμήρια που τις απαρ-
τίζουν. Το CIDOC-CRM έχει σχεδιαστεί για να εξυπηρετήσεις τις ανάγκες των τοπικών συλλογών και
να εξασφαλίζει τη διαλειτουργικότητά τους με άλλα συστήματα που υιοθετούν πρότυπα. Η χρήση του
CIDOC-CRM στη χώρα μας είναι ακόμα περιορισμένη και η υιοθέτησή του από τους επιστήμονες του
κλάδου είναι σε εξέλιξη.
Η οντολογία παρουσιάζει ένα εννοιολογικό μοντέλο αναφοράς (CRM Conceptual Reference
Model) που εκφράζει σχέσεις μεταξύ εννοιών, κατηγοριών, ιδιοτήτων και κανόνων και αποτυπώνει
στιγμιότυπα γεγονότων, καταστάσεων και στοιχείων. Το πλήθος των στοιχείων δεν αποτυπώνεται. Η
βασική οντότητα του μοντέλου μπορεί να είναι οτιδήποτε και να προσδιοριστεί μέσα από μια σειρά
κατηγοριών, υποκατηγοριών ή να γενικευθεί σε μια υπερκατηγορία και να εξειδικευτεί μέσα από τις
ιδιότητες που τη συνδέουν με άλλες οντότητες του σχήματος. Η επεξήγηση μιας κατηγορίας ή ιδιότητας
106
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
και η οπτική της αποδίδονται μέσα από την «πρόθεση» (intension) που μπορεί να είναι κοινή για όλα
τα στιγμιότυπα που αποτυπώνονται στην οντολογία. Η «πρόθεση» αυτή επεξηγείται από μια σημείωση
(scope note) που προσδιορίζει το σκοπό της.
Ανάλογα η έκταση μιας κατηγορίας ορίζεται από τον προσδιορισμό «έκταση» (extension). Ένα
στιγμιότυπο (instance) αποτελεί τη στιγμιαία και μοναδική αποτύπωση της κατάστασης μιας κατηγο-
ρίας. Για παράδειγμα η Mona Lisa είναι ένα στιγμιότυπο της κατηγορίας «ανθρώπινο δημιούργημα-
αντικείμενο» (manmadeobject). Το στιγμιότυπο μιας ιδιότητας αντικατοπτρίζει τη σχέση μεταξύ του
τομέα ενός στιγμιότυπου και του φάσματος (έκτασης, διάρκειας) ενός στιγμιότυπου που συμπίπτουν με
τα κριτήρια της πρόθεσης της ιδιότητας. Πιο απλά με το παράδειγμα: Το μουσείο του Λούβρου είναι ο
«τωρινός ιδιοκτήτης» (currentowner) του πορτραίτου της Mona Lisa.
Μια ιδιότητα ορίζει τη σχέση ανάμεσα σε δυο κατηγορίες. Ανάλογα αναπτύσσονται «υπο ιδιό-
τητες» και στοιχεία που προσδιορίζουν τον τομέα και το φάσμα των ιδιοτήτων.
Κρίνουμε ότι δεν είναι σκόπιμο να παραθέσουμε εδώ το σύνολο των οντοτήτων και των ιδιοτήτων
που περιλαμβάνει το CIDOC–CRM καθώς η πληρέστατη ανάλυση και η εξαιρετική γραφική παρουσία-
ση του προτύπου είναι διαθέσιμα στο http://www.cidoc-crm.org/cidoc_graphical_representation_v_5_1/
graphical_representation_5_0_1.html
Επισημαίνουμε ότι η υλοποίηση του προτύπου CIDOC CRM παρέχει τη δυνατότητα ανάλυσης
αλλά η διαδικασία αυτή προϋποθέτει χρόνο και κόπο εξειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού. Με την πα-
ρούσα κατάσταση στα μουσεία της χώρας το εγχείρημα είναι υπό αμφισβήτηση, ωστόσο το αποτέλεσμά
του πιστεύουμε ότι θα είναι η πραγματική λύση για τη σημασιολογική διαχείριση όλου του πολιτιστικού
αποθέματος. Το CIDOC-CRM δεν περιορίζεται στην αποτύπωση τεκμηρίων και συλλογών αλλά επεκτεί-
νεται στην αποτύπωση ιδεών, καλλιτεχνικών ρευμάτων, εννοιών που αντικατοπτρίζουν το σύνολο των
εκφάνσεων της ανθρώπινης δημιουργίας καθώς και των σχέσεων και συσχετίσεών της. Από την άποψη
αυτή το CIDOC-CRM αποτελεί ως νοητική σύλληψη μια μοναδική στο χώρο των προτύπων απόπειρα
που πιστεύουμε ότι θα έχει όχι μόνο εφαρμογές αλλά και μια διαρκή ζωή και επέκταση ώστε να καλύψει
συγγενείς προς τη μουσειακή διαχείριση δραστηριότητες (διαδικασίες έκθεσης τεκμηρίων, συντήρησης,
κ.λπ.) και του προστιθέμενου σημασιολογικού τους περιεχομένου, την επέκταση και το διαρκή εμπλουτι-
σμό των μεταδεδομένων των αρχικών τεκμηρίων ως συνέπεια των διαδικασιών αυτών, κοκ.
Πρέπει να σημειωθεί ότι το CIDOC-CRM προσεγγίζει την αποτύπωση του μουσειακού αντι-
κειμένου ως τη φύση του ίδιου του μουσείου. Διατυπώνει την άποψη ότι η τεκμηρίωση του μουσειακού
αντικειμένου είναι ένας συνδυασμός συλλογής εσωτερικών και εξωτερικών πληροφοριών σχετικά με τη
συλλογή του μουσείου και επομένως του κάθε τεκμηρίου της. Σύμφωνα με έναν πιο δημιουργικό ορι-
σμό, πρόκειται για μια διαδικασία καταγραφής της πραγματικότητας, του κόσμου που μας περιβάλλει
διαμέσου των σχέσεων του μουσειακού αντικειμένου (ICOM, 2015).
3.14 LIDO
Το LIDO (Lightweight Information Describing Objects), (ICOM, 2010) είναι σχήμα για τη συγκομιδή
107
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
μεταδεδομένων το οποίο εστιάζει στη συλλογή και διάθεση δεδομένων στο δίκτυο. Το LIDO εκφρά-
ζεται σε γλώσσα XML. Είναι ένα σχήμα απλό, εύχρηστο που εξυπηρετεί την περιγραφή μουσειακών
αντικειμένων σε πολυγλωσσικό περιβάλλον. Το πλεονέκτημά του είναι ότι μπορεί κανείς να προσδιο-
ρίσει χωριστά τη γλώσσα για κάθε αντικείμενο αλλά και για σύνολα ή υποσύνολα συλλογών. Το LIDO
αποτελεί εφαρμογή του CIDOC-CRM και είναι ένα ρητό σχήμα που αποδίδει με τυποποιημένο τρόπο
πληροφορίες που αφορούν τα μουσειακά αντικείμενα (ICOM, 2010). Η πρώτη παρουσίαση του LIDO
έγινε το 2010. Η ομάδα που ανέπτυξε το LIDO αξιοποίησε την εμπειρία του CDWA, του Documentation
Committee of the German Museums Association και του museumdat. Το LIDO δεν δημιουργήθηκε για
να αποτελέσει πρότυπο περιγραφής για τη διαχείριση μουσειακών συλλογών αλλά κυρίως για την από-
δοση μεταδεδομένων και των πληροφοριακών τους στοιχείων σε δικτυακό περιβάλλον.
Το LIDO περιλαμβάνει 14 πληροφοριακές ενότητες από τις οποίες οι 3 είναι υποχρεωτικές.
Ο οργανισμός μπορεί να επιλέξει από τις υπόλοιπες ποιες θέλει να αξιοποιήσει τροφοδοτώντας τις με
δεδομένα. Οι ενότητες αυτές είναι:
object classification object identification Events/ Relation Administrative
(ταξινόμηση ταυτότητα Γεγονός Σχέση Metadata/
αντικειμένου) αντικειμένου Διαχειριστικά
• Event Set/ • Sybject Set
• Object/Type of Work • Title/name Μεταδεδομένα
• Σύνολο Γεγονότος Σύνολο θεμάτων
(mandatory) (mandatory) • Rights
• Related Works
Αντικείμενο/ Τίτλος/ Όνομα Πνευματικά
Σχετικά έργα
Τύπος έργου (υποχρεωτικό) Δικαιώματα
(υποχρεωτικό) • Record (mandatory)
• Inscriptions
Επιγραφές • Εγγραφή
• Classification (υποχρεωτικό)
Ταξινόμηση • Repository/Location
• Resource
Αποθετήριο/Τοποθεσία
Πόρος
• State/Edition
Κατάσταση/ Έκδοση
• Object description
Περιγραφή
αντικειμένου
• measurements
Μετρήσεις
Σχήμα
Σχήμα 3.8 Στοιχεία
3.8Στοιχεία του LIDO
του LIDO
ΤοΤοΣχήμα
Σχήμα3. 83.8
παρουσιάζει
παρουσιάζειτα στοιχεία του LIDO.
τα στοιχεία Επισημαίνεται
του LIDO. ότι το LIDO,
Επισημαίνεται όπως
ότι το το OAI-PMH
LIDO, όπως το αποτελούν
OAI-PMH απο-
σχήματα για τη συγκομιδή μεταδεδομένων και δεν είναι καθαυτό σχήματα που καλύπτουν τις ανάγκες
τελούν σχήματα
εσωτερικής για μεταδεδομένων
διαχείρισης τη συγκομιδή των μεταδεδομένων
συλλογών. Το και
LIDOδενπαρατίθεται
είναι καθαυτό σχήματα
εδώ γιατί πουαπλότητάς
λόγω της καλύπτουν τις
του και της εξαιρετικά συνοπτικής ανάπτυξης στοιχείων που μπορούν να φιλοξενήσουν το σύνολο γιατί
ανάγκες εσωτερικής διαχείρισης μεταδεδομένων των συλλογών. Το LIDO παρατίθεται εδώ μιας λόγω
πληροφοριακής ενότητας, χωρίς σπονδυλωτή και αναλυτική διάρθρωση. Μπορεί επίσης να χρησιμεύσει
της απλότητάς του και της εξαιρετικά συνοπτικής ανάπτυξης στοιχείων που μπορούν να φιλοξενήσουν για
τις μεταπτώσεις παλαιότερων καταγραφικών προσπαθειών στα μουσεία. Τέλος, μπορεί να αξιοποιηθεί και για
τητομετατροπή
σύνολο μιαςτων πληροφοριακής
παλαιών (έντυπωνενότητας, χωρίς σπονδυλωτή
ή χειρόγραφων) και αναλυτική
δελτίων περιγραφής διάρθρωση.
των μουσείων Μπορεί επί-
χωρίς μεγάλη
σης να χρησιμεύσει
προσπάθεια κατάτμησηςγια τηςτις μεταπτώσεις
πληροφορίας που παλαιότερων
απαιτούν άλλα καταγραφικών
πρότυπα. προσπαθειών στα μουσεία. Τέλος,
μπορεί να αξιοποιηθεί και για τη μετατροπή των παλαιών (έντυπων ή χειρόγραφων) δελτίων περιγραφής
3.15. Πρότυπαχωρίς
των μουσείων μεταδεδομένων εκπαιδευτικού
μεγάλη προσπάθεια υλικού
κατάτμησης της πληροφορίας που απαιτούν άλλα πρότυπα.
Η ανάγκη ανάπτυξης προτύπων για τη διαχείριση μεταδεδομένων εκπαιδευτικού υλικού έγινε ακόμα πιο
φανερή μετά την ανάπτυξη των ηλεκτρονικών μαθημάτων (e-class) και τη φιλοξενία ποικίλου εκπαιδευτικού
υλικού στις πλατφόρμες ηλεκτρονικής εκπαίδευσης (πχ. Moodle).
Το εκπαιδευτικό υλικό μπορεί να περιγραφεί από τα γενικά πρότυπα τύπου Dublin Core και
MARC21, UNIMARC, MODS με ειδικές αναφορές και συμπερίληψη στοιχείων που αφορούν το «κοινό» και
το «εκπαιδευτικό επίπεδο». Το DC έχει συμπεριλάβει αυτά τα πεδία και έχει αναπτύξει ειδικό σχήμα
εφαρμογής για τη διαχείριση του εκπαιδευτικού υλικού. Αυτό το εφαρμογής σχήμα είναι διαθέσιμο στο
http://dublincore.org/moinmoin-wiki-
archive/educationwiki/pages/DC_2dEducation_20Application_20Profile.html το οποίο εστιάζει στην
108
περιγραφή των πραγμάτων και των διαδικασιών που χρησιμοποιούνται στη διδασκαλία.
Το προαναφερόμενο σχήμα εφαρμογής εστιάζει στις οντότητες της «εκπαιδευτικής δραστηριότητας»,
του «εκπαιδευτικού πληροφοριακού πόρου» και συνδέονται με το «άτομο ή όργανο» που ενεργεί στην
εκπαιδευτική διαδικασία και αντιστοιχεί με το πεδίο του ‘δημιουργού’.
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
3.15 Πρότυπα μεταδεδομένων εκπαιδευτικού υλικού
Η ανάγκη ανάπτυξης προτύπων για τη διαχείριση μεταδεδομένων εκπαιδευτικού υλικού έγινε ακόμα πιο
φανερή μετά την ανάπτυξη των ηλεκτρονικών μαθημάτων (e-class) και τη φιλοξενία ποικίλου εκπαιδευ-
τικού υλικού στις πλατφόρμες ηλεκτρονικής εκπαίδευσης (π.χ.. Moodle).
Το εκπαιδευτικό υλικό μπορεί να περιγραφεί από τα γενικά πρότυπα τύπου Dublin Core και
MARC21, UNIMARC, MODS με ειδικές αναφορές και συμπερίληψη στοιχείων που αφορούν το «κοι-
νό» και το «εκπαιδευτικό επίπεδο». Το DC έχει συμπεριλάβει αυτά τα πεδία και έχει αναπτύξει ειδικό
σχήμα εφαρμογής για τη διαχείριση του εκπαιδευτικού υλικού. Αυτό το εφαρμογής σχήμα είναι δια-
θέσιμο στο http://dublincore.org/moinmoin-wiki-archive/educationwiki/pages/DC_2dEducation_20Ap
plication_20Profile.html το οποίο εστιάζει στην περιγραφή των πραγμάτων και των διαδικασιών που
χρησιμοποιούνται στη διδασκαλία.
Το προαναφερόμενο σχήμα εφαρμογής εστιάζει στις οντότητες της «εκπαιδευτικής δραστη-
ριότητας», του «εκπαιδευτικού πληροφοριακού πόρου» και συνδέονται με το «άτομο ή όργανο» που
ενεργεί στην εκπαιδευτική διαδικασία και αντιστοιχεί με το πεδίο του ‘δημιουργού’.
Το μοντέλο αναπαριστάται στη συνέχεια διαγραμματικά:
Σχήμα 3.9 Οντότητες προφίλ Dublin Core για Εκπαιδευτικό υλικό( Dublin Core Education Application Profile)
109
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Το Σχήμα 3.9 παρουσιάζει τις οντότητες του σχήματος εφαρμογής του Dublin Core για την
αποτύπωση εκπαιδευτικού υλικού. Το μοντέλο προσδιορίζει στοιχεία μεταδεδομένων του DC που πε-
ριγράφουν τις ιδιότητες των εκπαιδευτικών πληροφοριακών πόρων. Το μοντέλο παρέχει οδηγίες για τη
χρήση των συγκεκριμένων στοιχείων και την αποτύπωση των στοιχείων εκείνων που έχουν πληροφορι-
ακή αξία για την περιγραφή του κάθε είδους εκπαιδευτικού υλικού. Το μοντέλο του DC για το εκπαιδευ-
τικό υλικό δίνει οδηγίες για τη χρήση των τιμών δεδομένων, δηλαδή τα λεξιλόγια και τις τιμές χρονικών
και γεωγραφικών προσδιορισμών.
Επιπλέον, πρέπει να σημειώσουμε ότι το DC δανείζεται και ενσωματώνει στοιχεία από το LOM
(Learning Object Metadata, https://standards.ieee.org/findstds/standard/1484.12.1-2002.html) που είναι το
εμπορικό πρότυπο για τη διαχείριση εκπαιδευτικού υλικού. Το σχήμα εφαρμογής του DCείναι υπό εξέλιξη.
Οι κατηγορίες (classes) του σχήματος αυτού είναι:
• Learning Resource (Μαθησιακός πόρος)
• Instructional Resource (Διδακτικός πόρος)
• Assessment Resource (Πόρος αξιολόγησης γνώσεων)
Οι ιδιότητες των στοιχείων όπως αναπτύσσονται στο πρότυπο είναι:
Attributes Ιδιότητες
P1 Subject dc subject
P2 Audience dc audience
P3 Educational context
P4 Educational level dc education level
P5 Skill level
P6 Age range
P7 Literacy level
P8 Language of intended user
P9 Prerequisites
P10 Learning preferences
P11 Learning goals
P12 Achievement Standards
P13 Goals
P14 Instructional methods dc instructional method
P15 Level of difficulty
P16 Skills being practice
P17 Typical learning time
P18 Type dc type
P19 Origin
P20 Designed for reuse
Πίνακας 3.18 Ιδιότητες DC Προφίλ Εφαρμογής για Εκπαιδευτικό υλικό. Πηγή (DC Education Application Profile
Task Group, 2012)
Ο Πίνακας 3.18 παρουσιάζει τις ιδιότητες του Σχήματος Εφαρμογής του DC για Εκπαιδευτι-
κό Υλικό. Το πληρέστερο και αναλυτικότερο πρότυπο για την περιγραφή εκπαιδευτικού υλικού έχει
αναπτυχθεί από την IEEE Learning Technology Standards Committee. Το πρότυπο γνωστό ως LOM
(Learning Object Metadata) (http://standards.ieee.org/findstds/standard/1484.12.1-2002.html) καλύπτει
θέματα εκπαιδευτικής τεχνολογίας, ψηφιακά μαθήματα και πνευματικά δικαιώματα, εκπαιδευτικό επί-
πεδο κ.λπ.. Το LOM είναι εμπορικό πρότυπο και δεν είναι ανοιχτό, αντίθετα απαιτεί αγορά ή συνδρομή,
γεγονός που περιορίζει τη χρήση του.
110
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
3.16 PREMIS
Τα αποθετήρια απαιτούν την εξασφάλιση των ηλεκτρονικών αρχείων που δημιουργούνται και των με-
ταδεδομένων που τα συνοδεύουν, την αποτύπωση της μορφής και των στοιχείων τους (π.χ.. pdf, doc,
κ.λπ.) και των τεχνικών τους χαρακτηριστικών (π.χ. μέγεθος, κ.λπ.) (Βλ. Κεφάλαιο 1). Η χρήση προτύ-
πων που να επιτρέπουν την ταυτοποίηση όχι μόνο μέσω των μεταδεδομένων αλλά και μέσω της μορφής
(pdf, html, jpeg) ενός ηλεκτρονικού τεκμηρίου (πλήρους κειμένου ή εικόνας), η επικύρωση (validation)
της ταυτοποίησής του και τα τεχνικά του χαρακτηριστικά είναι απαραίτητα για τη διατήρηση του ψη-
φιακού περιεχομένου ενός αποθετηρίου. Η ψηφιακή διατήρηση των τεκμηρίων σε περιβάλλον που τα
συνδέει και δημιουργεί ένα συνεκτικό σύστημα με τα μεταδεδομένα τους είναι στο επίκεντρο των δια-
δικασιών των αποθετηρίων και μέρος αυτής της λειτουργίας επιτυγχάνεται μέσα από τα διαχειριστικά
μεταδεδομένα και πρότυπα που αναπτύσσονται ακριβώς για αυτό το σκοπό. Η χρήση ανάλογων προτύ-
πων αποτυπώνει στοιχεία που αφορούν:
i. τη διαχείριση μεταδεδομένων που δηλώνουν την αρχική προέλευση του τεκμηρίου
(provenance), δηλαδή ποιος έχει στην κατοχή του το αρχικό ψηφιακό τεκμήριο
ii. τα πνευματικά δικαιώματα, δηλαδή ποιοι περιορισμοί στη χρήση υπάρχουν για το συγκεκρι-
μένο ηλεκτρονικό αρχείο του τεκμηρίου
iii. τη διατήρηση του αρχείου, δηλαδή τις διαδικασίες διατήρησης του ψηφιακού αρχείου που
τηρεί ο οργανισμός
iv. την αυθεντικότητα του τεκμηρίου, δηλαδή αν το ψηφιακό τεκμήριο είναι αυτό που πρέπει
να είναι και τις επανεκδόσεις του (versioning)
v. το τεχνικό περιβάλλον, δηλαδή τι απαιτείται για την πρόσβαση και χρήση του ψηφιακού
τεκμηρίου.
Το πλέον γνωστό πρότυπο για τις παραπάνω διαδικασίες είναι το PREMIS (Library of
Congress, PREMIS Editorial Committee, 2012). To PREMIS (PΡΕservation Metadata Implementation
Strategies, Στρατηγικές Υλοποίησης Μεταδεδομένων Διατήρησης) είναι το όνομα μιας διεθνούς ομά-
δας εργασίας που χρηματοδοτήθηκε από τους οργανισμούς Online Computer Library Center (OCLC)
και το Research Libraries Group (RLG) από το 2003-2005. Η ομάδα αυτή συνέταξε μια έκθεση που
ονομάζεται PREMIS Data Dictionary for Preservation metadata (PREMIS λεξικό μεταδεδομένων για
μεταδεδομένα διατήρησης) η οποία περιλαμβάνει ένα λεξικό μεταδεδομένων και μία περιγραφή για
τα μεταδεδομένα διατήρησης (Caplan, 2009). Η Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου είναι ο φορέας ο οποίος
χρηματοδοτεί και συντηρεί το πρότυπο.
Η ψηφιακή διατήρηση είναι ένα θέμα που απασχολεί τις Βιβλιοθήκες, τα Αρχεία και τα Μουσεία
όλο και περισσότερο και αναδεικνύεται ως ένα πρωταρχικό ζήτημα στους οργανισμούς αυτούς αλλά και
στην εκπαίδευση των μελλοντικών επιστημόνων της πληροφόρησης. Μέσα από τα διαχειριστικά μεταδε-
δομένα των κλασσικών προτύπων (DC, MODS) γίνεται η βασική διαχείριση μεταδεδομένων διατήρησης
και συχνά χρησιμοποιείται ο συνδυασμός προτύπου DC και PREMIS ως πρόσθετο για την πληρέστερη
αποτύπωση της ψηφιακής διατήρησης των τεκμηρίων. Το PREMIS εκφράζεται σε μορφή XML.
111
Η ψηφιακή διατήρηση είναι ένα θέμα που απασχολεί τις Βιβλιοθήκες, τα Αρχεία και τα Μουσεία όλο
και περισσότερο και αναδεικνύεται ως ένα πρωταρχικό ζήτημα στους οργανισμούς αυτούς αλλά και στην
εκπαίδευση των μελλοντικών επιστημόνων της πληροφόρησης. Μέσα από τα διαχειριστικά μεταδεδομένα
των κλασσικών προτύπων (DC, MODS) γίνεται η βασική διαχείριση μεταδεδομένων διατήρησης και συχνά
χρησιμοποιείται ο συνδυασμός προτύπου DC και PREMIS ως πρόσθετο για την πληρέστερη αποτύπωση της
ψηφιακής διατήρησης τωνΜεταδεδομένα - Δρ Δάφνη
τεκμηρίων. Το PREMIS Κυριάκη-Μάνεση
εκφράζεται σε μορφή XML.
περιγραφή σε DC,
τεκμήριο
MODS, MARCXML
Ψηφιακή διατήρηση σε
PREMIS (XML)
Ψηφιακά αρχεία
Σχήμα 3.10 Διαχείριση
Σχήμα 3. 10 Διαχείριση μεταδεδομένων
μεταδεδομένων
Το Σχήμα 3.10 παρουσιάζει τη δυνατότητα διαχείρισης
47 μεταδεδομένων με σύνδεση διαφορετι-
κών προτύπων. Η χρήση του PREMIS αξιοποιείται εδώ για την αποτύπωση της ψηφιακής διατήρησης. Η
P. Caplan (Caplan, 2009) προσδιορίζει μια σειρά από παραμέτρους για την ψηφιακή διατήρηση, οι οποίες
οριοθετούν την πληροφοριακή διαχείριση των μεταδεδομένων διατήρησης. Οι παράμετροι αυτές είναι:
i. Ορίζει ως αναστολέα (inhibitor) κάθε χαρακτηριστικό ενός τεκμηρίου το οποίο στοχεύει
στο να εμποδίζει την πρόσβαση, τη χρήση και τη μετανάστευση της πληροφορίας. Οι ανα-
στολείς εξασφαλίζουν την προστασία της πληροφορίας χρησιμοποιώντας μια σειρά από με-
θόδους όπως οι κωδικοί πρόσβασης και οι διάφορες τεχνικές κρυπτογράφησης. Το PREMIS
ορίζει τις σημασιολογικές μονάδες για τον τύπο του αναστολέα, το στόχο και τον κωδικό/
κλειδί του αναστολέα.
ii. Η ψηφιακή προέλευση (digital origin) περιλαμβάνει την καταγραφή του ιστορικού όλων
των αλλαγών που έχει υποστεί ένα ψηφιακό τεκμήριο. Οι συνθήκες δημιουργίας του ψη-
φιακού τεκμηρίου αποτελούν βασικό στοιχείο της ψηφιακής του προέλευσης. Στο βασικό
πυρήνα των στοιχείων του PREMIS περιλαμβάνεται η καταγραφή του ονόματος και της έκ-
δοσης του λογισμικού που χρησιμοποιήθηκε για τη δημιουργία του καθώς και η ημερομηνία
δημιουργίας του. Με τον τρόπο αυτό το PREMIS επιτρέπει την καταγραφή των στοιχείων
δημιουργίας του ψηφιακού τεκμηρίου αλλά και του ιστορικού των αλλαγών του.
iii. Οι σημαντικές ιδιότητες (significant properties) είναι τα χαρακτηριστικά ενός ψηφιακού
τεκμηρίου, τα οποία θα πρέπει να διατηρούνται μέσα από διαδικασίες διατήρησης. Για πα-
ράδειγμα, αν έχουμε κάποιο έγγραφο σίγουρα μπορεί να αναρωτηθεί κάποιος αν οι λέξεις
και οι εικόνες ή η γραμματοσειρά, το φόντο και η μορφή είναι το ίδιο σημαντικές ιδιότητες.
Η ιδέα του προσδιορισμού των σημαντικών ιδιοτήτων είναι από τις καθοριστικές πράξεις
για την ψηφιακή διατήρηση και μία από τις λιγότερο κατανοητές.
Το πρότυπο PREMIS περιλαμβάνει πέντε οντότητες (Caplan, 2009):
1. Intellectual Entities / οντότητες πνευματικής παραγωγής: Είναι εννοιολογικές οντότητες οι
οποίες θα μπορούσαν να ερμηνευτούν και ως βιβλιογραφικές. Το PREMIS ορίζει ως οντό-
τητα πνευματικής παραγωγής ένα σύνολο περιεχομένων το οποίο περιγράφεται ως μονάδα
για τους σκοπούς της διαχείρισης και της περιγραφής π.χ. μία βάση δεδομένων, ένα βιβλίο
ή ένας χάρτης. Ένα αντικείμενο σε ένα σύστημα διατήρησης θα πρέπει να συνδέεται με την
οντότητα πνευματικής παραγωγής που το αντιπροσωπεύει.
112
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
2. Objects / Αντικείμενα: Ένα αντικείμενο είναι μια μονάδα πληροφοριών σε ψηφιακή μορ-
φή. Οι πληροφορίες που μπορούν να καταγραφούν για την περιγραφή ενός ψηφιακού αντι-
κειμένου είναι οι εξής: ένα μοναδικό αναγνωριστικό για το αντικείμενο (π.χ. το είδος και
η τιμή του), πληροφορίες ακεραιότητας (fixity information) - όπως ένα άθροισμα ελέγχου
(checksum, message digest) καθώς και ο αλγόριθμος που χρησιμοποιήθηκε για να εξαχθεί - το
μέγεθος του αντικειμένου, το αρχικό όνομα του αντικειμένου, πληροφορίες σχετικά με την
δημιουργία του, σε τι μέσο είναι αποθηκευμένο, πληροφορίες για την ψηφιακή υπογραφή και
για τις του σχέσεις του με άλλα αντικείμενα και άλλους τύπους οντοτήτων μέσα στη βάση.
3. Events / Γεγονότα: Ένα γεγονός περιλαμβάνει το λιγότερο ένα άτομο που ενεργεί (ενεργού-
ντα) για τη δημιουργία του γεγονότος (agent) ή ένα αντικείμενο που είναι καταχωρημένο
στο αποθετήριο διατήρησης. Οι πληροφορίες που καταγράφονται για ένα γεγονός είναι οι
εξής: ένα μοναδικό χαρακτηριστικό για το γεγονός, τον τύπο του γεγονότος (π.χ. δημιουργία,
μετανάστευση), την ημερομηνία και την ώρα που συνέβη το γεγονός, μια λεπτομερή περι-
γραφή του γεγονότος, ένα κωδικοποιημένο αποτέλεσμα του γεγονότος και μία πιο λεπτομερή
περιγραφή του αποτελέσματος. Τέλος γίνεται η καταγραφή τόσο των ατόμων που ενεργούν
(ενεργούντων) και των αντικειμένων που εμπλέκονται στο γεγονός όσο και των ρόλων τους.
4. Rights / Δικαιώματα: Είναι άδειες σχετικές με ένα αντικείμενο ή ένα άτομο που ενεργεί
(ενεργούντα). Οι περισσότερες στρατηγικές διατήρησης περιλαμβάνουν την δημιουργία πα-
νομοιότυπων αντιγράφων και παράγωγων εκδόσεων του ψηφιακού αντικειμένου, αλλά οι
ενέργειες αυτές μπορεί να περιορίζονται από τους νόμους περί πνευματικών δικαιωμάτων.
5. Agents / Ενεργούντες (άτομα που ενεργούν): Ένα άτομο που ενεργεί (ενεργών) μπορεί να
είναι ένα πρόσωπο ή μια εφαρμογή λογισμικού ή ένα συλλογικό όργανο που συνδέεται με
τις διαδικασίες διατήρησης ενός αντικειμένου π.χ. ο δημιουργός ή ο εκδότης ενός αρχείου
PDF που το καταθέτει στο αποθετήριο. Το λεξικό δεδομένων περιλαμβάνει ένα μοναδικό
αναγνωριστικό για τον ενεργούντα, το όνομά του και την ονομασία του τύπου του (πρόσω-
πο, οργανισμός λογισμικό).
Το σχήμα που ακολουθεί παρουσιάζει τις σχέσεις μεταξύ των οντοτήτων του PREMIS:
113
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Σχήμα 3.11 Μοντέλο Οντοτήτων PREMIS (Caplan, 2009)
Το Σχήμα 3.11 παρουσιάζει το μοντέλο των οντοτήτων του PREMIS. Η ανάπτυξη του προτύπου και
η παρουσίαση των στοιχείων που το απαρτίζουν παρουσιάζεται στο PREMIS Data Dictionary for
Preservation Metadata (Library of Congress, PREMIS Editorial Committee, 2012). Η ομάδα που ερ-
γάστηκε για την ανάπτυξη του PREMIS απαρτίστηκε από αντιπροσώπους ακαδημαϊκών και εθνικών
βιβλιοθηκών, μουσείων, αρχείων, κυβερνητικών και εμπορικών επιχειρήσεων από πέντε διαφορετικές
χώρες. Επιπρόσθετα το PREMIS κάλεσε μια διεθνή συμβουλευτική επιτροπή ειδικών για να επανεξε-
τάσει την πρόοδο του παραπάνω εγχειρήματος. Η ομάδα εργάστηκε αξιοποιώντας το περιβάλλον των
αποθετηρίων και ανέπτυξε το «λεξικό» δεδομένων για την ψηφιακή διατήρηση με βάση τις πρακτικές
των αποθετηρίων. Κατά συνέπεια, το PREMIS έχει μια εστίαση που επιδιώκει να διαχειριστεί με όμοιο
τρόπο όλα τα ψηφιακά παράγωγα του πολιτιστικού και γνωσιακού αποθέματος αδιακρίτως της προέλευ-
σής τους και του τύπου του οργανισμού που τα στεγάζει.
Το λεξικό δεδομένων ορίζει ένα σύνολο σημασιολογικών μονάδων και στοιχείων που αποτε-
λούν τον πυρήνα του προτύπου και τα οποία εφαρμόζονται σε ένα γενικό πλαίσιο ψηφιακών δραστηρι-
οτήτων διατήρησης σε περιβάλλον αποθετηρίων ή ευρύτερα βάσεων δεδομένων.
Οι λειτουργίες διατήρησης μπορεί να διαφέρουν από αποθετήριο σε αποθετήριο αλλά γενικά
περιλαμβάνουν δράσεις όπου εξασφαλίζουν ότι τα ψηφιακά τεκμήρια θα παραμείνουν προσβάσιμα.
Επίσης διασφαλίζουν την τεκμηρίωση και καταγραφή των εξουσιοδοτημένων αλλαγών στα ψηφιακά
τεκμήρια. Το PREMIS εστιάζει στην αποτύπωση των διαδικασιών και των στοιχείων εκείνων που αφο-
ρούν αποκλειστικά τη διατήρηση και όχι την περιγραφή των τεκμηρίων ή τη σημασιολογική τους απο-
τύπωση που συνήθως τα αποθετήρια αντλούν από άλλα πρότυπα όπως το DC, MODS, κ.λπ. για την
καθαυτό περιγραφή των τεκμηρίων.
114
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Παρακάτω παρουσιάζεται μια ιεραρχική λίστα των σημασιολογικών μονάδων που περιλαμβά-
νονται στο λεξικό δεδομένων. Τα αρχικά μέσα στις παρενθέσεις μετά από κάθε σημασιολογική μονάδα
δείχνει αν το στοιχείο είναι Mandatory (M) (υποχρεωτικό) ή Optional (O) (προαιρετικό) επίσης αν
είναι Repeatable (R) (επαναλαμβανόμενο) ή Not repeatable (NR) (μη επαναλαμβανόμενο) (Library of
Congress, PREMIS Editorial Committee, 2012).
1. Object 2. Event
1.1 objectIdentifier (M, R) 2.1 eventIdentifier (M, NR)
1.1.1 objectIdentifierType (M, NR) 2.1.1 eventIdentifierType (M, NR)
1.1.2 objectIdentifierValue (M, NR) 2.1.2 eventIdentifierValue (M, NR)
1.2 objectCategory (M, NR) 2.2 eventType (M, NR)
1.3 preservationLevel (O, R) [representation, file] 2.3 eventDateTime (M, NR)
1.3.1 preservationLevelValue (M, NR) 2.4 eventDetail (O, NR)
[representation, file]
1.3.2 preservationLevelRole (O, NR) 2.5 eventOutcomeInformation (O, R)
[representation, file]
1.3.3 preservationLevelRationale (O, R) 2.5.1 eventOutcome (O, NR)
[representation, file]
1.3.4 preservationLevelDateAssigned (O, NR) 2.5.2 eventOutcomeDetail (O, R)
[representation, file]
1.4 significantProperties (O, R) 2.5.2.1 eventOutcomeDetailNote (O, NR)
1.4.1 significantPropertiesType (O, NR) 2.5.2.2 eventOutcomeDetailExtension (O, R)
1.4.2 significantPropertiesValue (O, NR) 2.6 linkingAgentIdentifier (O, R)
1.4.3 significantPropertiesExtension (O, R) 2.6.1 linkingAgentIdentifierType (M, NR)
1.5 objectCharacteristics (M, R) [file, bitstream] 2.6.2 linkingAgentIdentifierValue (M, NR)
1.5.1 compositionLevel (M, NR) 2.6.3 linkingAgentRole (O, R)
[file, bitstream]
1.5.2 fixity (O, R) [file, bitstream] 2.7 linkingObjectIdentifier (O, R)
1.5.2.1 messageDigestAlgorithm (M, NR) 2.7.1 linkingObjectIdentifierType (M, NR)
[file, bitstream]
1.5.2.2 messageDigest (M, NR) [file, 2.7.2 linkingObjectIdentifierValue (M, NR)
bitstream]
1.5.2.3 messageDigestOriginator (O, NR) 2.7.3 linkingObjectRole (O, R)
[file, bitstream]
1.5.3 size (O, NR) [file, bitstream] 3. Agent
1.5.4 format (M, R) [file, bitstream] 3.1 agentIdentifier (R, M)
1.5.4.1 formatDesignation (O, NR) 3.1.1 agentIdentifierType (M, NR)
[file, bitstream]
1.5.4.1.1 formatName (M, NR) 3.1.2 agentIdentifierValue (M, NR)
[file, bitstream]
1.5.4.1.2 formatVersion (O, NR) 3.2 agentName (O, R)
[file, bitstream]
1.5.4.2 formatRegistry (O, NR) 3.3 agentType (O, NR)
[file, bitstream]
1.5.4.2.1 formatRegistryName 3.4 agentNote (O, R)
(M, NR) [file, bitstream]
1.5.4.2.2 formatRegistryKey 3.5 agentExtension (O, R)
(M, NR) [file, bitstream]
115
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
1.5.4.2.3 formatRegistryRole 3.6 linkingEventIdentifier (O, R)
(O, NR) [file, bitstream]
1.5.4.3 formatNote (O, R) [file, bitstream] 3.6.1 linkingEventIdentifierType (M, NR)
1.5.5 creatingApplication (O, NR) 3.6.2 linkingEventIdentifierValue (M, NR)
[file, bitstream]
1.5.5.1 creatingApplicationName (O, NR) 3.7 linkingRightsStatementIdentifier (O, R)
[file, bitstream]
1.5.5.2 creatingApplicationVersion 3.7.1 linkingRightsStatementIdentifierType (M, NR)
(O, NR) [file, bitstream]
1.5.5.3 dateCreatedByApplication (O, NR) 3.7.2 linkingRightsStatementIdentifierValue (M, NR)
[file, bitstream]
1.5.5.4 creatingApplicationExtension 4. Rights
(O, R) [file, bitstream]
1.5.6 inhibitors (O, R) [file, bitstream] 4.1 rightsStatement (O, R)
1.5.6.1 inhibitorType (M, NR) 4.1.1 rightsStatementIdentifier (M, NR)
[file, bitstream]
1.5.6.2 inhibitorTarget (O, R) 4.1.1.1 rightsStatementIdentifierType (M, NR)
[file, bitstream]
1.5.6.3 inhibitorKey (O, NR) 4.1.1.2 rightsStatementIdentifierValue (M, NR)
[file, bitstream]
1.5.7 objectCharacteristicsExtension (O, R) 4.1.2 rightsBasis (M, NR)
[file, bitstream]
1.6 originalName (O, NR) [representation, file] 4.1.3 copyrightInformation (O, NR)
1.7 storage (O, R) [file, bitstream] 4.1.3.1 copyrightStatus (M, NR)
1.7.1 contentLocation (O, NR) 4.1.3.2 copyrightJurisdiction (M, NR)
[file, bitstream]
1.7.1.1 contentLocationType 4.1.3.3 copyrightStatusDeterminationDate (O, NR)
(M, NR) [file, bitstream]
1.7.1.2 contentLocationValue 4.1.3.4 copyrightNote (O, R)
(M, NR) [file, bitstream]
1.7.2 storageMedium (O, NR) 4.1.4 licenseInformation (O, NR)
[file, bitstream]
1.8 environment (O, R) 4.1.4.1 licenseIdentifier (O, NR)
1.8.1 environmentCharacteristic (O, NR) 4.1.4.1.1 licenseIdentifierType (M, NR)
1.8.2 environmentPurpose (O, R) 4.1.4.1.2 licenseIdentifierValue (M, NR)
1.8.3 environmentNote (O, R) 4.1.4.2 licenseTerms (O, NR)
1.8.4 dependency (O, R) 4.1.4.3 licenseNote (O, R)
1.8.4.1 dependencyName (O, R) 4.1.5 statuteInformation (O, R)
1.8.4.2 dependencyIdentifier (O, R) 4.1.5.1 statuteJurisdiction (M, NR)
1.8.4.2.1 dependencyIdentifierType 4.1.5.2 statuteCitation (M, NR)
(M, NR)
1.8.4.2.2 dependencyIdentifierValue 4.1.5.3 statuteInformationDeterminationDate(O, NR)
(M, NR)
1.8.5 software (O, R) 4.1.5.4 statuteNote (O, R)
1.8.5.1 swName (M, NR) 4.1.6 rightsGranted (O, R)
1.8.5.2 swVersion (O, NR) 4.1.6.1 act (M, NR)
1.8.5.3 swType (M, NR) 4.1.6.2 restriction (O, R)
1.8.5.4 swOtherInformation (O, R) 4.1.6.3 termOfGrant (M, NR)
1.8.5.5 swDependency (O, R) 4.1.6.3.1 startDate (M, NR)
116
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
1.8.6 hardware (O, R) 4.1.6.3.2 endDate (O, NR)
1.8.6.1 hwName (M, NR) 4.1.6.4 rightsGrantedNote (O, R)
1.8.6.2 hwType (M, NR) 4.1.7 linkingObjectIdentifier (O, R)
1.8.6.3 hwOtherInformation (O, R) 4.1.7.1 linkingObjectIdentifierType (M, NR)
1.8.7 environmentExtension (O, R) 4.1.7.2 linkingObjectIdentifierValue (M, NR)
1.9 signatureInformation (O, R) [file, bitstream] 4.1.7.3 linkingObjectRole (O, R)
1.9.1 signature (O, R) 4.1.8 linkingAgentIdentifier (O, R)
1.9.1.1 signatureEncoding (M, NR) 4.1.8.1 linkingAgentIdentifierType (M, NR)
[file, bitstream]
1.9.1.2 signer (O, NR) [file, bitstream] 4.1.8.2 linkingAgentIdentifierValue (M, NR)
1.9.1.3 signatureMethod (M, NR) 4.1.8.3 linkingAgentRole (O, NR)
[file, bitstream]
1.9.1.4 signatureValue (M, NR) 4.2 rightsExtension (O, R)
[file, bitstream]
1.9.1.5 signatureValidationRules (M, NR)
[file, bitstream]
1.9.1.6 signatureProperties (O, R)
[file, bitstream]
1.9.1.7 keyInformation (O, NR)
[file, bitstream]
1.9.2 signatureInformationExtension (O, R)
[file, bitstream]
1.10 relationship (O, R)
1.10.1 relationshipType (M, NR)
1.10.2 relationshipSubType (M, NR)
1.10.3 relatedObjectIdentification (M, R)
1.10.3.1 relatedObjectIdentifierType
(M, NR)
1.10.3.2 relatedObjectIdentifierValue
(M, NR)
1.10.3.3 relatedObjectSequence (O, NR)
1.10.4 relatedEventIdentification (O, R)
1.10.4.1 relatedEventIdentifierType
(M, NR)
1.10.4.2 relatedEventIdentifierValue
(M, NR)
1.10.4.3 relatedEventSequence (O, NR)
1.11 linkingEventIdentifier (O, R)
1.11.1 linkingEventIdentifierType (M, NR)
1.11.2 linkingEventIdentifierValue (M, NR)
1.12 linkingIntellectualEntityIdentifier (O, R)
1.12.1 linkingIntellectualEntityIdentifierType
(M, NR)
1.12.2 linkingIntellectualEntityIdentifierValue
(M, NR)
1.13 linkingRightsStatementIdentifier (O, R)
117
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
1.13.1 linkingRightsStatementIdentifierType
(M, NR)
1.13.2 linkingRightsStatementIdentifierValue
(M, NR)
Πίνακας 3.19 Στοιχεία του PREMIS (Library of Congress, PREMIS Editorial Committee, 2012)
Από τον παραπάνω Πίνακα 3.19 προκύπτει ότι το PREMIS περιλαμβάνει μια σειρά από κα-
τηγορίες μεταδεδομένων που αντιστοιχούν σε τεχνικά στοιχεία για τα οποία υπάρχουν αντίστοιχα λε-
ξικά «τεχνικών μεταδεδομένων», όπως το NISO Data Dictionary – Technical Metadata for Digital Still
Images (ANSI, NISO Z39.87-2006, http://www.niso.org/apps/group_public/download.php/6502/) και
η ανάπτυξη της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου στο LC Network Development and MARC Standards
Office, Metadata for Images in XML Standard (MIX, http://www.loc.gov/standards/mix//).
118
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Βιβλιογραφία
American Library Association, Canadian Library Association, and the Chartered Institute of Library and
Information Professionals. (2006). AACR2. Ανάκτηση από http://www.aacr2.org/index.html
Archives Canada. (2015). Search archives. Ανάκτηση από Archives Canada: http://www.archivescanada.ca/
english/search/ItemDisplay.asp?sessionKey=1425365915059_142_78_200_14&l=0&v=0&lvl=1&
coll=1&coll=1&rt=1&itm=274899&rsn=S_WWWraavCgCmK&all=1&dt=AW+”Greeks”&spi=-
Caplan, P. (2009, 02 01). Unerstanding PREMIS. Ανάκτηση από The Library of Congress/Standards/
PREMIS: http://www.loc.gov/standards/premis/understanding-premis.pdf
CCO Commons. (2006). Cataloguing for Cultural Objects: A Guide to Describing Cultural Works and
Their Images. Ανάκτηση από http://cco.vrafoundation.org/index.php/toolkit/cco_pdf_version/
CNRI Corporation for National Research Initiatives. (2015, 01 16). Unique and persistent identifiers for
digital resources. Ανάκτηση από handle.net: http://www.handle.net/index.html
DC Education Application Profile Task Group. (2012, 12 28). DC Education Application Profile. Ανά-
κτηση από http://dublincore.org/moinmoin-wiki-archive/educationwiki/pages/DC_2dEducation_
20Application_20Profile.html
DCMI. (2012, 06 14). Dublin Core Metadata Element Set, Version 1.1. Ανάκτηση 01 21, 2015, από
DCMI: http://dublincore.org/documents/dces/
Encoded Archival Description Working Group- Society of American Archivists. Network Development
and MARC Standards Office of the Library of Congress. (2013, 08 09). Encoded Archival
Description. Ανάκτηση από EAD: http://www.loc.gov/ead/
fsfe (Free Software Foundation Europe). (2015, 02 2015). fsfe. Ανάκτηση από http://fsfe.org/activities/
os/leaflet-OS-about.el.html
Galvao, R. M., & Gordeiro, M. (2012). UNIMARC - Understanding the Past to Envision the Future. 78th
IFLA Conference (σσ. 1-17). Helsinski: IFLA, http://conference.ifla.org/ifla78
Goldsmith, B., & Knudson, F. (2006, 09). “Repository Librarian and the Next Crusade: the Search
for a Common Standard for Digital Repository Metadata”. Digital Library, σ. http://dlib.org/
dlib/september06/goldsmith/09goldsmith.meta.xml. Ανάκτηση από www.dlib.org/september06/
goldsmith/09goldsmith.html
ICOM. (2010). What is LIDO. Ανάκτηση από LIDO: http://network.icom.museum/cidoc/working-
groups/lido/what-is-lido/
ICOM. (2015). CIDOC CRM. Ανάκτηση 02 02, 2015, από http://www.cidoc-crm.org/index.html#
IDABC (Interoperable Delivery of European eGovernment Services). (2009). EIF - European
Interoperability Framework for pan-European eGovernment services. Ανάκτηση από http://
ec.europa.eu/idabc/en/document/2319/5644.html
IFLA (International Federation of Libraries Association). (2001). UNIMARC Manual Authorities
Format, 2nd ed. Munich: K.G. Saur.
Library of Congreess. (2014, 11 24). MODS. Ανάκτηση από Standards: http://www.loc.gov/standards/mods/
Library of Congress. (1996). The MARC 21 Formats: Background and Principles. Ανάκτηση από MARC
Standards: http://www.loc.gov/marc/96principl.html
Library of Congress. (2003). UNIMARC to MARC 21 Conversion Specifications. Ανάκτηση από MARC
Standards: http://www.loc.gov/marc/unimarctomarc21.html
Library of Congress. (2014). MARCXML. Ανάκτηση από The Library of Congress Standards: http://
www.loc.gov/standards/marcxml///
119
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Library of Congress. (2015, 01 07). METS Metadata Encoding and Transmission Standard. Ανάκτηση
από Standards: http://www.loc.gov/standards/mets/
Library of Congress, N. (2015, June 25). MARC Standards. Marc 21. Ανάκτηση από http://www.loc.
gov/marc/
Library of Congress, PREMIS Editorial Committee. (2012, 07). PREMIS Data Dictionary for
Preservation Metadata v.2.2. Ανάκτηση από PREMIS: http://www.loc.gov/standards/premis/v2/
premis-2-2.pdf
McCallum, S. H. (2009). MARC in XML: Description and Application. Ανάκτηση από Library of Congress:
http://cictd.uaslp.mx/autoridades/sem_internacional/talleres/Taller4/Mexico-2-marcxml.pdf
NISO. (2004). Understanding metadata. Bethesda, USA: NISO Press.
OAI - Open Archives Initiative. (2014). Ανάκτηση από http://www.openarchives.org/
OCLC. (2015, 01). PREMIS—Preservation Metadata Implementation Strategies. Ανάκτηση από OCLC
Research: http://www.oclc.org/research/activities/premis-rlg.html
OpenArchives. (2002, 6 14). A recommended XML Schema to represent MARC21 records. Ανάκτηση από
Implementation Guidelines for the Open Archives Initiative Protocol for Metadata Harvesting:
http://www.openarchives.org/OAI/2.0/guidelines-marcxml.htm
Refsnes, J. E. (2015). Introduction to DTD. Ανάκτηση από xmlfiles.com: http://www.xmlfiles.com/dtd/
dtd_intro.asp
Ross, S. (2012, 05). Digital Preservation, Archival Science. New Review of Information Networking
17:1, σσ. 43-68. DOI: http://dx.doi.org/10.1080/13614576.2012.679446.
TEI Consortium;. (2013, 03 12). Text Encoding Initiative. Ανάκτηση από Text Encoding Initiative: http://
www.tei-c.org/index.xml
The Society of American Archivist. (2013). Describing Archives: A Content Standard (DACS). Ανάκτη-
ση από http://files.archivists.org/pubs/DACS2E-2013.pdf
Visual Resources Association. (2014, 10 28). VRA Core 4.0. Ανάκτηση από VRA Core: http://www.loc.
gov/standards/vracore/VRA_Core4_Intro.pdf
Γαϊτάνου, Π., & Γεργατσούλης, Μ. (2011, 02 14). VRA Core 4.0 Ελληνική Μετάφραση. Έκδοση 1.0.
Ανάκτηση από VRA Core: http://www.loc.gov/standards/vracore/VRA_Core4_Element_
Description_GRE.pdf
Θεοδωρίδου, Μ., & Χαραμή, Λ. (2012). ΟΔΗΓΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΑΛΕΙ-
ΤΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑΣ: 11 Τεκμηρίωση αρχείων. Ανάκτηση από ead: http://www.loc.gov/ead/
eadtranslations.html
Κοσμάς, Γ. (n.d.). Το πρωτόκολλο Ζ39.50 : Η εμπειρία του Πανεπιστημίου Κρήτης. 7ο Πανελλήνιο Συ-
νέδριο Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών. Βόλος, Ελλάδα: 1998. http://eprints.rclis.org/9803/
120
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Κριτήρια αξιολόγησης
3.1 Ασκήσεις για το DublinCore
3.1.1 Δημιουργείστε ένα λήμμα Dublin Core για το άρθρο με URI: http://hdl.handle.net/11400/3767
3.1.2 Ομαδοποιείστε τα στοιχεία του DC από το λήμμα που δημιουργήσατε και δημιουργείστε
ενότητες με περιγραφικά, διαχειριστικά και δομικά μεταδεδομένα
Απάντηση / Λύση 3.1.1
dc.contributor.author Κουλούρης, Αλέξανδρος
dc.contributor.author Καπιδάκης, Σαράντος
dc.date.accessioned 2015-01-11T14:41:39Z
dc.date.available 2015-01-11T14:41:39Z
dc.date.issued 2015-01-11
dc.identifier.uri http://hdl.handle.net/11400/3767
dc.rights Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική Χρήση-Όχι Παράγωγα Έργα 3.0 Ηνωμένες Πολι-
τείες
dc.rights.uri http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/us/
dc.subject Knowledge management
dc.subject Digital libraries
dc.subject Διαχείρηση της γνώσης
dc.subject Ψηφιακές πολιτικές
dc.subject Μοντέλο πολιτικής
dc.subject Πνευματική ιδιοκτησία
dc.subject Συμβατικές βιβλιοθήκες
dc.subject Ψηφιακές βιβλιοθήκες
dc.subject Ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες
dc.subject Digital policies
dc.subject Policy model
dc.subject Intellectual property
dc.subject Conventional libraries
dc.subject Academic libraries
dc.title Αντιστοίχιση και σύγκριση μεταξύ συμβατικών πολιτικών σε συλλογές Ακαδημαϊκών
Βιβλιοθηκών
dc.type conferenceItem
dcDescription Πρακτικά συνεδρίου
dc.classification Information resources
dc.classification Electronic information resources(URL: http://id.loc.gov/authorities/subjects/
sh2009124819)
dc.classification Πληροφόρηση
dc.classification Ηλεκτρονικές πηγές πληροφόρησης
dc.classificationURI http://id.loc.gov/authorities/subjects/sh99001160
dc.classificationURI **N/A**-Electronic information resources(URL: http://id.loc.gov/authorities/
subjects/sh2009124819)
dc.classificationURI **N/A**-Πληροφόρηση
121
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
dc.classificationURI **N/A**-Ηλεκτρονικές πηγές πληροφόρησης
dc.keywordURI http://id.loc.gov/authorities/subjects/sh97007353
dc.keywordURI http://id.loc.gov/authorities/subjects/sh95008857
dc.language El
dc.accessrights Free
dc.recordProvider Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Αθήνας. Σχολή Διοίκησης και Οικονομίας. Τμήμα
Βιβλιοθηκονομίας και Συστημάτων Πληροφόρησης
dc.publicationDate 2005-12
dc.bibliographicCitation Κουλούρης, Α. και Καπιδάκης, Σ. (2005). Αντιστοίχιση και σύγκριση μεταξύ συμβα-
τικών πολιτικών σε συλλογές ακαδημαϊκών βιβλιοθηκών. Στο 14ο πανελλήνιο συνέ-
δριο ακαδημαϊκών βιβλιοθηκών. Αθήνα, Ελλάδα, 1-3 Δεκεμβρίου.
dc.abstract Οι βιβλιοθήκες είναι σε μια μεταβατική περίοδο από το συμβατικό στο ψηφιακό περι-
εχόμενο και δεν έχουν ακόμα αναπτύξει κοινές πολιτικές για το ψηφιακό περιεχόμενο.
Αυτό εμποδίζει τη συνεργασία και διαλειτουργικότητα των βιβλιοθηκών, περιορίζοντας
τη χρησιμότητα των υπηρεσιών τους. Οι συμβατικές πολιτικές δεν αντιστοιχούν άμεσα,
αλλά έμμεσα, στις ψηφιακές και έχουν διαφορές που οφείλονται κυρίως στις ιδιότητες,
εύκολης αντιγραφής και αναπαραγωγής, του ψηφιακού περιεχομένου. Εξετάζουμε τη
λειτουργική διασύνδεση των συμβατικών και ψηφιακών πολιτικών πρόσβασης, ανα-
παραγωγής, δανεισμού, διαδανεισμού κ.τ.λ. Αντιστοιχούμε και συγκρίνουμε τις συμ-
βατικές και ψηφιακές πολιτικές των συλλογών δέκα πρωτοπόρων ακαδημαϊκών βιβλι-
οθηκών παγκοσμίως, καταδεικνύοντας τις ομοιότητες, τις διαφορές, τα πλεονεκτήματα
και τα μειονεκτήματά τους. Για τη σύγκριση αυτή, χρησιμοποιούμε συλλογές που είναι
παράλληλα συμβατικές και ψηφιακές. Απαντούμε στα ερωτήματα, αν οι ψηφιακές πο-
λιτικές αποτελούν μετάλλαξη των συμβατικών ή νέα κατάσταση, αν είναι πιο ελεύθερες
ή περιορίζονται, όπως οι συμβατικές, από παράγοντες, όπως, η πνευματική ιδιοκτησία
κ.τ.λ. Τέλος, προτείνουμε ένα μοντέλο πολιτικών πρόσβασης, αναπαραγωγής και χρήσης
του ψηφιακού περιεχομένου των ακαδημαϊκών βιβλιοθηκών, σε σχέση με παράγοντες,
όπως, ο τύπος περιεχομένου, η μέθοδος πρόσκτησης, η πνευματική ιδιοκτησία κ.τ.λ. Το
μοντέλο, ενσωματώνει ήδη υπάρχουσες πρακτικές, αλλά και καινούργιες πολιτικές, που
δεν έχουν εφαρμοστεί και που μπορούν να δώσουν λύσεις στα προβλήματα διαχείρισης
της ψηφιακής πληροφορίας και γνώσης.
dc.publisher ΤΕΙ Αθήνας
dc.fullTextAvailability True
dc.source 14οΠανελλήνιοσυνέδριοακαδημαϊκωνβιβλιοθηκών
d.c. extend 222.1Kb
dc. format Pdf
Πίνακας 3.20 Απάντηση στο Ερώτημα 3.1.1
Απάντηση / Λύση 3.1.2
dc.contributor.author Κουλούρης, Αλέξανδρος Περιγραφικά μεταδεδομένα
dc.contributor.author Καπιδάκης, Σαράντος Περιγραφικά μεταδεδομένα
dc.date.accessioned 2015-01-11T14:41:39Z Περιγραφικά μεταδεδομένα
dc.date.available 2015-01-11T14:41:39Z Περιγραφικά μεταδεδομένα
dc.date.issued 2015-01-11 Περιγραφικά μεταδεδομένα
dc.identifier.uri http://hdl.handle.net/11400/3767 Διαχειριστικά μεταδεδομένα
dc.rights Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική Χρήση-Όχι Διαχειριστικά μεταδεδομένα
Παράγωγα Έργα 3.0 Ηνωμένες Πολιτείες
dc.rights.uri http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/us/ Διαχειριστικά μεταδεδομένα
122
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
dc.subject Knowledge management Περιγραφικά μεταδεδομένα
dc.subject Digital libraries Περιγραφικά μεταδεδομένα
dc.subject Διαχείρηση της γνώσης Περιγραφικά μεταδεδομένα
dc.subject Ψηφιακές πολιτικές Περιγραφικά μεταδεδομένα
dc.subject Μοντέλο πολιτικής Περιγραφικά μεταδεδομένα
dc.subject Πνευματική ιδιοκτησία Περιγραφικά μεταδεδομένα
dc.subject Συμβατικές βιβλιοθήκες Περιγραφικά μεταδεδομένα
dc.subject Ψηφιακές βιβλιοθήκες Περιγραφικά μεταδεδομένα
dc.subject Ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες Περιγραφικά μεταδεδομένα
dc.subject Digital policies Περιγραφικά μεταδεδομένα
dc.subject Policy model Περιγραφικά μεταδεδομένα
dc.subject Intellectual property Περιγραφικά μεταδεδομένα
dc.subject Conventional libraries Περιγραφικά μεταδεδομένα
dc.subject Academic libraries Περιγραφικά μεταδεδομένα
dc.title Αντιστοίχιση και σύγκριση μεταξύ συμβατικών Περιγραφικά μεταδεδομένα
πολιτικών σε συλλογές Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών
dc.type conferenceItem Περιγραφικά μεταδεδομένα
dcDescription Πρακτικά συνεδρίου Περιγραφικά μεταδεδομένα
dc.classification Information resources Περιγραφικά μεταδεδομένα
dc.classification Electronic information resources (URL: http://id.loc. Περιγραφικά μεταδεδομένα
gov/authorities/subjects/sh2009124819)
dc.classification Πληροφόρηση Περιγραφικά μεταδεδομένα
dc.classification Ηλεκτρονικές πηγές πληροφόρησης Περιγραφικά μεταδεδομένα
dc.classificationURI http://id.loc.gov/authorities/subjects/sh99001160 Περιγραφικά μεταδεδομένα
dc.classificationURI **N/A**-Electronic information resources (URL: Περιγραφικά μεταδεδομένα
http://id.loc.gov/authorities/subjects/sh2009124819)
dc.classificationURI **N/A**-Πληροφόρηση Περιγραφικά μεταδεδομένα
dc.classificationURI **N/A**-Ηλεκτρονικές πηγές πληροφόρησης Περιγραφικά μεταδεδομένα
dc.keywordURI http://id.loc.gov/authorities/subjects/sh97007353 Περιγραφικά μεταδεδομένα
dc.keywordURI http://id.loc.gov/authorities/subjects/sh95008857 Περιγραφικά μεταδεδομένα
dc.language El Περιγραφικά μεταδεδομένα
dc.accessrights Free Διαχειριστικά μεταδεδομένα
dc.recordProvider Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Αθήνας. Σχολή Διαχειριστικά μεταδεδομένα
Διοίκησης και Οικονομίας. Τμήμα Βιβλιοθηκονομίας
και Συστημάτων Πληροφόρησης
dc.publicationDate 2005-12 Περιγραφικά μεταδεδομένα
dc.bibliographicCitation Κουλούρης, Α. και Καπιδάκης, Σ. (2005). Αντιστοί- Δομικά μεταδεδομένα
χιση και σύγκριση μεταξύ συμβατικών πολιτικών σε
συλλογές ακαδημαϊκών βιβλιοθηκών. Στο 14ο πανελ-
λήνιο συνέδριο ακαδημαϊκών βιβλιοθηκών. Αθήνα,
Ελλάδα, 1-3 Δεκεμβρίου.
123
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
dc.abstract Οι βιβλιοθήκες είναι σε μια μεταβατική περίοδο από Περιγραφικά μεταδεδομένα
το συμβατικό στο ψηφιακό περιεχόμενο και δεν έχουν
ακόμα αναπτύξει κοινές πολιτικές για το ψηφιακό πε-
ριεχόμενο. Αυτό εμποδίζει τη συνεργασία και διαλει-
τουργικότητα των βιβλιοθηκών, περιορίζοντας τη χρη-
σιμότητα των υπηρεσιών τους. Οι συμβατικές πολιτικές
δεν αντιστοιχούν άμεσα, αλλά έμμεσα, στις ψηφιακές
και έχουν διαφορές που οφείλονται κυρίως στις ιδιό-
τητες, εύκολης αντιγραφής και αναπαραγωγής, του
ψηφιακού περιεχομένου. Εξετάζουμε τη λειτουργική
διασύνδεση των συμβατικών και ψηφιακών πολιτικών
πρόσβασης, αναπαραγωγής, δανεισμού, διαδανεισμού
κ.τ.λ. Αντιστοιχούμε και συγκρίνουμε τις συμβατικές
και ψηφιακές πολιτικές των συλλογών δέκα πρωτο-
πόρων ακαδημαϊκών βιβλιοθηκών παγκοσμίως, κατα-
δεικνύοντας τις ομοιότητες, τις διαφορές, τα πλεονε-
κτήματα και τα μειονεκτήματά τους. Για τη σύγκριση
αυτή, χρησιμοποιούμε συλλογές που είναι παράλληλα
συμβατικές και ψηφιακές. Απαντούμε στα ερωτήματα,
αν οι ψηφιακές πολιτικές αποτελούν μετάλλαξη των
συμβατικών ή νέα κατάσταση, αν είναι πιο ελεύθερες
ή περιορίζονται, όπως οι συμβατικές, από παράγοντες,
όπως, η πνευματική ιδιοκτησία κ.τ.λ. Τέλος, προτείνου-
με ένα μοντέλο πολιτικών πρόσβασης, αναπαραγωγής
και χρήσης του ψηφιακού περιεχομένου των ακαδημα-
ϊκών βιβλιοθηκών, σε σχέση με παράγοντες, όπως, ο
τύπος περιεχομένου, η μέθοδος πρόσκτησης, η πνευ-
ματική ιδιοκτησία κ.τ.λ. Το μοντέλο, ενσωματώνει ήδη
υπάρχουσες πρακτικές, αλλά και καινούργιες πολιτικές,
που δεν έχουν εφαρμοστεί και που μπορούν να δώσουν
λύσεις στα προβλήματα διαχείρισης της ψηφιακής πλη-
ροφορίας και γνώσης.
dc.publisher ΤΕΙ Αθήνας Διαχειριστικά μεταδεδομένα
dc.fullTextAvailability True Διαχειριστικά μεταδεδομένα
dc.source 14οΠανελλήνιοσυνέδριοακαδημαϊκώνβιβλιοθηκών Διαχειριστικά μεταδεδομένα
d.c. extend 222.1Kb Διαχειριστικά μεταδεδομένα
dc. format Pdf Διαχειριστικά μεταδεδομένα
Πίνακας 3.21 Απάντηση στο Ερώτημα 3.1.2
124
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
3.2 Ασκήσεις MARC21, UNIMARC, MARXML
3.2.1 Δημιουργείστε ένα λήμμα UNIMARC για το Βιβλίο: Μ. Κανελλοπούλου-Μπότη (2004) Το
Δίκαιο της Πληροφορίας. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη.
3.2.2 Συγκρίνατε λήμματα σε MARC21 και UNIMARC, MARCXML
i. Πηγαίνετε στην ιστοσελίδα της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος
ii. Αναζητήστε στον OPACτο λήμμα για το βιβλίο Ο Καπετάν Μιχάλης
iii. Κάντε προβολή της εγγραφής MARC
iv. Πηγαίνετε στη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου και αναζητείστε το ίδιο βιβλίο
v. Κάντε προβολή της εγγραφής MARC
vi. Αντιπαραθέστε τις δυο εγγραφές
vii. Από το λήμμα της ΕΒΕ κάντε εξαγωγή της εγγραφής σε XML
viii. Παρατηρείστε την XML εγγραφή
Απάντηση/Λύση
Απάντηση /Λύση3.2.1
3. 2.1.
LDR: 00210nam 2200121 a 4500
001: GR-AtTEI54072
008: 130607s2004 gr e 00010 gre d
020: $a 960272255Χ
049: $b 01
082: 00 $a 346.048 2 $2 23
100: 1 $a Κανελλοπούλου - Μπότη, Μαρία
245: 10 $a Το δίκαιο της πληροφορίας : $b ζητήματα πνευματικής ιδιοκτησίας, ευρεσιτεχνίας,
βιβλιοθηκονομίας, διαφήμισης / $c Μαρία Κανελλοπούλου -Μπότη.
260: $a Αθήνα : $b Νομική Βιβλιοθήκη, $c 2004.
300: $a 272 σ. ; $c 24 εκ.
500: $a Περιέχει παράρτημα νομοθετικών κειμένων.
504: $a Περιέχει βιβλιογραφικές παραπομπές και ευρετήριο.
650: 0 $a Πνευματική ιδιοκτησία
650: 0 $a Πνευματική ιδιοκτησία $x Δίκαιο και νομοθεσία $z Ελλάδα
650: 0 $a Διαφήμιση $x Δίκαιο και νομοθεσία
650: 0 $a Βιβλιοθηκονομία
650: 0 $a Βιβλιοθήκες $x Δίκαιο και νομοθεσία
650: 0 $a Copyright
650: 0 $a Copyright $x Law and legislation $z Greece
650: 0 $a Ευρεσιτεχνίες $x Δίκαιο και νομοθεσία
Πίνακας
Πίνακας3.22
3.22 Απάντηση
Απάντησηστο
στοΕρώτημα
Ερώτημα3.2.1
3.2.1
Απάντηση/ Λύση 3. 2.2.
MARC UNIMARC
000 00965nam a2200289 a 4500
001 3105658 00736cam a2200265 4500
005 19990405161234.9 001 265408
008 990317s1964 gr 000 1 greo 005 20071231134200.0
035 __ |9 (DLC) 99185267 020 |a GR |b 1013/53
906 __ |a 7 |b cbc |c orignew |d 2 |e ncip |f 19 |g y- 100 |a 20020821d1953 m y0grey500503 ga
gencatlg
955 __ |a OK03 03-17-99 to HLCD; lf25/desc. 03-22-99; 101 0 |a gre
yc10 03-23-99; yc1204-05-99
010 __ |a 99185267 105 |a y z000ay
035 __ |a (MnU)notisANG8799 125
200 1 |a Ὁ Καπετάν Μιχάλης|e Μυθιστόρημα
035 __ |a (OCoLC)OCM20947758 210 |a [Ἀθῆναι] |c Μαυρίδης |d 1953
035 __ |a (CStRLIN)MNUGANG8799
-B 676 |a 889.3 |v 21η έκδ.
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Απάντηση/Λύση 3.2.2
Απάντηση/ Λύση 3. 2.2.
MARC UNIMARC
000 00965nam a2200289 a 4500
001 3105658 00736cam a2200265 4500
005 19990405161234.9 001 265408
008 990317s1964 gr 000 1 greo 005 20071231134200.0
035 __ |9 (DLC) 99185267 020 |a GR |b 1013/53
906 __ |a 7 |b cbc |c orignew |d 2 |e ncip |f 19 |g y- 100 |a 20020821d1953 m y0grey500503 ga
gencatlg
955 __ |a OK03 03-17-99 to HLCD; lf25/desc. 03-22-99; 101 0 |a gre
yc10 03-23-99; yc12 04-05-99
010 __ |a 99185267 105 |a y z000ay
035 __ |a (MnU)notisANG8799 200 1 |a Ὁ Καπετάν Μιχάλης |e Μυθιστόρημα
035 __ |a (OCoLC)OCM20947758 210 |a [Ἀθῆναι] |c Μαυρίδης |d 1953
035 __ |a (CStRLIN)MNUGANG8799-B 676 |a 889.3 |v 21η έκδ.
040 __ |a DLC |c DLC 700 |a Καζαντζάκης |b Νίκος |f (1883-
1
1957) |4 070 |9 19445
043 __ |a e-gr--- 801 0 |a GR |b AtEVE |c 20010104 |g AACR2
050 00 |a PA5610.K39 |b K33 1964 035 |a (GR-AtEVE)B265408
100 1_ |a Kazantzakis, Nikos, |d 1883-1957.
245 13 |a Ho Kapetan Michalēs : |b eleuteria ē thanatos
/ |c Nikou Kazantzakē.
246 30 |a Eleuteria ē thanatos
250 __ |a 6. ekd.
260 __ |a Athēna : |b Ekdoseis El. Kazantzakē, |c 1964.
300 __ |a viii, 488 p. ; |c 22 cm.
651 _0 |a Crete (Greece) |v Fiction.
922 __ |a ag
991 __ |b c-GenColl |h PA5610.K39 |i K33
1964 |p 00060183107 |t Copy 1 |w BOOKS
Πίνακας
Πίνακας 3.23
3.2 3 Απάντηση στο Ερώτημα
Ερώτημα3.2
3.2.2
.2
<?xmlversion=»1.0» encoding=»UTF-8»?>
<?xmlversion ="1.0" encoding =" UTF -8"?>
-<collection xmlns=»http://www.loc.gov/MARC21/slim»>
-<collection xmlns="http://www.loc.gov/MARC21/slim">
-<record>
-<record>
<leader>00736cam a2200265
<leader>00736cam a2200265 4500</leader>
4500</leader>
<controlfield tag="001">265408</controlfield>
<controlfield tag=»001»>265408</controlfield>
<controlfield tag="005">20071231134200.0</controlfield>
<controlfield tag=»005»>20071231134200.0</controlfield>
-<datafield tag="020" ind2=" " ind1=" ">
-<datafield tag=»020»
<subfield ind2=» « ind1=» «>
code="a">GR</subfield>
<subfield
<subfield code=»a»>GR</subfield>
code="b">1013/53</subfield>
</datafield>
<subfield code=»b»>1013/53</subfield>
-<datafield tag="090" ind2=" " ind1=" ">
</datafield>
<subfield code="a">265408</subfield>
-<datafield
</datafield>tag=»090» ind2=» « ind1=» «>
-<datafield<subfield
tag="100"code=»a»>265408</subfield>
ind2=" " ind1=" ">
</datafield>
<subfield code="a">20020821d1953 m y0grey500503 ga</subfield>
</datafield>tag=»100» ind2=» « ind1=» «>
-<datafield
-<datafield tag="101" ind2=" " ind1="0">
<subfield code=»a»>20020821d1953 m y0grey500503 ga</subfield>
<subfield code="a">gre</subfield>
</datafield>
-<datafield tag=»101» ind2=» « ind1=»0»> 59
<subfield code=»a»>gre</subfield>
</datafield>
-<datafield tag=»105» ind2=» « ind1=» «>
<subfield code=»a»>y z000ay</subfield>
</datafield>
126
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
-<datafield tag=»200» ind2=» « ind1=»1»>
<subfield code=»a»>ὉΚαπετάνΜιχάλης</subfield>
<subfield code=»e»>Μυθιστόρημα</subfield>
</datafield>
-<datafield tag=»210» ind2=» « ind1=» «>
<subfield code=»a»>[Ἀθῆναι]</subfield>
<subfield code=»c»>Μαυρίδης</subfield>
<subfield code=»d»>1953</subfield>
</datafield>
-<datafield tag=»676» ind2=» « ind1=» «>
<subfield code=»a»>889.3</subfield>
<subfield code=»v»>21ηέκδ.</subfield>
</datafield>
-<datafield tag=»700» ind2=»1» ind1=» «>
<subfield code=»a»>Καζαντζάκης</subfield>
<subfield code=»b»>Νίκος</subfield>
<subfield code=»f»>(1883-1957)</subfield>
<subfield code=»4»>070</subfield>
<subfield code=»9»>19445</subfield>
</datafield>
-<datafield tag=»801» ind2=»0» ind1=» «>
<subfield code=»a»>GR</subfield>
<subfield code=»b»>AtEVE</subfield>
<subfield code=»c»>20010104</subfield>
<subfield code=»g»>AACR2</subfield>
</datafield>
-<datafield tag=»901» ind2=» « ind1=» «>
<subfield code=»a»>ELIDOC-03</subfield>
</datafield>
-<datafield tag=»920» ind2=» « ind1=» «>
<subfield code=»a»>Ν.Φ.</subfield>
<subfield code=»b»>660</subfield>
<subfield code=»c»>WV</subfield>
</datafield>
-<datafield tag=»930» ind2=» « ind1=» «>
<subfield code=»a»>2</subfield>
<subfield code=»d»>8o</subfield>
</datafield>
-<datafield tag=»940» ind2=» « ind1=» «>
<subfield code=»a»>Κ.Ν.Π.</subfield>
<subfield code=»b»>1013</subfield>
<subfield code=»c»>1953</subfield>
</datafield>
-<datafield tag=»970» ind2=» « ind1=» «>
<subfield code=»a»>1</subfield>
</datafield>
-<datafield tag=»999» ind2=» « ind1=» «>
<subfield code=»f»>GR-AtEVE-B171304</subfield>
</datafield>
-<datafield tag=»942» ind2=» « ind1=» «>
<subfield code=»c»>BK</subfield>
</datafield>
-<datafield tag=»035» ind2=» « ind1=» «>
<subfield code=»a»>(GR-AtEVE)B265408</subfield>
</datafield>
</record>
</collection>
127
Μεταδεδομένα - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
3.3 Ασκήσεις για πρότυπα μουσειακών αντικειμένων
3.3.1 Μετατρέψτε σε LIDO το ακόλουθο δελτίο
3845 Μαρμάρινη επιτύμβια στήλη της Μνησαγόρας και του Νικοχάρους από τη Βάρη.
420-410 π.Χ.
Επιτύμβια στήλη από πεντελικό μάρμαρο. Βρέθηκε στον Αναγυρούντα, κοντά στη
Βάρη της Αττικής. Αριστερά απεικονίζεται κόρη, όρθια, με λυγισμένο το δεξί πόδι,
ντυμένη με χειριδωτό χιτώνα και ιμάτιο. Τα κυματιστά μαλλιά της μαζεύονται ψηλά
σε κρωβύλο. Με το αριστερό χέρι κρατά από τις φτερούγες πουλί και το προτείνει
σε βρέφος, το Νικοχάρη, ο οποίος ημιγονατισμένος, γυμνός, προσπαθεί να ανα-
σηκωθεί απλώνοντας τα χέρια του για να το πιάσει. Από το επίγραμμα, που είναι
χαραγμένο σε τέσσερις στίχους στο επιστύλιο, πληροφορούμαστε ότι πρόκειται για
αδέλφια που χάθηκαν μαζί και ότι η στήλη ιδρύθηκε από τους γονείς τους.
Ύψος 1,19 μ., πλάτος 0,74 μ.
Εικόνα 3.11
Πηγή: Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών http://www.namuseum.gr/collections/sculpture/classical/classic08-gr.html
3.3.2 Παρατηρείστε το παραπάνω δελτίο και εντοπίστε την οντότητα του CIDOC-CRM που θα
περιγράφατε το τεκμήριο.
Απάντηση/Λύση 3.3.1
Object (Αντικείμενο): Μαρμάρινη επιτύμβια στήλη
Classification (Ταξινόμηση) -
Title/name (τίτλος/ Όνομα): Μαρμάρινη επιτύμβια στήλη της Μνησαγόρας και του Νικοχάρους από
τη Βάρη.
Repository/Location
(Αποθετήριο/Τοποθεσία): Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών
State (Κατάσταση): -
ObjectDescription
(Περιγραφή αντικειμένου): Επιτύμβια στήλη από πεντελικό μάρμαρο. Βρέθηκε στον Αναγυρούντα,
κοντά στη Βάρη της Αττικής. Αριστερά απεικονίζεται κόρη, όρθια, με λυγισμένο το δεξί πόδι, ντυμένη
με χειριδωτό χιτώνα και ιμάτιο. Τα κυματιστά μαλλιά της μαζεύονται ψηλά σε κρωβύλο. Με το αριστε-
ρό χέρι κρατά από τις φτερούγες πουλί και το προτείνει σε βρέφος, το Νικοχάρη, ο οποίος ημιγονατισμέ-
νος, γυμνός, προσπαθεί να ανασηκωθεί απλώνοντας τα χέρια του για να το πιάσει. Από το επίγραμμα,
που είναι χαραγμένο σε τέσσερις στίχους στο επιστύλιο, πληροφορούμαστε ότι πρόκειται για αδέλφια
που χάθηκαν μαζί και ότι η στήλη ιδρύθηκε από τους γονείς τους.
Measurements (Διαστάσεις): Ύψος 1,19 μ., πλάτος 0,74 μ.
Eventset (Γεγονός): -
Subjectset (θεματική): Γλυπτά, κλασσική εποχή
RelatedWorks
(Σχετιζόμενα έργα): _
Rights (Δικαιώματα): Υπουργείο Πολιτισμού, Εφορεία Κλασσικών Αρχαιοτήτων
Record (Αριθμόςέργου): 3845
Resource (Πηγή): http://www.namuseum.gr/collections/sculpture/classical/classic08-gr.html
Απάντηση/Λύση 3.3.2
Ε22 man-madeobject
128
Κεφάλαιο 4
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων
Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Σύνοψη
Το Κεφάλαιο 4 εξετάζει τις παραμέτρους που λαμβάνονται υπόψη για την επιλογή των σχημάτων μεταδε-
δομένων, αλλά και των πεδίων που απαιτούνται για την τεκμηρίωση συλλογών. Ειδικότερα εξετάζει τη
διάκριση των πεδίων και τη μορφή καταχώρισης, την τυποποίηση μέσω καταλόγων επιλογής (drop down
lists) και έτοιμων τυποποιημένων καταλόγων. Επιπλέον, εστιάζει στη διαμόρφωση εξατομικευμένων σχη-
μάτων για την εξυπηρέτηση των αναγκών τεκμηρίωσης και ανάκτησης μιας συλλογής, καθώς και τη δημι-
ουργία σχημάτων εφαρμογής (application profiles) για την εξυπηρέτηση εξειδικευμένων πληροφοριακών
αναγκών ομάδων συλλογών ή / και τεκμηρίων.
Προαπαιτούμενη γνώση
Πολύ καλή γνώση της λογικής των διαδικασιών τεκμηρίωσης και της παραγωγής των μεταδεδομένων.
Πολύ καλή γνώση των βασικών αρχών διαλειτουργικότητας και των προτύπων. Η γνώση των Κεφαλαίων
1, 2 και 3 του παρόντος είναι απαραίτητη.
4.1 Διαμόρφωση σχημάτων τεκμηρίωσης - εισαγωγή
Η διαμόρφωση ενός σχήματος τεκμηρίωσης είναι καθοριστική για την υλοποίηση και την επιτυχία μιας
τεκμηριωτικής προσπάθειας. Η διαμόρφωση εξειδικευμένων σχημάτων μπορεί να αφορά όλους τους
πληροφοριακούς οργανισμούς (βιβλιοθήκες, αρχεία, μουσεία) και στοχεύει στη δυνατότητα εξυπηρέτη-
σης ιδιαίτερων αναγκών των συλλογών τους. Η διαδικασία αυτή εμπεριέχει τα παρακάτω στάδια:
1. Ανάλυση των παραμέτρων της συλλογής
2. Πιλοτική εφαρμογή και προσαρμογές
3. Επιλογή προτύπου / επιλογή πεδίων
4. Επιλογή πεδίων με βάση τον τύπο τεκμηρίου/ Επεκτάσεις
5. Δημιουργία λιστών επιλογής
6. Διαμόρφωση ετικετών των πεδίων
4.1.1 Ανάλυση παραμέτρων της συλλογής
Με γνώμονα το υλικό και τις πληροφοριακές ανάγκες του οργανισμού (βλέπε Κεφάλαιο 2) διαμορφώνονται
τα σημεία καταγραφής δηλαδή τα πεδία, τα οποία συγκροτούν τη δομή του σχήματος που θα υλοποιηθεί.
Για τη σωστή επιλογή των στοιχείων του σχήματος μεταδεδομένων (Βλ. Κεφάλαιο 3) και τη διαμόρφω-
ση των αντίστοιχων πεδίων πρέπει να εξεταστεί προσεκτικά το περιεχόμενο της συλλογής που θα τεκμη-
ριωθεί και να εντοπισθούν τα πληροφοριακά στοιχεία που θέλουμε οπωσδήποτε να συμπεριληφθούν. Τα
βασικά στοιχεία που εξετάζουμε σε μια συλλογή, ώστε να μπορέσουμε να προσεγγίσουμε τα σχήματα,
είτε από υπάρχοντα πρότυπα, είτε με διαμόρφωση νέων, είναι:
• Ο προσδιορισμός του επιπέδου καταγραφής. Δηλαδή, θα πρέπει να διερευνηθεί αν η κατα-
γραφή θα γίνει σε επίπεδο συλλογής, φακέλου ή τεκμηρίου. Η διαδικασία αυτή, που είναι πιο
συχνή στις αρχειακές συλλογές ενέχει την απόφαση καταγραφής σε επίπεδο ενότητας (π.χ.
συλλογής, υπο-συλλογής) ή τεκμηρίου που μπορεί να είναι εννοιολογικές ομάδες (π.χ. συλ-
λογή πολιτικής αλληλογραφίας, ή οικονομικά στοιχεία, κ.λπ.) ή μιας φυσικής ενότητας (π.χ.
129
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
διπλώματα, βραβεία, αλληλογραφία, κ.λπ.). Στον αντίποδα, οι καταγραφές μουσειακών αντι-
κειμένων είναι σχεδόν πάντοτε σε επίπεδο τεκμηρίου, καθώς οι κατάλογοι περιλαμβάνουν
κάθε αντικείμενο χωριστά. Ανάλογα, οι βιβλιοθήκες συνήθως καταγράφουν τις συλλογές
τους σε επίπεδο έργου που ισοδυναμεί με τεκμήριο χωρίς να διακρίνουν εικόνες ή στατιστι-
κούς πίνακες, χάρτες κ.λπ. που εμπεριέχονται στα έργα αυτά ως διακριτά τεκμήρια. Επίσης,
δεν καταγράφουν χωριστά αντίτυπα του ίδιου έργου και επομένως από την άποψη αυτή οι
καταγραφές των βιβλιοθηκών δεν είναι αποκλειστικά σε επίπεδο «φυσικού» τεκμηρίου.
• Ο προσδιορισμός του τεκμηρίου καταγραφής και συγκεκριμένα τη διάκριση μεταξύ κα-
ταγραφής των πρωτότυπων (αυθεντικών) τεκμηρίων ή των ψηφιακών τους αντιγράφων.
Η διαδικασία αυτή είναι ιδιαίτερα σημαντική, καθώς ένας μεγάλος αριθμός πολιτιστικών
πληροφοριακών οργανισμών παρουσιάζει μαζί με τις καταγραφές του (π.χ. στο περιβάλλον
των αποθετηρίων ή των συστημάτων διαχείρισης περιεχομένου) ψηφιακά αντίγραφα των
πρωτότυπων έργων που έχει στην κατοχή του και επιδιώκει την ταυτόχρονη συμπερίλη-
ψη των ψηφιακών αντιγράφων ή των ψηφιακών παράγωγων τεκμηρίων που δημιουργεί
ως εξαρτώμενα από το αρχικό πρωτότυπο (π.χ. φωτογραφίες, διαφάνειες, video, κ.λπ.). Η
λογική αυτή τείνει να αλλάζει το επίπεδο καταγραφής από επίπεδο τεκμηρίου σε επίπεδο
ενότητας. Οι δυσκολίες που εν δυνάμει δημιουργούνται από τέτοιες εφαρμογές μπορούν
να ελαχιστοποιηθούν, αν υπάρχει σωστός σχεδιασμός και αποτυπωμένες αποφάσεις για τη
διαχείριση όλων των θεμάτων που προκύπτουν. Γενικά, η πρακτική επιβάλλει την οριοθέ-
τηση του αντικειμένου περιγραφής και του επιπέδου της. Στο σημείο αυτό πρέπει να επιση-
μανθεί ότι οι δυσκολίες αυτές αφορούν κυρίως τα περιγραφικά μεταδεδομένα που αναλύο-
νται παρακάτω και που συχνά κάποια σχήματα δεν επιτρέπουν τη διάκριση ανάμεσα στην
περιγραφή των «φυσικών» πρωτότυπων τεκμηρίων και του ψηφιοποιημένου αντιγράφου
τους. Οι τεκμηριωτές σε πολλές περιπτώσεις αναφέρονται στο πρωτότυπο έργο και όχι στην
ψηφιοποιημένη του μορφή, η οποία συχνά δεν περιγράφεται καθόλου, π.χ. ο φωτογράφος
που δημιούργησε το ψηφιακό αντίγραφο δεν αναφέρεται καθόλου, ενώ στην περίπτωση της
περιγραφής του ψηφιοποιοημένου τεκμηρίου κανονικά θα είχε τη θέση του δημιουργού.
Ανάλογα, η ημερομηνία δημιουργίας αναφέρεται στην αρχική δημιουργία του έργου και όχι
στην ημερομηνία λήψης της φωτογραφίας και δημιουργίας του ψηφιακού αντιγράφου. Τα
προβλήματα αυτά δεν απαντώνται στις περιπτώσεις των ψηφιακών (born digital) τεκμηρίων
(Βλ Κεφάλαιο 1), όπου το πρωτότυπο και όλες οι ακριβείς ψηφιακές αναπαραγωγές του
ταυτίζονται, ενώ οι διαφορετικές εκδόσεις του μπορούν να αποτυπωθούν σε ανάλογα πεδία
που τις αποτυπώνουν (isversionof).
• Η διάκριση μεταξύ τεκμηρίων που εμπεριέχουν κείμενα και τεκμηρίων που είναι
αποκλειστικά απεικονιστικά. Τα απεικονιστικά τεκμήρια (π.χ. μουσειακά αντικείμενα, πί-
νακες, κ.λπ.) προβάλουν απαιτήσεις καταγραφής του υλικού κατασκευής, της προέλευσης
και διαδρομής του τεκμηρίου μέσα στο χρόνο, κ.λπ. γεγονός που επιβάλλει τη χρήση συγκε-
κριμένων πεδίων ή σχημάτων.
• Ο εντοπισμός των τεκμηρίων που παρέχουν τα στοιχεία καταγραφής τους και αυτών που
τα στοιχεία που τα περιγράφουν, τα προσδιορίζουν ή τα καθιστούν αναγνωρίσιμα έρχονται
από τρίτες πηγές. Για παράδειγμα, ένα βιβλίο ή ένα επιστημονικό άρθρο παρουσιάζει από
μόνο του το συγγραφέα, τον τίτλο, τον τόπο και χρόνο έκδοσης, το στοιχείο ταυτοποίησης
(ISBN, DOI). Αντίθετα ένα μουσειακό αντικείμενο μπορεί να απαιτεί ερμηνεία από έναν
ιστορικό τέχνης ή αρχαιολόγο, να μην υπάρχει δημιουργός ή να πρέπει να ταυτοποιηθεί
κ.λπ.. Σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να μην είναι γνωστή η χρήση του, ο τίτλος του, ή
ακόμα και η ίδια η ονομασία του, η οποία το περιγράφει ή ο τόπος δημιουργίας του κ.λπ..
Στις περιπτώσεις αυτές, η σχετική βιβλιογραφία ή τα παρόμοια αντικείμενα είναι χρήσιμα
130
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
στοιχεία καταγραφής, ενώ τα παραδοσιακά πεδία του τίτλου, δημιουργού, εκδότη κ.λπ.
είναι ουσιαστικά άχρηστα, ή παραμένουν κενά σε τέτοιο βαθμό που αποτυγχάνουν να δώ-
σουν πραγματική περιγραφή του τεκμηρίου και μετέπειτα δημιουργούν προβλήματα στην
ανάκτηση. Πρέπει να σημειωθεί ότι για τέτοιου είδους τεκμήρια προτιμώνται σχήματα που
είναι σχεδιασμένα για μουσειακά αντικείμενα (π.χ. CIDOC, CDWA, VRA) και αποφεύγο-
νται τα παραδοσιακά βιβλιογραφικά σχήματα όπως το DC, MARC, κ.λπ..
• Ο βαθμός πληρότητας της ανάκτησης των πληροφοριών από το τεκμήριο. Η περιγραφή του
υλικού είναι άρρηκτα δεμένη με την πληρότητα ανάκτησης πληροφοριών και τη μεγιστο-
ποίηση των πληροφοριών που μπορούμε να αντλήσουμε από ένα τεκμήριο. Δηλαδή, όσο
πληρέστερες είναι οι περιγραφές των τεκμηρίων τόσο περισσότερες πληροφορίες μπορούμε
να εξάγουμε από αυτά και να τροφοδοτούμε τους μηχανισμούς ανάκτησης. Ο βαθμός ανά-
λυσης και εξειδίκευσης που επιδιώκουμε να έχουμε σε μια διαδικασία τεκμηρίωσης (βλέπε
σχετικά Κεφάλαιο 2 τα θέματα που αφορούν το Σχεδιασμό της Τεκμηρίωσης)
4.1.2 Πιλοτική εφαρμογή
Όλα τα παραπάνω στοιχεία μπορεί να συνυπάρχουν σε μια συλλογή που θέλουμε να καταγράψουμε
και να επιβάλλουν την ανάπτυξη νέων ή την επέκταση υπαρχόντων σχημάτων. Για το λόγο αυτό, σε
πρακτικό επίπεδο, πέρα από την αρχική μελέτη των στοιχείων, συνιστάται η δημιουργία ενός ικανού
αριθμού δοκιμαστικού δείγματος καταγραφών, το οποίο θα απαρτίζεται από τους διαφορετικούς τύπους
τεκμηρίων της συλλογής (π.χ. διατριβές, άρθρα, αφίσες, πίνακες, τεκμήρια ήχου, κ.λπ.). Η αναγκαιότητα
δημιουργίας ενός πιλοτικού δείγματος, το οποίο πρέπει να περιλαμβάνει ποικιλία τεκμηρίων, αλλά και
να απαρτίζεται από ένα ικανό αριθμό του κάθε τεκμηρίου, αποτελεί στοιχείο καθοριστικής σημασίας
για την αρτιότητα μιας διαδικασίας τεκμηρίωσης. Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι όλες οι αποφάσεις
που θα ληφθούν για την υλοποίηση της πιλοτικής εφαρμογής απαιτούν λεπτομερειακή καταγραφή και
συγκροτούν ουσιαστικά την «τυποποίηση» της διαδικασίας στο πλαίσιο των προτύπων που θα επιλε-
γούν και ορίζουν τον τρόπο διαχείρισής της. Στόχος αυτής της πρακτικής, είναι να εντοπιστούν όλες οι
πιθανές περιπτώσεις και να δοθούν λύσεις που θα τυποποιούν και θα επιταχύνουν με τον τρόπο αυτό τη
διαδικασία της τεκμηρίωσης. Παράλληλα, οι αποφάσεις αυτές οδηγούν προς την ανάπτυξη της σχετικής
πολιτικής τεκμηρίωσης.
4.1.3 Επιλογή προτύπου/ επιλογή πεδίων
Η διαδικασία τεκμηρίωσης περιλαμβάνει την επιλογή πεδίων για διαφορετικούς τύπους τεκμηρίων. Τα
πεδία αυτά προέρχονται από διαφορετικές ενότητες που συγκροτούν σύνολα που αποδίδουν συγκεκρι-
μένα χαρακτηριστικά των τεκμηρίων. Οι ενότητες αυτές είναι:
Α. περιγραφικά πεδία (descriptive) που αφορούν:
• την αποτύπωση στοιχείων που προκύπτουν από το ίδιο το τεκμήριο. Για την αποτύπωση των
στοιχείων αυτών ακολουθούνται τα σχετικά πρότυπα που αναφέρθηκαν στο Κεφάλαιο 3 και
ειδικότερα οι κανόνες των AACR2. Περιλαμβάνουν στοιχεία που είναι καταγεγραμμένα ή
συνάγονται από το ίδιο το τεκμήριο όπως: α. την πηγή παραγωγής του τεκμηρίου, β. τον
υπεύθυνο παραγωγής του γ. την προέλευση του δ. το χρόνο και τόπο δημιουργίας του ε. την
ένταξη του σε μια εκδοτική σειρά, εάν υπάρχει. Στην ίδια ενότητα στοιχείων περιλαμβάνο-
νται και στοιχεία που προσδιορίζουν το τεκμήριο, όπως η γλώσσα, ο τύπος του, η φυσική
του περιγραφή (π.χ. αριθμός σελίδων, όγκος, κ.λπ.).
• την απόδοση του νοηματικού περιεχομένου του τεκμηρίου. Η απόδοση αυτή μπορεί να
περιλαμβάνει όρους από ελεγχόμενα λεξιλόγια, λέξεις κλειδιά, περιλήψεις. Επίσης, πε-
ριλαμβάνει τον προσδιορισμό γεωγραφικών όρων και ιστορικών περιόδων. Παράλληλα,
131
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Η διαδικασία τεκμηρίωσης
εντάσσονται εδώ και περιλαμβάνει την επιλογή
τα πεδία που οδηγούν πεδίων για διαφορετικούς
στον προσδιορισμό τύπους ονο-
άλλων αναφερόμενων
τεκμηρίων . Τα πεδία αυτά προέρχονται από διαφορετικές ενότητες που συγκροτούν σύνολα που
μάτων κυρίων προσώπων και της ιδιότητας τους ή του τίτλου τους. Τέλος, οι «σημειώσεις»
αποδίδουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά των τεκμηρίων. Οι ενότητες αυτές είναι :
αποτελούν και αυτές πεδίο που συμβάλλει στην αποτύπωση του νοηματικού περιεχομένου
του τεκμηρίου.
Α. περιγραφικά Η γενική)αυτή
πεδία (descriptive κατηγορία
που αφορούν : περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα στοιχείων που ανα-
φέρονται στο τεκμήριο. Στόχο έχουν να δώσουν επιπλέον πληροφορίες. Αναφέρουμε ως πα-
ράδειγμα την
την ιδιαίτερη
αποτύπωσηποιότητα τουπου
στοιχείων χαρτιού ή του υλικού
προκύπτουν κατασκευής
από του τεκμηρίου,
το ίδιο το τεκμήριο αλλά
. Για την
αποτύπωση
και ιδιαίτερες των στοιχείωνεπεξηγήσεις,
βιβλιοθηκονομικές αυτών ακολουθούνται
κ.λπ.. Τα τα σχετικά πρότυπαπαραδείγματα
προαναφερόμενα που
δεν ισχύουναναφέρθηκαν στο Κεφάλαιο
στην περίπτωση 3 και εφαρμογών,
των αρχειακών ειδικότερα οιόπου
κανόνες των όπως ηAACR
στοιχεία, 2.
ποιότητα
Περιλαμβάνουν στοιχεία που είναι καταγεγραμμένα ή συνάγονται από το
του χαρτιού μπορεί να αποτελούν τμήμα της περιγραφής τους.
ίδιο το τεκμήριο όπως: α . την πηγή παραγωγής του τεκμηρίου, β. τον
Τα περιγραφικά μεταδεδομένα
υπεύθυνο τείνουν
παραγωγής τουναγ.προσαρμόζονται
την προέλευση ανάλογα
του δ. τομεχρόνο
τον τύπο
και του τεκμηρίου
τόπο
και για το λόγο αυτό συχνά δημιουργούμε εξειδικευμένες φόρμες για διαφορετικούς τύπους
δημιουργίας του ε. την ένταξη του σε μια εκδοτική σειρά, εάν υπάρχει. Στην τεκμηρίων
π.χ. διατριβές, επιστημονικά άρθρα,
ίδια ενότητα στοιχείων Πίνακας 4.1 παρουσιάζει
κ.λπ.. Οπεριλαμβάνονται και στοιχείατα περιγραφικά
που μεταδεδομένα.
προσδιορίζουν το
Τύπος μεταδεδομένων Ορισμός Περιγραφικά πεδία
Περιγραφικά Μεταδεδομένα που Πεδία που φανερώνουν τις
χρησιμοποιούνται για την υπευθυνότητες δημιουργίας του
περιγραφή και αποτύπωση των τεκμηρίου (δημιουργός,
χαρακτηριστικών των συντελεστής)
πληροφοριακών πόρων Πεδία που φανερώνουν τίτλο,
υπότιτλο, εναλλακτικό τίτλο του
τεκμηρίου
Πεδία που φανερώνουν γλώσσα
Πεδία που φανερώνουν
ημερομηνίες δημιουργίας,
δημοσίευσης, αποδοχής, κλπ
Πεδία που φανερώνουν φυσικά
χαρακτηριστικά
Πεδία που φανερώνουν στοιχεία
δημοσιοποίησης (εκδότη, τόπο
και χρόνο έκδοσης)
Περιγραφικά - Νοηματικό Προσδιορισμός του νοηματικού Πεδία που αποδίδουν το
περιεχόμενο περιεχομένου του τεκμηρίου νοηματικό περιεχόμενο
(περίληψη, θέματα, ταξινόμηση,
θεματική κατηγορία)
Πίνακας
Πίνακας4.1
4.1Περιγραφικά
Περιγραφικάμεταδεδομένα
μεταδεδομένα
Β. Διαχειριστικά πεδία (administrative) τα οποία παράγουν μεταδεδομένα που βοηθούν στη διαχείριση
των
Β. πληροφοριακών πόρων,
Διαχειριστικά πεδία όπως το πότε καιταπως
(administrative) δημιουργήθηκαν,
οποία τον τύπο του που
παράγουν μεταδεδομένα αρχείου (μορφότυπο)
βοηθούν στη
διαχείριση των πληροφοριακών πόρων, όπως το πότε και πως δημιουργήθηκαν, τον
και άλλες τεχνικές πληροφορίες καθώς και το ποιος μπορεί να έχει πρόσβαση σε αυτό. Κατ’ επέκταση τύπο του
ωςαρχείου (μορφότυπο)
διαχειριστικά και άλλεςνοούνται
μεταδεδομένα τεχνικέςκαι
πληροφορίες
αυτά που σεκαθώς καιπεριπτώσεις
μερικές το ποιος μπορεί
μπορείνανα έχει
αντιμετωπίζο-
πρόσβαση σε αυτό. Κατ’ επέκταση ως διαχειριστικά μεταδεδομένα νοούνται και αυτά που σε
νται και ως χωριστές κατηγορίες μεταδεδομένων:
μερικές περιπτώσεις μπορεί να αντιμετωπ ίζονται και ως χωριστές κατηγορίες μεταδεδομένων:
• τα μεταδεδομένα που δηλώνουν προέλευση, τοποθεσία, καθώς και μορφότυπο, διαφορε-
τικές εκδόσεις,τακ.λπ..
μεταδεδομένα που δηλώνουν προέλευση, τοποθεσία , καθώς και
• τα μεταδεδομένα που αποτυπώνουν
μορφότυπο, διαφορετικές τα πνευματικά
εκδόσεις, κλπ δικαιώματα
. (χρήσης, πρόσβασης ή
και κτήσης). τα μεταδεδομένα που αποτυπώνουν τα πνευματικά δικαιώματα (χρήσης ,
• τα μεταδεδομένα πρόσβασης ή καιτακτήσης)
διατήρησης, .
οποία περιλαμβάνουν πληροφορία αναγκαία για την αρ-
4
132
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
χειακή φύλαξη και διατήρηση του πληροφοριακού πόρου4.
Τα διαχειριστικά μεταδεδομένα εξυπηρετούν τις ακόλουθες λειτουργίες:
1. Εντοπισμό πληροφοριακών πόρων.
i. Επιτρέπουν τον εντοπισμό τεκμηρίων με τη χρήση ανάλογων κριτηρίων.
ii. Εξασφαλίζουν την ταυτοποίηση πληροφοριακών πόρων.
iii. Συνδέουν ομοειδείς πληροφοριακούς πόρους.
iv. Διαφοροποιούν ανόμοιους πληροφοριακούς πόρους.
v. Δίνουν πληροφορίες για την ακριβή τοποθεσία ενός τεκμηρίου.
2. Οργάνωση ηλεκτρονικών πληροφοριακών πόρων.
i. Επιτρέπουν τη δημιουργία συνδέσμων μεταξύ πληροφοριακών πόρων με βάση το κοινό
προς το οποίο απευθύνονται ή το θέμα τους.
ii. Επιτρέπουν τη δόμηση δυναμικών ιστοσελίδων που προέρχονται από μεταδεδομένα που
ενυπάρχουν σε δομημένες βάσεις δεδομένων.
3. Διευκολύνουν τη διαλειτουργικότητα.
i. Τα διαχειριστικά πεδία προσδιορίζονται με τη χρήση συγκεκριμένων προτύπων ή πρωτοκόλλων
διαλειτουργικότητας και εξασφαλίζουν την επικοινωνία μεταξύ των προτύπων αυτών. Κατά
συνέπεια, τα τεκμήρια μπορούν να αναζητηθούν ανεξαρτήτως σημείου προέλευσης. Έτσι επι-
τυγχάνεται η ανάκτηση μεταξύ διαφορετικών συστημάτων (π.χ. μέσω πρωτοκόλλου Ζ 39.50).
ii. Με τον ίδιο τρόπο επιτυγχάνεται η συγκομιδή μεταδεδομένων (metadata harvesting).
4. Επιτυγχάνεται η ψηφιακή ταυτοποίηση με:
i. Πεδία μεταδεδομένων που ταυτοποιούν το τεκμήριο, π.χ. ISBN.
ii. Πεδία μεταδεδομένων που υποδεικνύουν την ακριβή τοποθεσία του τεκμηρίου με τη χρήση:
α. του ονόματος του αρχείου, β. το URL και γ. άλλους συγκεκριμένους προσδιοριστές, όπως
είναι τo DOI (Digital Object Identifier).
iii. Συνδυασμό πεδίων που επιτρέπει την ταυτοποίηση δεδομένων και τη διαφοροποίηση ενός
τεκμηρίου από ένα άλλο με στόχο την επικύρωση του ζητούμενου τεκμηρίου.
5. Αρχειοθέτηση και διατήρηση
Τα μεταδεδομένα αποτελούν το κλειδί για την αρχειοθέτηση των ψηφιακών τεκμηρίων. Με τον όρο
αρχειοθέτηση εννοούμε τη δημιουργία αρχειακών ψηφιακών αντιγράφων, τόσο των δεδομένων, όσο και
των μεταδεδομένων τους. Με τον όρο διατήρηση των ψηφιακών τεκμηρίων εννοούμε όχι μόνο τη δια-
τήρηση των αντιγράφων αυτών, αλλά και την εξασφάλιση πρόσβασης σε αυτά στο διηνεκές, ακόμα και
μετά την διαρκώς επερχόμενη εξέλιξη των τεχνολογιών πληροφόρησης και την ενδεχόμενη αντικατά-
σταση της πλατφόρμας φιλοξενίας τους. Η αρχειοθέτηση και η διατήρηση θέτουν σοβαρές προκλήσεις,
καθώς διαπιστώνεται ότι η ψηφιακή πληροφόρηση είναι εύθραυστη και ευάλωτη στις αλλαγές, ειδικά
δε, καθώς οι τεχνολογίες αποθήκευσης βρίσκονται σε διαρκή εξέλιξη και υπόκεινται σε αλλαγές. Τα
μεταδεδομένα διατήρησης επιτρέπουν:
i. Την παρακολούθηση της γραμμής προέλευσης του ψηφιακού τεκμηρίου.
ii. Την αποτύπωση λεπτομερειών που αφορούν τα φυσικά χαρακτηριστικά.
iii. Την αποτύπωση της συμπεριφοράς του τεκμηρίου ώστε να την μιμείται η νέα τεχνολογία
που εν δυνάμει θα το υποστηρίξει.
Ο Πίνακας 4.2 παρουσιάζει τα διαχειριστικά μεταδεδομένα:
4 Metadata types and functions. NISO, http://www.metadata.org/metadatabasics/types.htm. Ανακτήθηκε 26/4/2012.
133
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Τύπος μεταδεδομένων Ορισμός Διαχειριστικά πεδία
Διαχειριστικά Μεταδεδομένα που Πεδία που φανερώνουν προέλευση/
χρησιμοποιούνται για τη πηγή δημοσίευσης
διαχείριση πληροφοριακών Πεδία που φανερώνουν τοποθεσία
πόρων Πεδία που φανερώνουν κριτήρια
επιλογής
Πεδία που φανερώνουν μορφότυπα
Διατήρηση Διαχείριση της διατήρησης Πεδία που περιγράφουν τη φυσική
του πληροφοριακού πόρου κατάσταση του τεκμηρίου
Πεδία που περιγράφουν τις ενέργειες
που αφορούν τη διατήρηση και τη
συντήρηση του τεκμηρίου
Πεδία που περιγράφουν την ψηφιακή
διατήρηση του τεκμηρίου
Πεδία που περιγράφουν τη διατήρηση
των διαφόρων εκδόσεων του τεκμηρίου
Πεδία που φανερώνουν τις επεμβάσεις
διατήρησης του τεκμηρίου
Πνευματικά δικαιώματα Διαχείριση των δικαιωμάτων Πεδία που φανερώνουν το καθεστώς
πρόσβασης, αναπαραγωγής, των πνευματικών δικαιωμάτων
κτήσης, διάθεσης Πεδία που περιέχουν τη δήλωση του
δικαιώματος
Πεδία που φανερώνουν δικαιώματα
πρόσβασης
Πεδία που φανερώνουν την ημερομηνία
κατοχύρωσης του δικαιώματος
(copyrightdate)
Πεδία που φανερώνουν το όνομα του
κατόχου του δικαιώματος
(copyrightowner)
Πεδία που φανερώνουν την επικοινωνία
με τον κάτοχο του δικαιώματος
(copyrightowner)
Διαφορετικές εκδόσεις Αποτυπώνει προηγούμενες Πεδία που φανερώνουν διαφορετικές
(versioning) εκδόσεις ενός τεκμηρίου εκδόσεις (versioning)
Έλεγχος των διαφορετικών εκδόσεων
(versioningcontrol)
Αποτυπώνει τον Πεδία που φανερώνουν αντικατάσταση
πληροφοριακό πόρο που ενός τεκμηρίου από άλλο (isreplacedby)
αντικαθιστά το τεκμήριο
Πίνακας
Πίνακας4.2
4. Διαχειριστικά μεταδεδομένα
2 Διαχειριστικά μεταδεδομένα
Όπως φαίνεται και από τον Πίνακα 4.2, τα διαχειριστικά πεδία περιλαμβάνουν στοιχεία που αφορούν :
Όπως φαίνεται και από τον
• την προέλευση Π ίνακα 4.(provenance)
του τεκμηρίου 2, τα διαχε και
ιριστικά πεδία περιλαμβάνουν
παρουσιάζουν στοιχείαπορεία
την ιδιοκτησιακή που του
αφορούν : τεκμηρίου. Για παράδειγμα, τα διαχειριστικά πεδία που αφορούν την προέλευση του φυσικού
την προέλευση του τεκμηρίου (provenance)
ή και του ψηφιακού τεκμηρίου και δηλώνουν όλες τιςκαι παρουσιάζουν την ιδιοκτησιακή
αλλαγές στην κυριότητα του τεκμηρίου
πορεία του τεκμηρίου. Για παράδειγμα, τ α διαχειριστικά πεδία που αφορούν την
και την αυθεντικότητά του δηλώνονται από το πεδίο του Dublin Core «provenance». Το πε-
ριεχόμενο του πεδίου αυτού περιλαμβάνει: α) το όνομα του αρχικού κατόχου, β) την ημερο-
μηνία απόκτησης και γ) μια σύντομη περιγραφή των αλλαγών που έχουν γίνει στο τεκμήριο.
6
134
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
• τα πνευματικά δικαιώματα, δηλαδή ποιος κατέχει τα δικαιώματα και με ποιους περιορισμούς
πρόσβασης διατίθεται το τεκμήριο. Τα διαχειριστικά πεδία που αφορούν τα πνευματικά
δικαιώματα μπορεί να περιλαμβάνουν δεδομένα για τον κάτοχο των δικαιωμάτων, την πρό-
σβαση, τη χρήση, την άδεια χρήσης, αλλά και την αναπαραγωγή του τεκμηρίου. Η δήλωση
των πνευματικών δικαιωμάτων μπορεί να γίνεται σε επίπεδο συλλογής ή και σε επίπεδο
τεκμηρίου. Για παράδειγμα, το πεδίο Rights του Dublin Core αποτυπώνει την πρόσβαση (σε
συνδυασμό με τις άδειες που αποδίδονται π.χ. των Creative Commons) και το πεδίο Rights
Holder τον κάτοχο των πνευματικών δικαιωμάτων πεδίο «Δικαιώματα» (rights).
• Πεδία διατήρησης τα οποία στόχο έχουν να διασφαλίσουν ότι το ψηφιακό τεκμήριο υπάρχει
ως φυσική οντότητα και θα συνεχίσει να υπάρχει στο διηνεκές με ανάλογη μεταχείριση των
ψηφιακών μέσων αποθήκευσής του. Τα ψηφιακά τεκμήρια υφίστανται αλλοιώσεις κατά την
ίδια έννοια που μπορεί να υφίστανται και τα φυσικά τεκμήρια. Η κυριότερη απειλή είναι η
ίδια η αλλαγή της τεχνολογίας που τα υποστηρίζει. Η αλλαγή αυτή μπορεί να είναι σε επίπε-
δο λογισμικού, πλατφόρμας ή και καθεαυτό τεχνολογικού μέσου (π.χ. video σε CD, κ.λπ.).
Κατά συνέπεια, είναι προφανές ότι το αποθετήριο θα πρέπει να διασφαλίζει την ακεραιό-
τητα και την αυθεντικότητα της πληροφορίας που περιλαμβάνει το τεκμήριο, αλλά παράλ-
ληλα πρέπει να διασφαλίζεται η δομή και η πληροφορία που περιλαμβάνει το σύνολο του
αποθετηρίου με τα μεταδεδομένα και τα τεκμήρια (βλ. Κεφάλαιο 6). Προκύπτει επίσης από
τη διεθνή βιβλιογραφία ότι τα σχήματα διαθέτουν πεδία μεταδεδομένων που διασφαλίζουν
τη διατήρηση της πληροφορίας και την ακεραιότητα και αυθεντικότητά της σε επίπεδο τεκ-
μηρίων και τα οποία αναλύονται περεταίρω, ενώ η διατήρηση του συνόλου της συλλογής
(μεταδεδομένα, δομή και τεκμήρια) απαιτούν ειδικότερα σχήματα και προβλέψεις.
• Πεδία που προσδιορίζουν διαφορετικές εκδόσεις. Τα πεδία αυτά εστιάζουν στην αποτύπω-
ση των διαφορετικών εκδόσεων ενός τεκμηρίου. Τα πεδία αυτά προσδιορίζουν επίσης την
αυθεντικότητα του τεκμηρίου, δηλαδή αν το ψηφιακό τεκμήριο είναι αυτό που πρέπει να
είναι και τις επανεκδόσεις του (versioning), καθώς και το τεχνικό περιβάλλον, δηλαδή τι
απαιτείται για την πρόσβαση και χρήση του ψηφιακού τεκμηρίου.
Γ. Δομικά μεταδεδομένα (structural). Τα δομικά μεταδεδομένα αφορούν την αποτύπωση στοιχείων που
παρουσιάζουν τη φυσική ή λογική δομή του τεκμηρίου. Παρουσιάζουν δηλαδή, τη σειρά των θεμάτων
ή και φυσικών στοιχείων μέσα σε ένα τεκμήριο και τη σχέση τους με άλλα στοιχεία του τεκμηρίου. Με
τον όρο δομικά μεταδεδομένα (structural) νοούνται τα μεταδεδομένα εκείνα που περιγράφουν τη δομή
του περιεχομένου ενός τεκμηρίου (YaleUniversityLibrary, 2008). Για παράδειγμα, η δόμηση ενός βιβλί-
ου σε κεφάλαια, οι πίνακες περιεχομένων, τα κεφάλαια μιας εργασίας, τα έγγραφα ενός αρχειακού φα-
κέλου κ.λπ.. Για κάθε κεφάλαιο ή ιστορία ορίζονται τα φυσικά και λογικά όρια τους, η θέση τους μέσα
στο τεκμήριο, η σχέση τους με τα άλλα τμήματα του έργου και η περιγραφή των περιεχομένων τους.
Τα δομικά μεταδεδομένα ορίζουν τη δομική παρουσίαση ενός τεκμηρίου και το πώς αυτό χρησιμο-
ποιείται ή γίνεται αντιληπτό από το κοινό. Τα δομικά μεταδεδομένα διευκολύνουν τη χρήση των τεκμηρίων
και μεγιστοποιούν τη διαθεσιμότητα των πληροφοριακών του στοιχείων. Η χρήση των δομικών μεταδεδο-
μένων εξυπηρετεί τις ανάγκες των χρηστών, καθώς επιτρέπει καλύτερη πλοήγηση στο περιεχόμενό τους.
Επίσης, διευκολύνει σημαντικά την περιγραφή σύνθετων τεκμηρίων που απαρτίζονται από πολλά τμήματα
και συχνά διαφορετικών μορφών. Ο όγκος, ο τύπος και η διάρθρωση της πληροφορίας μέσα στο τεκμήριο
περιγράφονται από τα δομικά μεταδεδομένα με στόχο την εξυπηρέτηση του χρήστη και την απόδοση της
μεγαλύτερης δυνατής πληροφορίας από τον πόρο. Τα δομικά μεταδεδομένα ορίζουν τα λογικά όρια ενός
τεκμηρίου και βοηθούν στη διαχείριση των πληροφοριακών πόρων. Ορίζοντας λοιπόν τα πεδία διακρίνουμε:
◦◦ Όγκο και διάστημα σελίδων
◦◦ Ψηφιακά αρχεία (pdf, jpeg, word, κ.λπ.)
◦◦ ύπος του τεκμηρίου
135
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
◦◦ Πίνακας περιεχομένων
◦◦ Πίνακας εικόνων
Παράλληλα, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε δομικά μεταδεδομένα για την παρουσίαση των συλλογών. Πχ
◦◦ Παράθεση με σελίδες (π.χ. εξώφυλλα περιοδικών)
◦◦ Χρήση εικονιδίων (thumbnails)
◦◦ Πλοήγηση κατά σελίδα
◦◦ Πλοήγηση κατά κεφάλαιο
Τα δομικά μεταδεδομένα εξυπηρετούν τις ακόλουθες λειτουργίες:
1. Εντοπισμό πληροφοριακών πόρων.
i. Αποδίδουν τα μέρη που απαρτίζουν ένα τεκμήριο.
ii. Εξασφαλίζουν την ταυτοποίηση πληροφοριακών πόρων.
iii. Συνδέουν ομοειδείς πληροφοριακούς πόρους.
iv. Διαφοροποιούν ανόμοιους πληροφοριακούς πόρους.
v. Δίνουν πληροφορίες για τον τύπο ενός τεκμηρίου.
2. Οργάνωση ηλεκτρονικών πληροφοριακών πόρων.
i. Επιτρέπουν τη δημιουργία συνδέσμων μεταξύ πληροφοριακών πόρων με βάση τη χρήση
και τη μορφή τους.
ii. Επιτρέπουν τη δόμηση δυναμικών ιστοσελίδων που προέρχονται από μεταδεδομένα που
ενυπάρχουν σε δομημένες βάσεις δεδομένων.
3. Διευκολύνουν τη διαλειτουργικότητα
i. Τα δομικά πεδία προσδιορίζονται με τη χρήση συγκεκριμένων προτύπων ή πρωτοκόλλων
διαλειτουργικότητας και εξασφαλίζουν την επικοινωνία μεταξύ των προτύπων αυτών. Κατά
συνέπεια, τα τεκμήρια μπορούν να αναζητηθούν ανεξαρτήτως σημείου προέλευσης. Έτσι επι-
τυγχάνεται η ανάκτηση μεταξύ διαφορετικών συστημάτων (π.χ. μέσω πρωτοκόλλου Ζ 39.50)
ii. Με τον ίδιο τρόπο επιτυγχάνεται η συγκομιδή μεταδεδομένων (metadata harvesting)
Ο Πίνακας 4.3 παρουσιάζει τα δομικά μεταδεδομένα, τον ορισμό τους και τα πεδία που τα απαρτίζουν:
Τύπος μεταδεδομένων Ορισμός Δομικά πεδία
Δομικά Μεταδεδομένα που Πεδία που φανερώνουν τύπο
χρησιμοποιούνται για την τεκμηρίου
απόδοση των μερών που Πεδία που φανερώνουν τα μέρη
απαρτίζουν ένα τεκμήριο ενός τεκμηρίου
Πεδία που συνδέουν τα διάφορα
μέρη ενός τεκμηρίου
Πεδία που φανερώνουν
μορφότυπο
Πεδία που φανερώνουν δομή του
τεκμηρίου
Πεδία που φανερώνουν το
τεχνικό περιβάλλον
Πίνακας
Πίνακας4.3.
4.3Δομικά μεταδεδομένα
. Δομικά μεταδεδομένα
Η χρήση αντίστοιχων προτύπων που να επιτρέπουν την ταυτοποίηση όχι μόνο μέσω των μεταδεδομέ-
Η χρήση αντίστοιχων προτύπων που να επιτρέπουν την ταυτοποίηση όχι μόνο μέσω των
νων, αλλά και μέσω της μορφής (pdf, html, jpeg) του ηλεκτρονικού τεκμηρίου (πλήρους κειμένου ή
μεταδεδομένων , αλλά και μέσω της μορφής ( pdf , html , jpeg ) του ηλεκτρονικού τεκμηρίου
εικόνας),
(πλήρουςτην επικύρωση
κειμένου (validation)
ή εικόνας), και τα τεχνικά
την επικύρωση ( του χαρακτηριστικά
validation αποτελούν
) και τα τεχνικά χαρακτηριστικό
του χαρακτηριστικά
στοιχείο τωνχαρακτηριστικό
αποτελούν δομικών μεταδεδομένων,
στοιχείο των καθώς επιτρέπουν:
δομικών μεταδεδομένων , καθώς επιτρέπουν:
• τη διαχείριση μεταδεδομένων που αφορούν τον τύπο και τη μορφή του τεκμηρίου.
• την αποτύπωση των μερών
τη διαχείριση που το απαρτίζουν
μεταδεδομένων με τητον
που αφορούν λογική
τύποκαικαι
φυσική τους συνέχεια.
τη μορφή του
τεκμηρίου .
την αποτύπωση των μερών που το απαρτίζουν με τη λογική και φυσική τους
136
συνέχεια .
την παρουσίαση των τεκμηρίων μέσω σελίδων και εικονιδίων .
την παρουσίαση τεκμηρίων ήχου και εικόνας με όλα τους τα τμήματα και τη
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
• την παρουσίαση των τεκμηρίων μέσω σελίδων και εικονιδίων.
• την παρουσίαση τεκμηρίων ήχου και εικόνας με όλα τους τα τμήματα και τη φυσική και
λογική τους συνέχεια, σύνδεση και αντιστοίχιση.
• το τεχνικό περιβάλλον, δηλαδή τι απαιτείται για την πρόσβαση και χρήση του ψηφιακού
τεκμηρίου.
Η διαδικασία αποτύπωσης των επιθυμητών μεταδεδομένων προϋποθέτει τη δημιουργία μιας αρχικής
λίστας στην οποία θα καταγράφονται οι βασικές απαιτήσεις ανάκτησης. Θα πρέπει δηλαδή, ο τεκμηρι-
ωτής που σχεδιάζει μια τεκμηρίωση να σκεφτεί ποια είναι τα επιθυμητά πεδία με τα οποία ο χρήστης
και ο οργανισμός που διαχειρίζεται την τεκμηρίωση θα θέλει να αναζητήσει. Παράλληλα, θα πρέπει να
αποτυπώσει τα στοιχεία εκείνα που αφορούν την ταυτοποίηση του τεκμηρίου ώστε να εξασφαλίζεται η
πρόσβαση σε αυτό. Για παράδειγμα, για την αναζήτηση μιας επιστημονικής δημοσίευσης, η λίστα των
πεδίων μας θα περιλαμβάνει:
• Τίτλο
• Υπευθυνότητα δημιουργίας
• Λέξεις κλειδιά (θέματα)
• Τύπο τεκμηρίου (άρθρο, ανακοίνωση σε συνέδριο, κ.λπ.)
• Έκδοση
• Όνομα συνεδρίου/ όνομα περιοδικού
• Έτος
Επίσης, προσδιορίζουμε ότι η πλοήγηση θα πρέπει να γίνεται με το
• Έτος
• Τμήμα στο οποίο ανήκει ο συγγραφέας
Θέλουμε επίσης να αποτυπώσουμε όλες τις εκδόσεις της εργασίας
• Αριθμός έκδοσης (versions)
Επίσης, σημειώνουμε ότι τα πεδία πρέπει να συνδέονται μεταξύ τους και να μπορούμε να παράγουμε
συνδυαστικά μεταδεδομένα.
Οι τύποι των μεταδεδομένων που περιγράφηκαν παραπάνω και ουσιαστικά ομαδοποιούν τις
λειτουργίες τους μέσα στη διαδικασία της τεκμηρίωσης, μας βοηθούν αφού προσδιορίσουμε τις ανάγκες
να επιλέξουμε τα σωστά πεδία για τις ανάγκες του κάθε τύπου τεκμηρίου που θέλουμε να εξυπηρετή-
σουμε. Παράλληλα προσδιορίζουμε αν στην τεκμηρίωσή μας τα πεδία αυτά είναι υποχρεωτικά (Υ)
αν είναι προαιρετικά (Π) ή αν είναι επαναλαμβανόμενα (Ε) δηλαδή αν μπορώ να έχω το ίδιο πεδίο να
επαναλαμβάνεται με διαφορετικές τιμές. Ως Υποχρεωτικά ορίζουμε τα πεδία εκείνα χωρίς τα οποία δεν
είναι δυνατή η ταυτοποίηση του τεκμηρίου και ο προσδιορισμός του ως οντότητα. Προαιρετικά είναι τα
πεδία εκείνα που η πληροφορία είναι επιθυμητή για την πληροφοριακή πληρότητα του τεκμηρίου αλλά
δεν είναι οπωσδήποτε υποχρεωτικά, καθώς υπάρχει πιθανότητα η πληροφορία που εμπεριέχουν να μην
υπάρχει. Ως Προαιρετικά ορίζονται και τα πεδία για τα οποία ενδέχεται να μην υπάρχει η πληροφορία
που θα καταγράφεται σε αυτά, με τον τρόπο αυτό επιτρέπουμε στο σύστημα να δέχεται τις καταγραφές
μας χωρίς να υποχρεώνουμε την αναγκαστική συμπλήρωση του πεδίου οριοθετώντας τα ως Υποχρεω-
τικά. Επαναλαμβανόμενα είναι τα πεδία στα οποία μπορούμε να καταχωρούμε για την ίδια οντότητα
παραπάνω από μια τιμές. Για παράδειγμα, είναι δυνατό να έχουμε παραπάνω από ένα συγγραφέα για
ένα έργο και επομένως το πεδίο χαρακτηρίζεται ως επαναλαμβανόμενο καθώς μπορούμε να εισάγουμε,
ένα, δύο , τρία ή και περισσότερα ονόματα συγγραφέων.
137
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
4.1.4 Επιλογή πεδίων με βάση τον τύπο τεκμηρίου
Το σύνολο των πεδίων που θα μπορούσαμε να παρουσιάσουμε με τη χρήση ενός προτύπου αποτυπώ-
νεται στον Πίνακα 4.4.1, ο οποίος περιλαμβάνει το σύνολο των μεταδεδομένων και δίνει την ένδειξη
υποχρεωτικής (Υ) ή προαιρετικής χρήσης (Π) ή παράλειψης ενός πεδίου ανάλογα με τον τύπο του τεκ-
μηρίου. Σημειώνεται επίσης η δυνατότητα επανάληψης του πεδίου με το γράμμα (Ε). Το πρότυπο που
έχει επιλεχθεί για τον Πίνακα 4.4 είναι το Dublin Core, ενώ οι τύποι των τεκμηρίων που προσδιορίζο-
νται εδώ είναι καθαρά βιβλιογραφικοί. Επιπλέον, ο Πίνακας 4.4.1 παρουσιάζει τη διαφοροποίηση των
στοιχείων μεταξύ διαφόρων τύπων τεκμηρίων. Για την εξυπηρέτηση των αναγκών του παραδείγματος
που ακολουθεί, υποθέτουμε ότι η τεκμηρίωση γίνεται από ακαδημαϊκή βιβλιοθήκη και επομένως δια-
μορφώνονται ανάλογα οι απαιτήσεις εξειδίκευσης και εις βάθος τεκμηρίωσης.
138
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Εκπαιδευτικό
Πεδίο Ανάπτυξη στοιχείου Διατριβή Άρθρο Βιβλίο
υλικό
Περιγραφικά <dc:type>doctoral thesis, journal article, book, learning
dc:type Υ Υ Υ Υ
μεταδεδομένα material</dc:type>
dc:title <dc:title xml:lang="el">Τίτλος</dc:title> Υ Υ Υ Υ
dcterms: alternative <dc:title xml:lang="el">ΔευτερεύωνΤίτλος</dc:title> Π/Ε Π/Ε Π/Ε Π/Ε
<dc:creator> Επώνυμο, Όνομα (Είδος αναγνωριστικού:
dc:creator Υ/Ε Υ/Ε Υ/Ε Υ/Ε
Αναγνωριστικό δημιουργού)</dc:creator>
<dc:contributor>Ρόλος: Επώνυμο, Όνομα (Είδος αναγνωριστικού:
dc:contributor Αναγνωριστικό δημιουργού)</dc:contributor> Υ/Ε Π/Ε Π/Ε Π/Ε
(π.χ. <dc:contributor>Advisor: … (URL: ...)</dc:contributor>)
dc:description <dc:description xml:lang="el">Περιγραφή</dc:description> Π/Ε Π/Ε Π/Ε Π/Ε
dcterms:abstract <dc:description>Abstract: Κείμενοπερίληψης</dc:description> Υ Π Π Π
<dc:subject>Λεξιλόγιο: Όνομα όρου (κωδικός όρου) </dc:subject>
dc:subject (π.χ. <dc:subject>LCSH: Humanities (ανθρωπιστικές Υ/Ε Υ/Ε Y/Ε Y/Ε
επιστήμες)</dc:subject)
<dc:coverage><spatial>Γεωγραφικήκάλυψη: Όνομα όρου</dc
dcterms: coverage/spatial coverage><spatial> Π/Ε Π/Ε Π/Ε Π/Ε
(π.χ. <dc:coverage>Αθήνα</dc:coverage)
dcterms: <dc:coverage><temporal>Ιστορικήπερίοδος</dc coverage><temporal>
Π Π Π Π
coverage/temporal (π.χ. <dc:coverage>19os αιώνας</dc:coverage)
dcterms extent <dcterms:extent>MB, KB, σελ, διαστάσεις</dcterms:extent> Y Y Y Y
dc:medium <dcterms:medium>υλικό/ μέσο/ υπόστρωμα</dcterms:medium> - - - Π
<dc:identifier>Είδοςαναγνωριστικού: Αναγνωριστικό</dc:identifier>
dc:identifier Π Π Π Π
(π.χ. <dc:identifier>DOI: 12345678903665 </dc:identifier>)
<dc:identifier>Είδος αναγνωριστικού: Αναγνωριστικό</dc:identifier>
- - Y -
(π.χ. <dc:identifier>ISBN: 12345678903669 </dc:identifier>)
<dc:identifier>Είδος αναγνωριστικού: Αναγνωριστικό</dc:identifier>
(π.χ. <dc:identifier>Handle: http://hdl.handle.net/123456789/3665 Y Y Y Y
</dc:identifier>)
139
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Εκπαιδευτικό
Πεδίο Ανάπτυξη στοιχείου Διατριβή Άρθρο Βιβλίο
υλικό
Περιγραφικά dc:language <dc:language>πχ <dc:language>el</dc:language>) Υ Υ Υ Υ
μεταδεδομένα
dc:publisher <dc:publisher>Ίδρυμα. Σχολή. Τμήμα</dc:publisher> Y Y
<dc:publisher>Όνομα εκδοτικού οίκου, τοποθεσία</dc:publisher> Π/Ε Π/Ε
dc:source <dcsource>πηγή δημοσίευσης, όνομα περιοδικού</dcsource> Υ
<dc:date> ημερομηνία </dc:date>
dcterms:date Υ Y Υ Υ
(π.χ. <dc:date>created: 2015-08-29 </dc:date>)
<dc:audience>κοινό</dc:audience>
dc:audience - - Π Y/Ε
(π.χ. <dc:audience>μαθητέςΑΛυκείου</dc:audience>)
<dc:educationlevel>εκπαιδευτικόεπίπεδο</dc:educationlevel>
dcterms: educationlevel - - Π Y/Ε
(π.χ. <dc:educationlevel> Α Λυκείου</dc:educationlevel>)
<dc:instructionalmethod>εκπαιδευτικόεπίπεδο</dc:educationlevel>
dcterms:
(π.χ. <dc:instructionalmethod>ασκήσεις, διαλέξεις, - - Π Y/Ε
instructionalmethod
e class</dc:instructionalmethod>)
dc:mediator <dcmediator>μεσολαβητής, εκπαιδευτικός, κλπ</dcmediator> - - - Π/Ε
140
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Εκπαιδευτικό
Πεδίο Ανάπτυξη στοιχείου Διατριβή Άρθρο Βιβλίο
υλικό
Διαχειριστικά dcterms:format <dcterms:format>pdf, jpg, tif, docx, xls, etc</dcterms:format> Y Y Y Y
μεταδεδομένα/
<dcterms:hasformat>σχετίζεταιμετεκμήριοσεδιαφορετικήμορφή
τεχνικά
dcterms:hasformat (πχέναpdfτεκμήριοείναι σε μεγάλο βαθμό όμοιο με ένα ίδιο τεκμήριο Π Π Π Π
που είναι σε tiff</dcterms:hasformat>
<dcterms:isformatof>αποτελεί έκφανση ενός τεκμηρίου που είναι σε
dcterms:isformatof διαφορετική μορφή (πχ ένα τεκμήριο σε μορφή pdf ενός αρχικού doc Π Π Π Π
τεκμηρίου</dcterms:isformatof>
dcterms:conformsto <dc:conformsto>ISO…</dc:conformsto> Π - - Π
dcterms:requires <dcrequires>απαιτεί</dcrequires> Π Π Π Π
dcterms: isRequiredBy <dcisrequiredby>είναιαπαιτητόαπό</dcisrequiredby> Π Π Π Π
dcterms:hasversion <dc:hasversion>: περιλαμβάνει έκδοση</dc:hasversion> Π/ Π/Ε Π/Ε Π/Ε
dcterms:isversionof <dc:isversionof>: αποτελείέκδοσητου</dc:isversionof> Π/ Π/Ε Π/Ε Π/Ε
141
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Εκπαιδευτικό
Πεδίο Ανάπτυξη στοιχείου Διατριβή Άρθρο Βιβλίο
υλικό
Διαχειριστικά <dc:accrualmethod>Συνδρομή, αγορά, δωρεά, Υποχρεωτική
dcterms: accrualmethod Π Υ Π Π
μεταδεδομένα κατάθεση/dc:accrualmethod>
dcterms:
<dc:accrualperiodicity>πχτριμηνιαίο</dc:accrualperiodicity> - Υ - -
accrualperiodicity
<dc:accrualpolicy>πχ Συνδρομές μόνο σε επιστημονικές
dcterms:accrualpolicy Π Y Π Π
εκδόσεις</dc:accrualpolicy>
dc:modified <dcmodified>τροποποιήθηκε</dcmodified> Π Π/Ε Π/Ε Π/Ε
dc:provenence <dcprovenence>προέλευση</dcprovenence> Π/Ε Π/Ε Π/Ε Π/Ε
<dc:dateaccepted>: ημερομηνία αποδοχής,κλπ</dc:dateaccepted>
dcterms:dateAccepted - Y - Π
(π.χ. <dc:dateAccepted>: 2015-08-29 </dc:dateaccepted>)
<dc:dateaccepted>: υποστήριξης της διατριβής, κλπ</dc:dateaccepted>
Υ
(π.χ. <dc:dateAccepted>: 2015-08-29 </dc:dateaccepted>)
<dc:dateAvailable>: ημερομηνίαδιάθεσης</dc:dateavailable>
dcterms:dateavailable Π Π Π Π
(π.χ. <dc:dateAvailable>: 2015-08-29 </dc:dateavailable>)
142
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Εκπαιδευτικό
Πεδίο Ανάπτυξη στοιχείου Διατριβή Άρθρο Βιβλίο
υλικό
Διαχειριστικά dc:rights <dc:rights>: copyright</dc:rights>
μεταδεδομένα/
<dc:rightsAccess>: {ανοιχτό, TEI
πνευματικά
πρόσβαση,κλειστό}</dc:rightsaccess>
δικαιώματα dcterms:Rightsaccess Υ Υ Υ Υ
<dc:rightsAccess>: κείμενο ή URL περιγραφής δικαιωμάτων
πρόσβασης</dc:rightsaccess>
<dc:rightsLicense>: κείμενο ή URL άδειας χρήσης</dc:rights>
dc:rightslicense (π.χ. <dc:rightsLicense: http://creativecommons.org/licenses/by-nc- Υ Υ Υ Υ
nd/3.0/ </dc:rightslicense>
<dc:dateCopyrighted>: ημερομηνίακατοχύρωσης πνευματικών
dcterms:datecopyrighted δικαιωμάτων</dc:datecopyrighted> Y Y Y Π
(π.χ. <dc:dateCopyrighted>: 2015-01-04 </dc:datecopyrighted>)
<dc:dateIssued>: ημερομηνία παραγωγής</dc:dateissued>
dcterms:dateissued Π Π Π Π
(π.χ. <dc:dateIssued>: 2015-01-04 </dc:dateissued>)
<dc:dateSubmitted>: ημερομηνία κατάθεσης</dc:datesubmitted>
dcterms:dateSubmitted Π Π - -
(π.χ. <dc:dateSubmitted>: 2014-10-22</dc:datesubmitted>)
<dc:datevalid>: ημερομηνίαισχύος</dc:datevalid>
dc:datevalid Π Π Π Π
(π.χ. <dc:datevalid>: 2015-01-04 </dc:datevalid>)
143
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Εκπαιδευτικό
Πεδίο Ανάπτυξη στοιχείου Διατριβή Άρθρο Βιβλίο
υλικό
Δομικά dc:relation <dc:relation>σχετίζεταιμε</dc:relation> Π/Ε Π/Ε Π/Ε Π/Ε
μεταδεδομένα
<dc:references>: Αναγνωριστικό (Είδος
Αναγνωριστικού)</dc:references>
dcterms:references Π Π Π Π
(π.χ. <dc:references>: http://dx.doi.org/10.1109/MMUL.2006.15 (DOI)
</dc:references>)
<dc:isreferencedby>: αναφέρεται από Αναγνωριστικό (Είδος
Αναγνωριστικού)</dc:isreferencedby>
dcterms: isreferncedby Π/Ε Π/Ε Π/Ε Π/Ε
(π.χ. <dc:isReferencedby>: http://dx.doi.org/10.1109/MMUL.2006.15
(DOI) </dc:isreferencedby>)
<dc:replaces>: Αναγνωριστικό (Είδος Αναγνωριστικού)</dc:replaces>
dcterms:replaces (π.χ. <dc:replaces>: http://dx.doi.org/10.1109/MMUL.2006.15 (DOI) Π/Ε Π/Ε Π/Ε Π/Ε
</dc:replaces>)
<dc:isreplacedby>: αναφέρεται από Αναγνωριστικό (Είδος
Αναγνωριστικού)</dc:isreplacedby>
dcterms:isreplacedby Π/Ε Π/Ε Π/Ε Π/Ε
(π.χ. <dc:isreplacedby>: http://dx.doi.org/10.1109/MMUL.2006.15
(DOI) </dc:isreplacedby>)
dcterms:haspart <dc:haspart>: περιλαμβάνει</dc:haspart> Π/E Π/E Π/E Π/E
dcterms:ispartof <dc:ispartof>: περιλαμβάνεται</dc:ispartof> Π/E Π/E Π/E Π/E
<dc:bibliographiccitation>Βιβλιογραφικήαναφοράγιατοτεκμήριο</dc:
dcterms: bibliographiccitation>
Π/E Π/E Π/E Π/E
BibliographicCitation (π.χ. Δ. Κ. Μάνεση, Συστήματα Θεματικής Πρόσβασης, Αθήνα, 2014,
σελ. 5<dc:bibliographiccitation>
dcterms:tableOfContents <dc:description>Table of contents: Περιεχόμενα</dc:description> Π Π Π Π
Πίνακας 4.4 Διαμόρφωση
Πίνακας 4 .4. Διαμόρφωση πεδίων διαφορετικών
πεδίων διαφορετικών τύπων τεκμηρίων
τύπων τεκμηρίων σε Dublin
σε Dublin Core Core
Στον Πίνακα 4.1 .4. αναφέρονται συνοπτικά τα στοιχεία του σχήματος μεταδεδο μένων και η εφαρμογή τους σε τεκμήρια διαφορετικών τύπων που
περιλαμβάνουν όμως κείμενα . Οι ενδείξεις Υ και Π δηλώνουν την υποχρεωτική ή επιλεκτική εμφάνιση ενός στοιχείου , ενώ το Ε δηλώνει αν το
στοιχείο είναι Επαναλαμβανόμενο στη «φόρμα» που διαμορφώνετα ι για κάθε τύπο τεκμηρίου. Τα κενά δηλώνουν ότι το πεδίο δεν είναι λογικό να
συμπεριληφθεί στο συγκεκριμένο τύπο τεκμηρίου.
144
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Στον Πίνακα 4.1.4 αναφέρονται συνοπτικά τα στοιχεία του σχήματος μεταδεδομένων και η εφαρμογή
τους σε τεκμήρια διαφορετικών τύπων που περιλαμβάνουν όμως κείμενα. Οι ενδείξεις Υ και Π δηλώ-
νουν την υποχρεωτική ή επιλεκτική εμφάνιση ενός στοιχείου, ενώ το Ε δηλώνει αν το στοιχείο είναι
Επαναλαμβανόμενο στη «φόρμα» που διαμορφώνεται για κάθε τύπο τεκμηρίου. Τα κενά δηλώνουν ότι
το πεδίο δεν είναι λογικό να συμπεριληφθεί στο συγκεκριμένο τύπο τεκμηρίου.
Ο Πίνακας 4.1.5 είναι ανάλογος με τον Πίνακα 4.1.4 αφορά όμως παραδείγματα με την ανάπτυξη
πεδίων για απεικονιστικά τεκμήρια διαφόρων τύπων με βάση το πρότυπο VRA. Σημειώνεται ότι το πα-
ραπάνω παράδειγμα μπορεί να διαφοροποιείται ανάλογα με το επίπεδο πολιτικής καταγραφής που έχει
επιλεγεί να υλοποιηθεί από το φορέα.
145
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Πίνακας
Μεταδεδομένα Elements Στοιχεία Ανάπτυξη στοιχείου Γλυπτό Αφίσα
ζωγραφικής
Περιγραφικά work, collection, or image έργο, συλλογή ή
<vra:work>γλυπτό, πίνακας, αφίσα</vra:work> Y Y Y
(id) εικόνα
<vraagentSet>
Agent δρων (δημιουργός) Π/Ε Π/Ε Π/Ε
<vraagent>…</vraagent>
-attribution Αναφορά δημιουργού <vraattribution>(πχΣχολήτου)</vraattribution> Π/Ε Π/Ε Π/Ε
-culture Πολιτισμός <vraculture>(πχ Ελληνική</vraculture> Π/Ε Π/Ε Π/Ε
<vradates type="life">
-dates (type) Ημερομηνία Π/Ε Π/Ε Π/Ε
earliestDate (circa) από (περίπου) <vraearliestDate>(πχ) 1817)</vraearliestDate> Π Π Π
latestDate (circa) έως (περίπου) <vralatestDate> (πχ 1880)</vralatestDate> Π Π Π
<Vraname type="personal"> (πχΛύτρας,
-name (type) Όνομα Π/Ε Π/Ε Π/Ε
Νικηφόρος)</vraname>
-role Ρόλος <role >(πχζωγράφος) </role><vraagentset> Π/Ε Π/Ε Π/Ε
<vraculturalContextSet>(πχ
Ελληνικήζωγραφικήτέχνη)
culturalContext πολιτισμικό πλαίσιο Π/Ε Π/Ε Π/Ε
</culturalContext>
</culturalContextSet>
<dateSet>
<display>created πχ(1820-1825)</display>
date(type) Ημερομηνία Π/Ε Π/Ε Π/Ε
<date type= "creation" source="Grove Dictionary of Art Online"
href=http://www.groveart.com dataDate="2015-06-08">
− earliestDate από
<earliestDate>(πχ1820)</earliestDate> Π/Ε Π/Ε Π/Ε
(circa) (περίπου)
έως
− latestDate(circa) <latestDate>(πχ1525)</latestDate></vradateset> Π/Ε Π/Ε Π/Ε
(περίπου)
<descriptionSet>
<display>Πληροφορίες για τον πίνακα, γλυπτό, αφίσα κλπ
Description Περιγραφή Π/Ε Π/Ε Π/Ε
</display></vradescritionset>
18
146
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Πίνακας
Μεταδεδομένα Elements Στοιχεία Ανάπτυξη στοιχείου Γλυπτό Αφίσα
ζωγραφικής
Περιγραφικά <vrainscriptionSet>
<display>
Inscription Επιγραφή Π/Ε Π/Ε -
…</display>
</vrainscription>
− Author συγγραφέας <vraauthor>(πχ γλύπτης…)</author> Π/Ε Π/Ε -
− Position Θέση <position>(πχκάτωδεξια)</position> Π/Ε Π/Ε -
<text type="text" xml:lang="gr"
>(πχδιαχειρός…)</text>
− text (type) Κείμενο <text type ="translation" xml:lang="en">(πχmade Π/Ε Π/Ε -
by….</text>
</vrainscriptionset>
<vralocationSet><locationtype>
location (type) Τοποθεσία <display> (πχΕθνικήΠινακοθήκη Π/Ε Π/Ε Π/Ε
</display></locationtype>
− name (type) Όνομα <location type="Πινακοθήκη"> Π/Ε Π/Ε Π/Ε
− refid (type) ταυτότητα (τοπικός
<location refid="…"></vralocationset> Π/Ε Π/Ε Π/Ε
κωδικός)
<vramaterialSet>
<display>
material(type) Υλικό Ζωγραφικήσελάδι Π/Ε Π/Ε Π/Ε
</display><material
type="medium">λαδομπογιά</material><vramaterialset>
measurements(type, unit) Μετρήσεις <vrameasurements>30x50εκ</vrameasurementsset> Π/Ε Π/Ε Π/Ε
Δομικά <vrarelationset><relation type="largerContextFor" relids="….
relation(type, relids) Σχέση ></relationtype> Π/Ε Π/Ε Π/Ε
</vrarelationSet>
Διαχειριστικά πνευματικά <vrarightsset><rights type="copyrighted" href="http://www....">
rights (type) Π/Ε Π/Ε Π/Ε
δικαιώματα </rightstype>
κάτοχος πνευματικών <rightsHolder>Εθνική Πινακοθήκη της Ελλάδος</rightsHolder>
-rightsHolder Π/Ε Π/Ε Π/Ε
δικαιωμάτων
19
147
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Πίνακας
Μεταδεδομένα Elements Στοιχεία Ανάπτυξη στοιχείου Γλυπτό Αφίσα
ζωγραφικής
<text>© ΕθνικήΠινακοθήκη</text>
-text Κείμενο </rights></vrarightsset> Π/Ε Π/Ε Π/Ε
<sourceSet>
<display>
Source Πηγή Π/Ε Π/Ε Π/Ε
Πληροφορίες από δωρητή……
</display>
<source>
-name (type) Όνομα Π/Ε Π/Ε Π/Ε
<name type="Δωρητής">…</name>
ταυτότητα <refid type="vendor"> 0150</refid>
-refid (type) Π/Ε Π/Ε Π/Ε
(τοπικόςκωδικός) </source></vrasourceset>
Δομικά <vrastateEditionset><stateedition><type>="state" num="1"
stateEdition(count, num,
κατάσταση, έκδοση count="5" source="(πχΝεοελληνικήΖωγραφική, τομ.Α , σελ. Π/Ε Π/Ε Π/Ε
type
5)></vrastateEdition>
-description Περιγραφή <vrastateedition><description>…</description>><stateEdition> Π/Ε Π/Ε Π/Ε
<stateedition><name>1st
-name Όνομα Π/Ε Π/Ε Π/Ε
state</name></vrastateEditionSet>
<vrastylePeriodSet>
<display>
stylePeriod στυλ εποχής … Π/Ε Π/Ε Π/Ε
</display>
</stylePeriodSet>
Περιγραφικά <vrasubjectSet>
Subject Θέμα <display> (πχΜακεδονικήΑρχιτεκτονική)</display> Π/Ε Π/Ε Π/Ε
<subject>
<term type="geographicPlace" vocab="TGN" refid="
-term (type) Όρος Π/Ε Π/Ε Π/Ε
….">Μακεδονία</term></subject></vrasubjectSet>
<techniqueSet><display>aerial photography
Technique Τεχνική Π/Ε Π/Ε Π/Ε
</display></ technique ></techniqueSet>
Textref αναφορά σε κείμενο <vratextrefSet><display>….</display><textref> Π/Ε Π/Ε Π/Ε
-name (type) Όνομα <nametype="corpus">(πχ Ελληνική τέχνη, τομ. 1…</name> Π/Ε Π/Ε Π/Ε
20
148
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Πίνακας
Μεταδεδομένα Elements Στοιχεία Ανάπτυξη στοιχείου Γλυπτό Αφίσα
ζωγραφικής
<refidtype="citation" >(πχσελ. 5)</refid></textref>
<textreftype="electronic"><name>(πχΕλληνικήΤέχνη)</name><r
Ταυτότητα (τοπικός
-refid(type) efid type="other" href="http://www... Π/Ε Π/Ε Π/Ε
κωδικός)
" dataDate="2015-06-08">(πχΓλυπτό
01988</refid></textref></textrefSet>
<vratitleSet><display> (πχΗΩραίαΚοιμωμένη)</display><title
title(type) Τίτλος Π/Ε Π/Ε Π/Ε
type="cited" (αναφερόμενος)</title></vratitleSet>
<vraworktypeSet><display>(πχ γλυπτό σε μάρμαρο)
Worktype τύπος έργου Π/Ε Π/Ε Π/Ε
</display></vraworktypeSet>
Πίνακας
Πίνακας4.5.
4 .5.Διαμόρφωση
Διαμόρφωσηπεδίων
πεδίωνδιαφορετικών
διαφορετικώντύπων
τύπωντεκμηρίων
τεκμηρίωνσε VRA
σεVRA
4. 1. 5. Τυποποίηση περιεχομένου στοιχείων μεταδεδομένων
Τα στοιχεία που ακολουθούν αντιστοι χούν με πεδία στη βάση/αποθετήριο για τη συμπλήρωση των οποίων συνήθως ακολουθούμε πρότυπα. Συγκεκριμένα ,
για τα ακόλουθα πεδία δίνουμε εδώ τα πλέον χρησιμοποιούμενα πρότυπα :
Language / Γλώσσα : ISO 639.2
Date / Ημερομηνία: ISO 8601
Επιπλέον , υπάρχουν πεδία που αντιστοιχούν με π εδία που πρέπει να ακολουθήσουν τυποποιημένες λίστες ή τιμές που προέρχονται από οργανισμούς που
έχουν αρμοδιότητα να τις παράγουν :
Subject: ελεγχόμενα λεξιλόγια , πχ LCSH , MESH , MESHellas , Θεματικές Επικεφαλίδες ΕΒΕ, Θησαυρός ΕΚΤ, κ λπ
Author : πχ καθιερωμένα αρχεία φυσικών προσώπων ΕΒΕ , καθιερωμένα αρχεία οργανισμών ΕΒΕ , OCLC Authority Author List
Contributor : πχ καθιερωμένα αρχεία φυσικών προσώπων ΕΒΕ, καθιερωμένα αρχεία οργανισμών ΕΒΕ, OCLC Authority List s
Coverage spatial : πχ καθιε ρωμένα αρχεία γεωγραφικών τόπων ΕΒΕ , Thesaurus for Geographic Names (TNG ), United Nations Geographical
Names , Eurovoc , κλπ
Subject/ Classification : πχ LCCS, DDC
21
149
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
4.1.5 Τυποποίηση περιεχομένου στοιχείων μεταδεδομένων
Τα στοιχεία που ακολουθούν αντιστοιχούν με πεδία στη βάση/αποθετήριο για τη συμπλήρωση των
οποίων συνήθως ακολουθούμε πρότυπα. Συγκεκριμένα, για τα ακόλουθα πεδία δίνουμε εδώ τα πλέον
χρησιμοποιούμενα πρότυπα:
• Language/ Γλώσσα: ISO 639.2
• Date/ Ημερομηνία: ISO 8601
Επιπλέον, υπάρχουν πεδία που αντιστοιχούν με πεδία που πρέπει να ακολουθήσουν τυποποιημένες λί-
στες ή τιμές που προέρχονται από οργανισμούς που έχουν αρμοδιότητα να τις παράγουν:
• Subject: ελεγχόμενα λεξιλόγια, π.χ. LCSH, MESH, MESHellas, Θεματικές Επικεφαλίδες
ΕΒΕ, Θησαυρός ΕΚΤ, κ.λπ.
• Author: π.χ. καθιερωμένα αρχεία φυσικών προσώπων ΕΒΕ, καθιερωμένα αρχεία οργανι-
σμών ΕΒΕ, OCLC Authority Author List
• Contributor: π.χ. καθιερωμένα αρχεία φυσικών προσώπων ΕΒΕ, καθιερωμένα αρχεία οργα-
νισμών ΕΒΕ, OCLC Authority Lists
• Coverage spatial: π.χ. καθιερωμένα αρχεία γεωγραφικών τόπων ΕΒΕ, Thesaurus for
Geographic Names (TNG), United Nations Geographical Names, Eurovoc, κ.λπ.
• Subject/ Classification: π.χ. LCCS, DDC
Τέλος, υπάρχουν πεδία που απαιτούν τη δημιουργία τυποποιημένων τιμών από τον οργανισμό που υλο-
ποιεί την τεκμηρίωση και οι οποίες τιμές αποβλέπουν στην τυποποίηση των επιλογών για τα συγκεκρι-
μένα πεδία και στην επίτευξη μιας ομοιομορφίας στη διαδικασία της τεκμηρίωσης. Ειδικότερα:
• Coverage temporal/ Ιστορική περίοδος. Παρά το γεγονός ότι θα μπορούσε να χρησιμοποι-
ηθεί το ISO 8601 για την απόδοση των ιστορικών περιόδων, οι οργανισμοί συνήθως δια-
μορφώνουν τις δικές τους λίστες με βάση τις ανάγκες της συλλογής. Πχ αιώνες, ιστορικές
περίοδοι όπως Αναγέννηση, Μεσαίωνας, Αρχαιότητα κ.λπ. αλλά συχνά και πολιτισμικές
περιόδους π.χ. Μυκηναϊκή εποχή. Η τυποποίηση αυτή είναι απαραίτητη για την αποφυγή
• Rights/license: διαμόρφωση των επιλογών αδειών χρήσης με βάση τις επιλεγμένες άδειες
των creative commons
• Rights: διαμόρφωση ενός τυποποιημένου κειμένου που αφορά τα πνευματικά δικαιώματα
• Rightsaccess: διαμόρφωση των επιλογών πρόσβασης με βάση τις επιλογές των αδειών ανοι-
χτής, περιορισμένης ή κλειστής πρόσβασης.
• Format: διαμόρφωση μιας τυποποιημένης λίστας με τα αποδεκτά μορφότυπα π.χ. pdf, jpg,
tif, docx, xlsx, κ.λπ.
• Type: διαμόρφωση μιας τυποποιημένης λίστας με τους αποδεκτούς τύπους τεκμηρίων και
τον τρόπο απόδοσής τους στο σύνολο των γλωσσών που είναι αποδεκτές. Ενδεικτικά ανα-
φέρουμε την ακόλουθη λίστα με τους πλέον συνηθισμένους τύπους τεκμηρίων:
150
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Type Τύπος τεκμηρίου
Abstract Περίληψη
Animation Κινούμενο σχέδιο
Announcement Ανακοίνωση
Article Άρθρο
Award Βραβείο
Book Βιβλίο
Book Chapter Κεφάλαιο βιβλίου
Book Preview Βιβλιοπαρουσίαση
Book Review Βιβλιοκριτική
Clipping Απόκομμα εφημερίδας
Collection Συλλογή
Commercial site Εμπορική ιστοσελίδα
Conference Proceedings Πρακτικά συνεδρίου
Dataset Δεδομένα
Discussion Paper Κείμενο συζήτησης
Dissertation Διατριβή
Encyclopedia item Εγκυκλοπαιδικό λήμμα
Event Εκδήλωση
Image Εικόνα
Image 3D Τρισδιάστατη εικόνα
Interactive Resource Διαδραστικός πόρος
Index Ευρετήριο
Learning Object Εκπαιδευτικό υλικό
Lecture Διάλεξη
Literature Review Βιβλιογραφική επισκόπηση
Letter Επιστολή
Manuals Εγχειρίδιο χρήσης
Manuscript Χειρόγραφο
Map Χάρτης
Moving Image Ταινία
Musical Score Παρτιτούρα
Museum object Μουσειακό αντικείμενο
News item Ειδήσεις
Patent Ευρεσιτεχνία
Painting Πίνακας ζωγραφικής
Photograph Φωτογραφία
Physical Object Φυσικό αντικείμενο
Plan or Blue Print Σχέδιο
Popular Literature item Μη επιστημονικό υλικό
Preface Πρόλογος
Presentation Παρουσίαση
Recording, acoustical Καταγραφή ήχου
Recording, musical Καταγραφή μουσικής
Recording, oral Καταγραφή προφορικού λόγου
Report Έκθεση – Μελέτη
151
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Research data Δεδομένα έρευνας
Service Υπηρεσία
Software Λογισμικό
Sound Ήχος
Still Image Εικόνα
Speech Ομιλία
Supplement item Υλικό σε ένθετο
Technical Report Τεχνική έκθεση
Text Κείμενο
Thesis Πτυχιακή εργασία
Tourist guide Τουριστικός οδηγός
Video Βίντεο
Working Paper Κείμενο εργασίας
Other Άλλο
Πίνακας 4.6 Ενδεικτική λίστα τύπων τεκμηρίων
Οι λίστες αυτές αποτελούν ουσιαστική προϋπόθεση για την τυποποίηση των τεκμηριωτικών διαδικασι-
ών. Οι λίστες αυτές είναι αναδιπλούμενες (dropdown lists) και οι τεκμηριωτές επιλέγουν την τιμή που
επιθυμούν. Σε περιπτώσεις που ο τεκμηριωτής επεξεργάζεται ομάδες δεδομένων με κοινά χαρακτηρι-
στικά υπάρχει η δυνατότητα να εμφανίζονται και ως προεπιλογή για μια σειρά τεκμηρίων (default) με
στόχο τη μείωση του χρόνου των τεκμηριωτικών διαδικασιών. Είναι αναπόσπαστα τμήματα των οδη-
γιών τεκμηρίωσης και συμβάλλουν στην επίτευξη ομοιομορφίας των εγγραφών, στη βελτιστοποίηση
της ανάκτησης και στη συντόμευση του χρόνου εγγραφής καθώς και την υλοποίηση της ανταλλαγής
εγγραφών (διαλειτουργικότητα). Οι λίστες αυτές μπορούν επίσης να κατατεθούν σε ένα από τα μητρώα
μεταδεδομένων π.χ. Open Metadata Registry(OpenMetadataRegistry, 2015) και το Metadata Registry
(MDR) της Ευρωπαϊκής Ένωσης ( PublicationsOfficeoftheEU, 2015). Η κατάθεση στα μητρώα αποτε-
λεί συμβολή στην προσπάθεια τυποποίησης από τη διεθνή κοινότητα.
4.1.6 Διαμόρφωση ετικετών
Κάθε πεδίο που επιλέγουμε αποτελείται από δυο βασικά στοιχεία (Zeng&Qin, 1008):
Α. το νόημά του, δηλαδή την οδηγία που μας παρουσιάζει το περιεχόμενο που έχει σχεδιαστεί
να έχει και
Β. τη μορφή του, δηλαδή την οδηγία που μας λέει το πώς πρέπει να γραφεί η πληροφορία που
θέλουμε να εισάγουμε ή το ποια πρότυπα μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε για να εισάγουμε το περιε-
χόμενο, π.χ. AACR2.
Στη συνέχεια θα πρέπει να εξετάσουμε αν θέλουμε να αλλάξουμε την ετικέτα του στοιχείου
ώστε όταν παρουσιάζεται στο αποθετήριο ή τη βάση που δημιουργούμε να προσομοιάζει το πραγματικό
περιεχόμενο και να διευκολύνει το χρήστη. Για παράδειγμα, σε ένα αποθετήριο καθαρά βιβλιογραφικό
το να δίνουμε το πεδίο “creator” με την ετικέτα «δημιουργός» λειτουργεί παραπλανητικά, ενώ στην
πραγματικότητα η λέξη «συγγραφέας» αποδίδει καλύτερα αυτό που θέλουμε. Θα μπορούσε επίσης να
αποτυπωθεί και η λέξη «ζωγράφος» σε ένα αποθετήριο που περιλαμβάνει πίνακες ζωγραφικής. Οι ετι-
κέτες είναι ουσιαστικά η μορφή παρουσίασης ενός πεδίου ενώ η ουσία του παραμένει το όνομα του
στοιχείου και η οδηγία που το προσδιορίζει. Η ετικέτα χρησιμεύει στο να κάνει κατανοητή στο κοινό
την πληροφορία την οποία στοχεύει να παρουσιάζει το κάθε πεδίο, είναι δηλαδή το «περιτύλιγμα» και
όχι η ουσία για να γίνει πιο ευκολονόητη η πληροφορία που του παρουσιάζεται.
152
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Σημειώνουμε ότι έχουμε τη δυνατότητα να αλλάζουμε τις ετικέτες των στοιχείων και να τις
αντιστοιχίζουμε με το στοιχείο που χρησιμοποιούμε, τηρώντας όμως τόσο την οδηγία που ορίζει το
περιεχόμενό του όσο και την οδηγία που ορίζει τον τρόπο εισαγωγής του περιεχομένου αυτού (Α και Β
της προηγούμενης παραγράφου). Πρέπει να τονίσουμε ότι η αλλαγή των ετικετών είναι βασικό στοιχείο
για τις εφαρμογές ελληνικών αποθετηρίων, καθώς επιτρέπουν την παρουσίαση των στοιχείων στην ελ-
ληνική γλώσσα. Για παράδειγμα:
Term Name: creator
URI: http://purl.org/dc/terms/creator
Label: Συγγραφέας
Definition: An entity primarily responsible for making the resource.
Comment: Examples of a Creator include a person, an organization, or a service.
Term Name: creator
URI: http://purl.org/dc/terms/creator
Label: Ζωγράφος
Definition: An entity primarily responsible for making the resource.
Comment: Examples of a Creator include a person, an organization, or a service.
Πηγή ιστοσελίδα DCMI http://dublincore.org/documents/2012/06/14/dcmi-terms/?v=terms#creator
Παρατηρούμε επίσης ότι το σχόλιο (comment) μας δίνει περεταίρω εξηγήσεις για τον τρόπο χρήσης και
το περιεχόμενου του πεδίου. Μας δίνει επίσης τα στοιχεία που ορίζουν τα πεδία που επεξηγεί (δημιουρ-
γός/creator και συντελεστής/contributor), δηλαδή ορίζει τη σχέση μεταξύ των πεδίων.
Ένα σχήμα μεταδεδομένων μπορεί να έχει επίπεδη δομή ή να διαμορφώνεται και ιεραρχικά, να
έχει δηλαδή υποδιαιρέσεις μέσα στα στοιχεία του. Το Dublin Core αντιμετωπίζει όλα τα πεδία του ως
ισοδύναμα και παρουσιάζει διευκρινίσεις ή πιο εξειδικευμένη εμβέλεια σε ορισμένα. Για παράδειγμα το
πεδίο date/ ημερομηνία διαμορφώνεται ως εξής:
TermName: date
URI: http://purl.org/dc/terms/date
Label: Date / ημερομηνία (δημιουργίας)
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of
Definition:
the resource.
Date may be used to express temporal information at any level of
Comment: granularity. Recommended best practice is to use an encoding scheme,
such as the W3CDTF profile of ISO 8601 [W3CDTF].
References: [W3CDTF] http://www.w3.org/TR/NOTE-datetime
Type of Term: Property
Refines: http://purl.org/dc/elements/1.1/date
Εξειδικεύεται με ισοδύναμο πεδίο απλά περιορίζει την εμβέλειά του με τα ακόλουθα στοιχεία:
Term Name: dateAccepted
URI: http://purl.org/dc/terms/dateAccepted
Label: Date Accepted/ ημερομηνία αποδοχής
153
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Definition: Date of acceptance of the resource.
Examples of resources to which a Date Accepted may be relevant are
Comment: a thesis (accepted by a university department) or an article (accepted
by a journal).
Type of Term: Property
Refines: http://purl.org/dc/elements/1.1/date
Refines: http://purl.org/dc/terms/date
TermName: dateCopyrighted
URI: http://purl.org/dc/terms/dateCopyrighted
Label: DateCopyrighted/ ημερομηνία κατοχύρωσης πνευματικών δικαιωμάτων
Definition: Date of copyright.
Type of Term: Property
Refines: http://purl.org/dc/elements/1.1/date
Refines: http://purl.org/dc/terms/date
TermName: dateSubmitted
URI: http://purl.org/dc/terms/dateSubmitted
Label: Date Submitted/ ημερομηνία κατάθεσης
Definition: Date of submission of the resource.
Examples of resources to which a Date Submitted may be relevant are
Comment: a thesis (submitted to a university department) or an article (submitted
to a journal).
Type of Term: Property
Refines: http://purl.org/dc/elements/1.1/date
Refines: http://purl.org/dc/terms/date
Πηγή ιστοσελίδα DCMI http://dublincore.org/documents/2012/06/14/dcmi-terms/?v=terms#creator
Αντίθετα το στοιχείο αυτό στο πρότυπο VRA 4.0 έχει ιεραρχική δομή και εμφανίζεται ως ακολούθως:
-dates (type) ημερομηνία
earliestDate (circa) από (περίπου)
latestDate (circa) έως (περίπου)
Περιγραφή: Ημερομηνία ή χρονικό διάστημα που συνδέεται με τη δημιουργία, σχεδίαση, παραγωγή,
παρουσίαση, παράσταση, κατασκευή ή μετατροπή κ.λπ.. Ενός έργου ή μιας εικόνας. Οι ημερομηνίες
είναι δυνατό να εκφράζονται είτε σε μορφή ελευθέρου κειμένου, είτε αριθμητικά. Το γνώρισμα circa
είναι τύπου Boolean και είναι δυνατόν να προστεθεί σε καθένα από τα δύο υποστοιχεία για να δηλώσει
μια κατά προσέγγιση ημερομηνία. Για εγγραφές image, το στοιχείο date αναφέρεται στην ημερομηνία
λήψης, εάν αυτή είναι γνωστή. Για πιο λεπτομερή συζήτηση σχετικά με τις ημερομηνίες, βλέπε το CCO
Chapter: Stylistic and Chronological Information.
Πηγή (Visual Resources Association, 2014) (Γαϊτάνου & Γεργατσούλης, 2011)
154
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Τα σχήματα μεταδεδομένων σε κάθε περίπτωση επιδιώκουν την οριοθέτηση του κάθε πεδίου, το σαφή
προσδιορισμό του περιεχομένου τους και την απόδοση ενός μοναδικού αναγνωριστικού URI (Uniform
Resource Identifier) που χρησιμοποιείται για να ταυτοποιεί με μοναδικό τρόπο το συγκεκριμένο πεδίο.
Το στοιχείο αυτό είναι και ο τρόπος με τον οποίο εξασφαλίζεται η διαλειτουργικότητα των προτύπων.
4.2 Σχήματα Εφαρμογής (Application profiles)
Οι ιδιαιτερότητες των συλλογών των διαφόρων πληροφοριακών οργανισμών και οι εξειδικευμένες ανά-
γκες των χρηστών τους, συχνά οδηγούν στην αναζήτηση εξατομικευμένων (personalized) λύσεων που
ξεπερνούν την υιοθέτηση είτε του συνόλου των στοιχείων που περιλαμβάνει, είτε με επιλογή από αυτά,
όπως αναλύθηκε στις υποενότητες 4.1 και 4.2 του παρόντος κεφαλαίου. Για την αντιμετώπιση των
αναγκών αυτών, οι πληροφοριακοί οργανισμοί δημιουργούν εξειδικευμένα σχήματα που εξυπηρετούν
τις ιδιαιτερότητες και τις ανάγκες τους. Τα σχήματα αυτά που δεν αποβλέπουν στην καθιέρωση γενι-
κευμένων σχημάτων είναι γνωστά ως σχήματα (προφίλ) εφαρμογής (application profiles) δηλαδή, ως
εξειδικευμένα σχήματα που εξυπηρετούν συγκεκριμένες εφαρμογές. Τα σχήματα (προφίλ) εφαρμογής
δημιουργούνται με τους ακόλουθους τρόπους:
A. Με την τροποποίηση ενός ήδη υπάρχοντος προτύπου με επαυξήσεις από άλλα πρότυπα που
δημιουργεί ένα σχήμα (προφίλ) εφαρμογής (application profile)
B. Με τη δημιουργία ενός σχήματος εφαρμογής (application profile), συνήθως με άντληση
στοιχείων από διαφορετικά σχήματα – πρότυπα (π.χ. DC, CIDOC, EAD, κ.λπ.)
Στην πρώτη περίπτωση (Α), το σχήμα (προφίλ) εφαρμογής στηρίζεται σε ένα βασικό σχήμα που επιλέ-
γει ο οργανισμός και το οποίο σε μεγάλο βαθμό καλύπτει τις πληροφοριακές του ανάγκες. Με βάση το
επιλεγέν σχήμα αρχίζει να δημιουργεί επεκτάσεις ή προσθήκες στοιχείων από άλλα σχήματα, ώστε να
επιτύχει την επιθυμητή πληρότητα των στοιχείων που θέλει να καταγράψει. Ωστόσο, το κεντρικό σχή-
μα παραμένει αναγνωρίσιμο και αποτελεί τη βάση πάνω στην οποία «χτίζει» το σχήμα εφαρμογής. Το
Σχήμα 4.1 παρουσιάζει αυτή την τεχνική:
Σχήμα 4.1. Σχήμα (προφίλ) εφαρμογής με τη χρήση ενός βασικού σχήματος
Σχήμα 4.1. Σχήμα (προφίλ) εφαρμογής με τη χρήσηενός βασικού σχήματος
Για παράδειγμα, για την περιγραφή ενός μουσειακού αντικειμένου με κεντρικό σχήμα το VRA 4.0 μπο-
Για παράδειγμα, για την περιγραφή ενός μουσειακού αντικειμένου με κεντρικό σχήμα το VRA
ρούμε να έχουμε επεκτάσεις που αφορούν θέματα.
4.0 μπορούμε να έχουμε επεκτάσεις που αφορούν θέματα
155
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Elements Στοιχεία Τεκμηρίωση
Subject (Classification) Θέμα (Ενότητα) Θρησκευτικές γιορτές
worktype τύπος έργου Νόβια
Title Τίτλος Νόβια με τον έφιππο Μορδοχάι
Agent δρων (δημιουργός)
-attribution Αναφορά
δημιουργού
-culture Πολιτισμός Ελληνικός Εβραϊκός
-dates (type) Ημερομηνία
Date (acquisition) Ημερομηνία απόκτησης
Location (repository) Τοποθεσία Αποθήκευσης Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδας,
θρησκευτικές Εβραϊκές γιορτές
− name (museum) − Όνομα Μουσείου Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδας
− name (thematic unit) − Θεματική ενότητα θρησκευτικές Εβραϊκές γιορτές
− refid (type) − ταυτότητα (τοπικός
κωδικός)
Date (exhibition) Ημερομηνία Έκθεσης
− earliestDate (circa) από (περίπου)
− latestDate(circa) έως (περίπου) -,Σήμερα
Date (borrowing) Ημερομηνία δανεισμού -
Date (documentation) Ημερομηνία Τεκμηρίωσης Σήμερα
− earliestDate από (περίπου)
− latestDate έως (περίπου)
rights πνευματικά δικαιώματα Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδας
-rightsHolder κάτοχος πνευματικών Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδας
δικαιωμάτων
-text Κείμενο
source Πηγή
-name (person) Όνομα
source Πηγή
-name (type) Όνομα
-refid (type) ταυτότητα (τοπικός
κωδικός)
Description Περιγραφή Γλύκισμα Νόβια με τη μορφή
έφιππης φιγούρας (Μορδοχάι) από
αμυγδαλόπαστα, με ροζ χρωματισμό
σε σημεία
technique Τεχνική
material(medium) Υλικό (μέσο) Αμυγδαλόπαστα, αμύγδαλα, ζάχαρη,
νερό
- medium - υλικό Αμύγδαλόπαστα
- medium - υλικό Αμύγδαλα
- medium - υλικό Ζάχαρη
- medium - υλικό Νερό
measurements(total) Μετρήσεις
- height -ύψος
27
156
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
- weight -πλάτος
- length -μήκος
inscription Επιγραφή
− author Συγγραφέας
− position Θέση
− text Κείμενο
− language Γλώσσα
Date (conservation) Ημερομηνία συντήρησης
Description (conservation) Περιγραφή (συντήρησης) Επικάλυψη του αντικειμένου με
ειδικό βερνίκι για την προφύλαξή
του
culturalContext πολιτισμικό πλαίσιο Έλληνες Εβραίοι
date(destruction) Ημερομηνία καταστροφής
− earliestDate (circa) από (περίπου)
− latestDate(circa) έως (περίπου)
location (discovery) Τοποθεσία Εύρεσης
Dcprovenance Προέλευση Το έκθεμα ανήκε πριν στο Εβραϊκό
μουσείο Θεσσαλονίκης
dc audience Κοινό Ευρύ κοινό, Ζαχαροπλάστες
dc mediator μεσολαβητής (για την Μουσειολόγος/ ιστορικός
ερμηνεία)
dc instructional method μέθοδος διδασκαλίας Μαθήματα ζαχαροπλαστικής
Description (Historic) Περιγραφή (Ιστορική) Τα γλυκίσματα από αμυγδαλόπαστα
Νόβια φτιάχνονταν κατά τη
διάρκεια των εορτών του Πουρίμ.
Συνήθως, τους δίνονταν μορφές από
ιστορικά πρόσωπα της Εβραικής
Ιστορίας, όπως για παράδειγμα ο
Μορδοχάι, ήρωας που αντιστάθηκε,
κατά το μύθο, στον κακεντρεχή
πρωθυπουργό Ανάν που επεδίωκε
την εξόντωση των Εβραίων.
stylePeriod στυλ εποχής
Subject Θέμα Θρησκεία, Πουρίμ, Θρησκευτικές
γιορτές, αμυγδαλόπαστα, γλύκισμα,
Σεαφαραδίτικο έθιμο, Μορδοχάι,
Εσθήρ, Ανάν, Εβραίοι, Τροφή,
καθημερινότητα
relation(imageOf) Σχέση (φωτογραφία)
Relation (partOf) Σχέση (Μέρος/τμήμα) Εκπαιδευτικά προγράμματα
μουσείου – Ζαχαροπλαστική
Relation Σχέση Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδας, Νόβια
-refid -ταυτότητα
-type -τύπος Φωτογραφία
textref αναφορά σε κείμενο Οδηγός Εβραϊκού Μουσείου
Ελλάδας, σ. 97
-name Όνομα Οδηγός Εβραϊκού Μουσείου
Ελλάδας
Bibliography Βιβλιογραφία
Πίνακας
Πίνακας4.7.
4.7Παράδειγμα σχήματος
. Παράδειγμα (προφίλ)
σχήματος εφαρμογής
(προφίλ) με βάση
εφαρμογής το VRA
με βάση 4.0 4.0
το VRA
157 28
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Πηγή: το παράδειγμα προέρχεται από εργασία των Μεταπτυχιακών Φοιτητών Μ. Καχριμανίδη, Κ.
Ορειάνου, Δ. Τρίκακαι προέρχεται
Κ. Χαρακοπίδου του Προγράμματος Μουσειακές Σπουδές (2015) και πρόκειται για
Πηγή:Πηγή: το παράδειγμα
το παράδειγμα προέρχεται από εργασία απότωνεργασία των Μεταπτυχιακών
Μεταπτυχιακών Φοιτητών Μ. Καχριμανίδη, Κ.
εφαρμογή σε έκθεμα του Εβραϊκού Μουσείου της Ελλάδας.Φοιτητών Μ. Καχριμανίδη, Κ.
Ορειάνου,
Ορειάνου, Δ. Τρίκακαι
Δ. Τρίκακαι Κ. Χαρακοπίδου
Κ. Χαρακοπίδου του Προγράμματος
του Προγράμματος Μουσειακές Μουσειακές Σπουδές
Σπουδές (2015) (2015) και
και πρόκειται για πρόκειται
εφαρμογή
για σε έκθεμα σε
εφαρμογή τουέκθεμα
Εβραϊκού τουΜουσείου
Εβραϊκού της Ελλάδας. της Ελλάδας.
Μουσείου
Στη δεύτερη περίπτωση (Β) , το σχήμα (προφίλ) εφαρμογής δύναται να συγκροτείται από στοιχεία
Στη δεύτερη
προερχόμενα
Στη δεύτερη
περίπτωση
περίπτωση
(Β), το σχήμα
από(Β)διαφορετικά
, το σχήμασχήματα
(προφίλ) εφαρμογής
(προφίλ)καιεφαρμογής
να εξυπηρετεί δύναται να συγκροτείται
εξειδικευμένες
δύναται ανάγκες.
να συγκροτείται Τοαπό στοιχεία
από στοιχεία
προ-
Σχήμα
4.2 παρουσιάζει
ερχόμενα
προερχόμενα από
από ένα προφίλ
διαφορετικά
διαφορετικά εφαρμογής
σχήματα
σχήματα να αυτού
και και του είδους:
να εξυπηρετεί
εξυπηρετεί εξειδικευμένες
εξειδικευμένες Το Το Σχήμα
ανάγκες.
ανάγκες. 4.2 παρουσι-
Σχήμα
άζει ένα προφίλ
4.2 παρουσιάζει εφαρμογής
ένα προφίλ αυτού
εφαρμογής τουτου
αυτού είδους:
είδους:
Σχήμα 4.2. Σχήμα (προφίλ) εφαρμογής με στοιχεία από διάφορα σχήματα και επεκτάσεις/προσθήκες
Σχήμα 4.2. Σχήμα (προφίλ) εφαρμογής με στοιχεία από διάφορα σχήματα και επεκτάσεις/προσθήκες
Σχήμα 4.2. Σχήμα (προφίλ) εφαρμογής με στοιχεία από διάφορα σχήματα και επεκτάσεις/προσθήκες
ΤοΤοπαράδειγμα
παράδειγμαπου
πουακολουθεί
ακολουθείπαρουσιάζει
παρουσιάζειένα
ένασχήμασχήμα
(προφίλ) εφαρμογής
(προφίλ) για τη διαχείριση
εφαρμογής πνευματι-
για τη διαχείριση
Το παράδειγμα
κών που ακολουθεί
δικαιωμάτων ενός παρουσιάζει ένα
οποιουδήποτε τύπου σχήμα (προφίλ) πόρου:
πληροφοριακού εφαρμογής για τη διαχείριση
πνευματικών δικαιωμάτων ενός οποιουδήποτε τύπου πληροφοριακού πόρου:
πνευματικών δικαιωμάτων ενός οποιουδήποτε τύπου πληροφοριακού πόρου:
Premis Dublin Core Οδηγία συμπλήρωσης του πεδίου
Premis Dublin Core Οδηγία συμπλήρωσης του πεδίου
dc: Rights 1.Δημόσιο αγαθό
dc: Rights 1.Δημόσιο αγαθό
2. Υπόκειται σε πνευματικά δικαιώματα
2. Υπόκειται σε πνευματικά δικαιώματα
Pre: copyright
Pre: copyright
Δήλωση πνευματικών δικαιωμάτων
Δήλωση πνευματικών δικαιωμάτων
information
information
Dc: dateDc: date copyrighted
copyrighted Ημερομηνία
Ημερομηνία απόδοσηςαπόδοσης του πνευματικού
του πνευματικού
δικαιώματος.
δικαιώματος.
Dc: rightsHolder Όνομα του
Dc: rightsHolder Όνομα του κατόχου
κατόχου του δικαιώματος
του δικαιώματος
Pre: Copyright
Pre: Copyright note note Στοιχεία Στοιχεία επικοινωνίας
επικοινωνίας με τοντου
με τον κάτοχο κάτοχο του
δικαιώματος
δικαιώματος
Χρησιμοποιείται
Χρησιμοποιείται μόνο αν μόνο αν
dctermsdcterms Rightsaccess
Rightsaccess Ανοιχτή,Ανοιχτή, περιορισμένη,
περιορισμένη, κλειστή κλειστή
dc rightslicense Άδειες χρήσης
dc rightslicense Άδειες(creativecommons)
χρήσης (creativecommons)
dctermsdateissuedΗμερομηνία
dctermsdateissued Ημερομηνία
έκδοσης έκδοσης του πενυματικού
του πενυματικού δικαιώματος
δικαιώματος
dcterms:dateSubmitted
dcterms:dateSubmitted Ημερομηνία
Ημερομηνία κατάθεσης
κατάθεσης για πνευματικά
για πνευματικά δικαιώματα
δικαιώματα
Dcdatevalid
Dcdatevalid Ημερομηνία
Ημερομηνία ισχύος
ισχύος των των δικαιωμάτων
δικαιωμάτων
Πίνακας 4.8. Σχήμα (προφίλ) εφαρμογής για τα πνευματικά δικαιώματα
Πίνακας 4.8. Σχήμα
Πίνακας 4.8. (προφίλ) εφαρμογής
Σχήμα (προφίλ) για τα πνευματικά
εφαρμογής δικαιώματα
για τα πνευματικά δικαιώματα
Το παράδειγμα που ακολουθεί παρουσιάζει την άντληση στοιχείων από το DC, το PREMIS και το VRA
για την εξυπηρέτηση των αναγκών παρακολούθησης της συντήρησης μουσειακών αντικειμένων:
29 29
158
το VRA για την εξυπηρέτηση των αναγκών παρακολούθησης της συντήρησης μουσειακών
αντικειμένων:
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Dublin
VRA PREMIS Οδηγία συμπλήρωσης του πεδίου
Core
dc: Type Αποτυπώνεται ο τύπος του τεκμηρίου μέσα από
τον οποίο διαφαίνεται αν είναι κείμενο, εικόνα,
κλπ
dc: Format Αποτυπώνει το μορφότυπο του τεκμηρίου και
ταυτόχρονα υποδηλώνει την έκδοση του
λογισμικού που το στηρίζει πχ doc ή docx, pdf,
jpg, etc
PREMIS: Όνομα του αρχείου. Το πεδίο είναι
File επαναλαμβανόμενο, επομένως μπορεί να
περιλαμβάνει «ν» αριθμό αρχείων και είναι
ενεργό πεδίο καθώς μπορεί να το ανοίξει
πατώνατς πάνω σε αυτό
PREMIS: Διαδικασίες εξασφάλισης αυθεντικότητας του
Description- τεκμηρίου. Ακριβής τοποθεσία αποθήκευσης
fixity και τα αθροίσματα ελέγχου (checksums) των
information συστατικών μερών του.
dc:/ extent Αριθμητικό πεδίο, αποτυπώνει το μέγεθός του
σε kb, mb
VRA:Description/ Περιγραφή του τεκμηρίου
Περιγραφή
VRA:technique /τεχνική Τεχνική δημιουργίας του τεκμηρίου
VRA: material(medium) Υλικό κατασκευής
Υλικό (μέσο)
VRA:measurements(total) Μέτρηση σε εκ, κλπ
Μετρήσεις
- VRA:height Ύψος σε εκ
ύψος
- VRA: width Πλάτος σε εκ
πλάτος
- VRA: length Μήκος σε εκ
μήκος
VRA: Date Ημερομηνία συντήρησης
(conservation)/
ημερομηνίασυντήρησης
VRA: Description Περιγραφή διαδικασιών συντήρησης
(conservation)
Πίνακας 4.9. Σχήμα (προφίλ) εφαρμογής για την περιγραφή διαδικασιών συντήρησης σε μουσειακό αντικείμενο.
Πίνακας 4.9. Σχήμα (προφίλ) εφαρμογής για την περιγραφή διαδικασιών συντήρησης σε μουσειακό
αντικείμενο.
Σε όλες τις περιπτώσεις πρέπει να επιβεβαιώνονται οι κανόνες της διαλειτουργικότητας και η εξυπηρέ-
τηση των αναγκών της συλλογής. Τα σχήματα (προφίλ) εφαρμογής είναι σχήματα μεταδεδομένων που
απαρτίζονται από στοιχείαπρέπει
Σε όλες τις περιπτώσεις δεδομένων που αντλούνταιαιαπό
να επιβεβαιώνοντ οι διαφορετικά πρότυπα και συνδυάζονται
κανόνες της διαλειτουργικότητας και η από
εξυπηρέτηση των αναγκών της συλλογής. Τα σχήματα ( προφίλ ) εφαρμογής είναι
τον οργανισμό που τα υλοποιεί για να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες των συλλογών και των χρηστών σχήματα
τους
μετ αδεδομένων που απαρτίζονται από στοιχεία δεδομένων που αντλούνται
(Heery & Patel , Application Profiles: Mixing and Matching Metadata Schemas, 2000). από διαφορετικά
πρότυπα και συνδυάζονται από τον οργανισμό πο υ τα υλοποιεί για να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες
Αναλυτικότερα, ένα σχήμα (προφίλ) εφαρμογής ορίζει ποια στοιχεία μεταδεδομένων χρησι-
μοποιεί ένας πληροφοριακός οργανισμός και ταυτοποιεί τα στοιχεία αυτά που έχουν χρησιμοποιηθεί
30
για να περιγράψουν τους πληροφοριακούς πόρους που περιλαμβάνει στη συλλογή του. Επιπλέον,
δύναται να παρέχει πληροφορίες για τον τρόπο που έχουν χρησιμοποιηθεί τα στοιχεία αυτά, να κω-
δικοποιεί και να ορίζει τις τιμές και την εμβέλεια των στοιχείων που αναπτύσσει (Heery&Clayphan,
MetadataApplicationProfiles: Tutorial 5: ApplicationProfiles , 2005).
159
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Τα σχήματα (προφίλ) εφαρμογής έρχονται να καλύψουν τις εξειδικευμένες ανάγκες περιγραφής
και παραγωγής μεταδεδομένων διαφόρων οργανισμών και αυτό ακριβώς αποτελεί και το μεγαλύτερο
πλεονέκτημά τους. Το γεγονός δηλαδή ότι μπορούν να εξυπηρετούν εξειδικευμένες απαιτήσεις και να
ικανοποιούν τις ιδιαιτερότητες συλλογών και οργανισμών αποτελεί και τον κύριο λόγο δημιουργίας
τους. Η διαδικασία ανάπτυξης ενός σχήματος (προφίλ) εφαρμογής απαιτεί ανθρώπινο χρόνο και προ-
σπάθεια, ειδικευμένο προσωπικό και τη διασφάλιση της διαλειτουργικότητας σε κάθε βήμα. Αυτά τα
στοιχεία αποτελούν και τον ανασταλτικό παράγοντα για την ευρύτερη διάδοση και υιοθέτησή τους.
Οι οργανισμοί παραγωγής προτύπων, όπως το Dublin Core, προχωρούν στην υιοθέτηση σχημάτων
(προφίλ) εφαρμογής με στόχο να εξυπηρετήσουν περισσότερες από μια κοινότητες χρηστών και μέ-
χρι στιγμής έχουν αποδώσει το σχήμα (προφίλ) εφαρμογής για το εκπαιδευτικό υλικό (DC Education
Application Profile Task Group, 2012) αλλά και τις Οδηγίες και Καλές Πρακτικές για την ανάπτυξη των
προφίλ εφαρμογής (Nilsson, 2015)
160
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Βιβλιογραφία
Publications Office of the EU. (2015, 07 15). Metadata Registry (MDR). Ανάκτηση από http://
publications.europa.eu/mdr/
DC Education Application Profile Task Group. (2012, 12 28). DC Education Application Profile. Ανά-
κτηση από http://dublincore.org/moinmoin-wiki-archive/educationwiki/pages/DC_2dEducation_
20Application_20Profile.html
DCMI. (2012, 06 14). Dublin Core Metadata Element Set, Version 1.1. Ανάκτηση 01 21, 2015, από
DCMI: http://dublincore.org/documents/dces/
Heery, R., & Clayphan, R. (2005). Metadata Application Profiles: Tutorial 5: Application Profiles . DC-
2005: International Conference on Dublin Core and Metadata Applications, University Carlos III
of Madrid. Madrid: http://dublincore.org/resources/training/dc-2005/tutorial5a_eng.pdf
Heery, R., & Patel , M. (2000, 11 24). Application Profiles: Mixing and Matching Metadata Schemas.
Ανάκτηση από Ariadne - Web magazine for information professionals: http://www.ariadne.ac.uk/
issue25/app-profiles
Nilsson, M. (2015). The Singapore Framework for Dublin Core Application Profiles. Ανάκτηση από
DCMI: http://dublincore.org/documents/singapore-framework/
NISO. (2004). Understanding metadata. Bethesda, USA: NISO Press.
Open Metadata Registry. (2015). Ανάκτηση από http://metadataregistry.org/
Visual Resources Association. (2014, 10 28). VRA Core 4.0. Ανάκτηση από VRA Core: http://www.loc.
gov/standards/vracore/VRA_Core4_Intro.pdf
Yale University Library. (2008). Best practices for structural metadata v.1. Ανάκτηση από http://www.
library.yale.edu/dpip/bestpractices/
Zeng, M. L., & Qin, J. (1008). Metadata. New York: Neal-Schuman Publishers, Inc.
Γαϊτάνου, Π., & Γεργατσούλης, Μ. (2011, 02 14). VRA Core 4.0 Ελληνική Μετάφραση. Έκδοση
1.0. Ανάκτηση από VRA Core: http://www.loc.gov/standards/vracore/VRA_Core4_Element_
Description_GRE.pdf
161
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Κριτήρια αξιολόγησης
Κριτήριο αξιολόγησης 1 (Ομαδική εργασία)
Προσδιορίστε τα στοιχεία που πρέπει να περιλαμβάνει η περιγραφή μιας συλλογής γλυπτών ενός
αρχαιολογικού μουσείου. Δημιουργείστε ένα πίνακα, ο οποίος να περιλαμβάνει τα ακόλουθα:3.1.2
Ομαδοποιείστε τα στοιχεία του DC από το λήμμα που δημιουργήσατε και δημιουργείστε ενότη-
τες με περιγραφικά, διαχειριστικά και δομικά μεταδεδομένα
• Τα επιθυμητά στοιχεία
• Την ταυτοποίησή τους με κάποιο από τα γνωστά σχήματα
• Εξήγηση, περιγραφή και ορισμό του κάθε στοιχείου. Αυτός θα είναι ο ορισμός του στοιχεί-
ου που θα συμπεριληφθεί στο τελικό σχήμα
• Ορίστε για κάθε στοιχείο αν θα είναι Υποχρεωτικό (Υ), Προαιρετικό (Π), Ε (Επαναλαμ-
βανόμενο)
162
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Απάντηση/Λύση ομαδικής εργασίας 1
Ταυτοποίηση
Επιθυμητά στοιχεία Περιγραφή στοιχείου Υ/ Π/ Ε
Στοιχείου
Τύπος dc type <dc:type>η φύση ή το είδος του τεκμηρίου</dc:type> Υ
Τίτλος dctitle <dc:title> Ο Τίτλος του τεκμηρίου</dc:title> Υ/Ε
<dc:creator> Επώνυμο, Όνομα αυτού που έχει την
Δημιουργός dccreator Π/Ε
ευθύνη δημιουργίας του τεκμηρίου</dc:creator>
<dc:contributor>Ρόλος: Επώνυμο, Όνομα αυτού με
κάποιο τρόπο (ρόλο) που ορίζεται στην αρχή του
Συντελεστής dc contributor Π/Ε
πεδίου συμβάλει στη δημιουργία του
τεκμηρίου</dc:contributor>
<dc:descriptionxml:lang="el">Μιασύντομηπεριγραφή
Περιγραφή Dcdescription Π/Ε
του τεκμηρίου</dc:description>
<dc:description>Abstract:
Περίληψη dcterms:abstract Υ
Κείμενοπερίληψης</dc:description>
<dc:subject>Το θέμα που εκφράζει το νοηματικό
Θέμα dcsubject περιεχόμενο του τεκμηρίου. Θα χρησιμοποιηθεί το Υ/Ε
ελεγχόμενο λεξιλόγιο …</dc:subject>
Το πολιτισμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο δημιουργήθηκε
Πολιτισμικό πλαίσιο Π/Ε
το τεκμήριο
Ιστορικήπερίοδοςκατά την οποία δημιουργήθηκε το
Ιστορική περίοδος Π/Ε
τεκμήριο
Η γεωγραφική περιοχή στην οποία δημιουργήθηκε το
Γεωγραφική περιοχή
τεκμήριο
Διαστάσεις dcterms: extent <dcterms:extent>διαστάσεις</dcterms:extent> Y
<dcterms:medium>υλικόκατασκευήςτουτεκμηρίου
Υλικό κατασκευής dcterms:medium -
(πχμάρμαρο)</dcterms:medium>
Αναγνωριστικός Ο μοναδικός αριθμός που δίνει εσωτερικά το μουσείο
Π
αριθμός του μουσείου για το συγκεκριμένο τεκμήριο
Ημερομηνία <dc:date> ημερομηνία δημιουργίας του τεκμηρίου
dcterms:date Π
δημιουργίας </dc:date>)
Τρόπος απόκτησης dcterms accrualmethod <dc:accrualmethod>πχανασκαφή</dc:accrualmethod> Π/Ε
<dcprovenence>πχανασκαφήΚορίνθου,
Τοποθεσία προέλευση Π/Ε
</dcprovenence>
<dc:rightsHolder>: πχΥπουργείο
Κάτοχος δικαιωμάτων dcrightsHolder Υ
Πολιτισμού</dc:rightsHolder>
Άδεια δημιουργίας <dc:rightsLicense>: άδεια αναπαραγωγήςπχ Εθνικό
dc rightslicense Υ
Αντιγράφων αρχαιολογικό Μουσείο</dc:rights>
Σχετίζεται με Dcrelation <dc:relation>σχετίζεταιμε</dc:relation> Π/Ε
<dc:isreferencedby>:
αναφέρεταιαπότηντάδεπηγή</dc:isreferencedby>
Αναφέρεται από dcterms isreferncedby (π.χ. <dc:isReferencedby>: Π/Ε
http://dx.doi.org/10.1109/MMUL.2006.15 (DOI)
</dc:isreferencedby>)
<dc:haspart>: περιλαμβάνει μέρη (άλλα γλυπτά που
Περιλαμβάνει dcterms haspart αποτελούν μέρος του περιγραφόμενου)</dc:haspart> Π/E
<dc:ispartof>: αποτελεί μέρος ενός μεγαλύτερου έργου
Αποτελεί μέρος του dcterms ispartof (πχ μέρος αετώματος)</dc:ispartof> Π/E
Βιβλιογραφική dcterms <dc:bibliographiccitation>Βιβλιογραφικήαναφοράγιατο
Π/E
αναφορά BibliographicCitation τεκμήριο</dc:bibliographiccitation>
Πίνακας 4.10 Λύση εργασίας 1
Πίνακας 4.10.Λύση εργασίας 1
33
163
Διαχείριση πεδίων και σχημάτων μεταδεδομένων - Δρ Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση
Κριτήριο αξιολόγησης 2 (Ομαδική εργασία 2)
Με βάση τον Πίνακα της Εργασίας 1 δημιουργείστε ένα σχήμα (προφίλ) εφαρμογής.
Απάντηση/Λύση ομαδικής εργασίας 2
Σχήμα (Προφίλ) Εφαρμογής
Ταυτοποίηση
Επιθυμητά στοιχεία Περιγραφή στοιχείου Υ/ Π/ Ε
Στοιχείου
Τύπος dc type <dc:type>η φύση ή το είδος του τεκμηρίου</dc:type> Υ
Τίτλος Dctitle <dc:title> Ο Τίτλος του τεκμηρίου</dc:title> Υ/Ε
<dc:creator> Επώνυμο, Όνομα αυτού που έχει την
Δημιουργός Dccreator Π/Ε
ευθύνη δημιουργίας του τεκμηρίου</dc:creator>
Ρόλος του δημιουργού Vra agent- role Ρόλος του δημιουργού (πχ γλύπτης) Π/Ε
Πλαίσιο αναφοράς του
Vra: agent -
δημιουργού (Σχολή στην Αναφορά δημιουργού Π/Ε
attribution
οποία ανήκει)
Πολιτισμικό πλαίσιο Πολιτισμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο δρα ο
Vra agent -culture Π/Ε
που αφορά το δημιουργό δημιουργός
Ημερομηνίες ζωής και Ημερομηνίες ζωής και θανάτου του
Vrea -dates (type) Π/Ε
θανάτου του δημιουργού δημιουργού
<dc:contributor>Ρόλος: Επώνυμο, Όνομα αυτού με
κάποιο τρόπο (ρόλο) που ορίζεται στην αρχή του
Συντελεστής dc contributor Υ/Ε
πεδίου συμβάλει στη δημιουργία του
τεκμηρίου</dc:contributor>
<dc:descriptionxml:lang="el">Μιασύντομηπεριγραφή
Περιγραφή Dcdescription Π/Ε
του τεκμηρίου</dc:description>
<dc:description>Abstract:
Περίληψη dcterms:abstract Υ
Κείμενοπερίληψης</dc:description>
<dc:subject>Το θέμα που εκφράζει το νοηματικό
Θέμα Dcsubject περιεχόμενο του τεκμηρίου. Θα χρησιμοποιηθεί το Υ/Ε
ελεγχόμενο λεξιλόγιο …</dc:subject>
Το πολιτισμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο δημιουργήθηκε
Πολιτισμικό πλαίσιο Vra: cultural context Π/Ε
το τεκμήριο
Διαστάσεις dcterms: extent <dcterms:extent>διαστάσεις</dcterms:extent> Y/Ε
<dcterms:medium>υλικόκατασκευήςτουτεκμηρίου
Υλικό κατασκευής dcterms:medium Υ/Ε
(πχμάρμαρο)</dcterms:medium>
Αναγνωριστικός Ο μοναδικός αριθμός που δίνει εσωτερικά το μουσείο
dc identifier Π
αριθμός του μουσείου για το συγκεκριμένο τεκμήριο
Ημερομηνία <dc:date> ημερομηνία δημιουργίας του τεκμηρίου
dcterms:date Π
δημιουργίας </dc:date>)
Υπολογιζόμενος χρόνος
Vra earliest date ημερομηνία δημιουργίας του τεκμηρίου (διάστημα από) Π/Ε
δημιουργίας από
Υπολογιζόμενος χρόνος
Vra latest date ημερομηνία δημιουργίας του τεκμηρίου (διάστημα έως) Π/Ε
δημιουργίας έως
Τρόπος απόκτησης dcterms accrualmethod <dc:accrualmethod>πχανασκαφή</dc:accrualmethod> Π/Ε
Vra:
Τοποθεσία Εύρεσης Γεωγραφική περιοχή εύρεσης του τεκμηρίου Π/Ε
Location(discovery)
<dc:rightsHolder>: πχΥπουργείο
Κάτοχος δικαιωμάτων dcrightsHolder Υ/Ε
Πολιτισμού</dc:rightsHolder>
Άδεια δημιουργίας <dc:rightsLicense>: άδεια αναπαραγωγήςπχ Εθνικό
dc rightslicense Υ/Ε
Αντιγράφων αρχαιολογικό Μουσείο</dc:rights>
Σχετίζεται με Dcrelation <dc:relation>σχετίζεταιμε</dc:relation> Π/Ε
<dc:isreferencedby>:
αναφέρεταιαπότηντάδεπηγή</dc:isreferencedby>
Αναφέρεται από dcterms isreferncedby (π.χ. <dc:isReferencedby>: Π/Ε
http://dx.doi.org/10.1109/MMUL.2006.15 (DOI)
</dc:isreferencedby>)
<dc:haspart>: περιλαμβάνει μέρη (άλλα γλυπτά που
Περιλαμβάνει dcterms haspart αποτελούν μέρος του περιγραφόμενου)</dc:haspart> Π/E
<dc:ispartof>: αποτελεί μέρος ενός μεγαλύτερου έργου
Αποτελεί μέρος του dcterms ispartof Π/E
(πχ μέρος αετώματος)</dc:ispartof>
dcterms <dc:bibliographiccitation>Βιβλιογραφικήαναφοράγιατο
Βιβλιογραφική αναφορά Π/E
BibliographicCitation τεκμήριο</dc:bibliographiccitation>
Πίνακας 4.11. Λύση εργασίας 2
164 35
Κεφάλαιο 5
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης
Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Σύνοψη
Στο Κεφάλαιο 5 περιγράφονται οι ροές εργασιών και η ανάπτυξη υπηρεσιών ψηφιακών βιβλιοθηκών.
Ειδικότερα εξετάζονται θέματα όπως ο προσδιορισμός και η ανάθεση ρόλων στη χρήση και διαχείριση
του συστήματος διαχείρισης ψηφιακών βιβλιοθηκών και αποθετηρίων. Οι ρόλοι αφορούν διαδικασίες
όπως η αυτοαρχειοθέτηση, η αναζήτηση, η πλοήγηση και οι προσωποποιημένες λειτουργίες αποθετηρίου
ή αλλιώς οι υπηρεσίες εξατομίκευσης αποθετηρίου (myIR). Συγκεκριμένα, παρουσιάζονται οι λειτουργίες
και οι εφαρμογές προσωποποιημένων λειτουργιών αποθετηρίου με γνώμονα την παροχή πληροφοριακών
υπηρεσιών. Αναπτύσσονται θέματα καλών πρακτικών υλοποίησης ψηφιακών βιβλιοθηκών και αποθετηρίων.
Προαπαιτούμενη γνώση
1. Απαιτείται εξοικείωση με τις έννοιες που αναπτύσσονται στο Κεφάλαιο 1 και ειδικότερα τις έννοιες
του ψηφιακού περιεχομένου, των συλλογών και των αποθετηρίων.
2. Απαιτούνται γνώσεις κατανόησης του περιβάλλοντος διαχείρισης της πληροφορίας (βάσεις δεδομέ-
νων, αποθετήρια, συστήματα διαχείρισης περιεχομένου)
3. Απαιτούνται γνώσεις της λογικής των ταξινομήσεων
4. Απαιτείται η γνώση γενικών εννοιών για τις ψηφιακές βιβλιοθήκες
5.1 Εισαγωγή
Έχοντας ολοκληρώσει τις δομές των μεταδεδομένων και τις βασικές έννοιες που διέπουν τη λογική
οργάνωσης του ψηφιακού περιεχομένου εξετάζονται στη συνέχεια οι εφαρμογές που υποστηρίζουν την
οργάνωση αυτή στο περιβάλλον των αποθετηρίων και των ψηφιακών βιβλιοθηκών. Κατά συνέπεια, στο
Κεφάλαιο 5 αναπτύσσονται θέματα καλών πρακτικών υλοποίησης ψηφιακών βιβλιοθηκών και αποθε-
τηρίων. Η διάκριση μεταξύ ψηφιακών βιβλιοθηκών και αποθετηρίων, προκύπτει από το γεγονός ότι οι
ψηφιακές βιβλιοθήκες έχουν περιεχόμενο ψηφιοποιημένο (που προκύπτει από συμβατικό περιεχόμενο
με τη διαδικασία της σάρωσης-ψηφιοποίησης) και πρωτογενώς ψηφιακό που δημιουργείται κατευθείαν
σε ψηφιακή μορφή. Η μικρή διαφοροποίηση των αποθετηρίων από τις ψηφιακές βιβλιοθήκες, σύμφω-
να με το συντάκτη του κειμένου, είναι ότι το περιεχόμενό των αποθετηρίων είναι κυρίως πρωτογενώς
ψηφιακό και προκύπτει από τους χρήστες με τη μορφή της αυτοαρχειοθέτησης (αλλιώς αυτοαπόθεσης).
Δηλαδή, οι χρήστες του αποθετηρίου είναι συνάμα τελικοί χρήστες και δημιουργοί (καταθέτες) που
παράγουν και αποθέτουν (καταθέτουν) ψηφιακό περιεχόμενο. Το περιεχόμενο λοιπόν των αποθετηρίων
προκύπτει από τους τελικούς χρήστες με τη διαδικασία την αυτοαρχειοθέτησης και εισάγεται από αυ-
τούς ή τους επαγγελματίες πληροφόρησης με συγκεκριμένες ροές εργασίας, οι οποίες αναπτύσσονται
αναλυτικά στο κεφάλαιο αυτό. Επομένως, οι ψηφιακές βιβλιοθήκες είναι κάτι ευρύτερο αλλά λιγότερο
δυναμικό. Ωστόσο, περιλαμβάνουν τη διαδικασία της ψηφιοποίησης μέσα από την οποία εμπλουτίζουν
το περιεχόμενό τους.
Για το λόγο αυτό στην πρώτη ενότητα (Α) του παρόντος κεφαλαίου αναφέρονται οι ροές εργασίας
σε ψηφιακές βιβλιοθήκες ενώ γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στις διαδικασίες ψηφιοποίησης. Παρουσιάζονται
επίσης οι πρακτικές υλοποίησης ψηφιακών βιβλιοθηκών, καθώς και οδηγίες για την υλοποίηση ενός έρ-
γου ψηφιοποίησης. Η δεύτερη ενότητα (Β)εστιάζει στα αποθετήρια, τα οποία αποτελούν το βασικό μοχλό
165
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
ανάπτυξης της ανοιχτής πρόσβασης και ουσιαστικά είναι απόρροιά της. Τα αποθετήρια εισήγαγαν επίσης
την έννοια των ανοιχτών διασυνδεδεμένων δεδομένων που κυριαρχεί στη σύγχρονη βιβλιογραφία και στις
καινούργιες μορφές οργάνωσης και διάθεσης του περιεχομένου. Γίνεται ιδιαίτερη μνεία στα αποθετήρια,
λόγω της δυνατότητας που δίνουν στους χρήστες να εισάγουν μόνοι περιεχόμενο, το οποίο συνήθως εί-
ναι πρωτογενώς ψηφιακό, δηλαδή παράγεται κατευθείαν σε ηλεκτρονική μορφή. Τα αποθετήρια λοιπόν
εμπλουτίζονται με περιεχόμενο το οποίο προέρχεται από τον τελικό χρήστη, ο οποίος στην πραγματικότη-
τα είναι χρήστης και καταθέτης περιεχομένου ταυτόχρονα, έχει δηλαδή διπλή ιδιότητα.
Τα αποθετήρια διακρίνονται σε θεματικά και σε ιδρυματικά. Και στις δύο περιπτώσεις οι χρή-
στες αποθέτουν περιεχόμενο, με συγκεκριμένες ροές εργασιών. Κεντρικό στοιχείο είναι η αυτοαρχειο-
θέτηση γύρω από την οποία επικεντρώνεται μια σειρά λειτουργιών των αποθετηρίων. Η αυτοαρχειοθέ-
τηση γίνεται κυρίως σε ιδρυματικά αποθετήρια και αφορά την κατάθεση πτυχιακών, μεταπτυχιακών και
διδακτορικών εργασιών, άρθρων περιοδικών και συνεδρίων, δηλαδή συγκεντρώνει τη συγγραφική και
ερευνητική παραγωγή της κοινότητας του Ιδρύματος που εξυπηρετεί. Τα θεματικά εξυπηρετούν συγκε-
κριμένα γνωστικά πεδία και δεν περιορίζονται στην παραγωγή ενός Ιδρύματος αλλά συγκεντρώνουν το
υλικό τους με γνώμονα το θέμα και όχι την προέλευση. Η ροή εργασίας αυτοαρχειοθέτησης δύναται να
παρουσιάζει διαφοροποιήσεις ανάλογα με τον τύπο τεκμηρίου που εισάγεται στο σύστημα. Η πολιτική
του αποθετηρίου και ο διαχειριστής μπορούν να ορίζουν τις ροές αυτές. Οι διαφορετικές ροές εργασίας
αυτοαρχειοθέτησης αναλύονται και γίνεται ιδιαίτερη μνεία στην αυτοαρχειοθέτηση μεταπτυχιακών και
διδακτορικών εργασιών που είναι και οι πλέον συνηθισμένες σε ιδρυματικά αποθετήρια και θεωρούνται
περίπλοκες. Η αυτοαρχειοθέτηση εξαρτάται επίσης από το λογισμικό του αποθετηρίου. Το λογισμικό
ανοιχτού κώδικα, όπως το DSpace, το Fedora, το E-Printsκ.ά., που χρησιμοποιείται συνήθως για την
υλοποίηση αποθετηρίων, δίνει τη δυνατότητα στο διαχειριστή του αποθετηρίου να ορίσει ροές εργασίας
για την αυτοαρχειοθέτηση των τεκμηρίων.Οι ροές εργασίας αυτοαρχειοθέτησης αναλύονται στη συνέ-
χεια. Τα αποθετήρια διακρίνονται επίσης γα τη δυνατότητα παροχής εξατομικευμένων υπηρεσιών στους
χρήστες τους. Οι υπηρεσίες εξατομίκευσης αναλύονται σε ειδικό υποκεφάλαιο με τον όρο myIR, στο
οποίο αναπτύσσονται και οι ανάλογες ροές εργασιών. Το myIR είναι μια υπηρεσία που αναπτύσσεται
στα αποθετήρια, προκειμένου ο χρήστης να έχει οφέλη κυρίως επιστημονικά και τα οποία θα προσελκύ-
σουν και άλλους χρήστες, θα δώσουν τη δυνατότητα συνεργασιών και συνεργιών μέσα από την οποία
μπορεί να προκύψουν αξιόλογα ερευνητικά αποτελέσματα.
Τέλος, η διαφοροποίηση των αποθετηρίων και των ψηφιακών βιβλιοθηκών σε σχέση με το
υπερσύνολο του ψηφιακού περιεχομένου του Διαδικτύου, είναι ότι έχουν περιεχόμενο δομημένο το
οποίο συλλέγεται με συγκεκριμένα κριτήρια και δίνουν τη δυνατότητα στο χρήστη, ειδικά στον κατα-
θέτη, να έχει προσωποποιημένες ή αλλιώς εξατομικευμένες υπηρεσίες, όπως αναφέρθηκε παραπάνω.
5.2 Ψηφιακές βιβλιοθήκες και η διαχείριση του περιεχομένου τους
Όπως ήδη αναφέρθηκε παραπάνω το μεγαλύτερο μέρος του περιεχομένου των ψηφιακών βιβλιοθηκών
προκύπτει από ψηφιοποίηση συμβατικού περιεχομένου. Για το λόγο αυτό, εξετάζονται αρχικά οι διαδι-
κασίες και οι καλές πρακτικές ψηφιοποίησης. Εξετάζεται ο σχεδιασμός του έργου, οι ροές εργασίας, τα
οικονομικά του έργου, η επιλογή του προς ψηφιοποίηση περιεχομένου, ο εξοπλισμός και το λογισμικό,
οι τύποι αρχείων, τα μορφότυπα αρχείων, τα πρότυπα μεταδεδομένων και ανταλλαγής περιεχομένου και
τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας, είναι ζητήματα που πρέπει να είναι λυμένα και σωστά προδια-
γεγραμμένα για την υλοποίηση μιας ψηφιακής βιβλιοθήκης.
5.2.1 Ψηφιοποίηση
Πολλοί ορισμοί έχουν δοθεί για την ψηφιοποίηση. Ένας γενικός ορισμός είναι ότι ψηφιοποίηση είναι
η διαδικασία δημιουργίας ψηφιακών αρχείων με τη μετατροπή αναλογικού (συμβατικού) περιεχομένου
166
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
σε ψηφιακό. Το ψηφιακό αντίγραφο που προκύπτει υπόκειται στις ίδιες προκλήσεις και ίσως και σε πε-
ρισσότερες από ότι το συμβατικό, που αφορούν τόσο την πρόσβαση σε αυτό όσο και τη διατήρησή του.
Το ψηφιοποιημένο τεκμήριο, μετά την ψηφιοποίησή του αντιμετωπίζεται, αναφορικά με την πρόσβαση
και τη διατήρησή του, σαν να είναι πρωτογενώς ψηφιακό τεκμήριο, δηλαδή τεκμήριο το οποίο δημιουρ-
γήθηκε κατευθείαν σε ψηφιακή μορφή και δεν έχει αναλογικό ισοδύναμο. Το είδος του παραγόμενου
ψηφιακού τεκμηρίου, δηλαδή το μορφότυπο που χρησιμοποιείται για την αποθήκευσή του, η περιγραφή
του, δηλαδή τα μεταδεδομένα που το συνοδεύουν και το καθιστούν αναζητήσιμο και ανακτήσιμο, η
χρήση του, η μακρόχρονη διατήρησή του, και οι πολιτικές διάθεσης με τις οποίες δίνεται στους χρήστες
καθώς είναι κρίσιμα θέματα που πρέπει να εξεταστούν.
Όλα αυτά προκύπτουν από το γεγονός ότι ο βασικός στόχος των ψηφιακών βιβλιοθηκών και
αποθετηρίων είναι η διατήρηση και χρήση του περιεχομένου στο παρόν και στο μέλλον. Παρά την εξέ-
λιξη της τεχνολογίας το ζήτημα της διατήρησης εξακολουθεί να απασχολεί τους οργανισμούς πληροφό-
ρησης και οι ψηφιοποιήσεις έχουν κεντρικό ρόλο στη διαδικασία αυτή.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) (EC, 2014) έχει δηλώσει ότι «η ψηφιοποίηση είναι ένα ουσιαστικό
πρώτο βήμα για τη δημιουργία ψηφιακού περιεχομένου, που θα υποστηρίζει μια πλήρως ψηφιακή Ευ-
ρώπη. Είναι μια ζωτική δραστηριότητα για τη διατήρηση της συλλογικής πολιτιστικής κληρονομιάς της
Ευρώπης, παρέχοντας στους πολίτες πρόσβαση στην κληρονομιά αυτή για να ενισχυθούν η εκπαίδευση και
ο τουρισμός και για να αναπτυχθούν βιομηχανίες ηλεκτρονικού περιεχομένου». Δεσμεύεται να συντονίζει
εθνικά προγράμματα και ανακοίνωσε τις Αρχές του Lund, που οδήγησαν στο Σχέδιο Δράσης του Lund
(EC, 2007) και σε άλλους οδηγούς και στρατηγικές της ΕΕ για ψηφιοποίηση. Από νωρίς λοιπόν, με ιδι-
αίτερη έμφαση από το 2000 και μετά, η Ευρωπαϊκή Ένωση έδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στην ψηφιοποί-
ηση και μάλιστα στην ψηφιοποίηση πολιτιστικού περιεχομένου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, αποτελεί
η Europeana η οποία σύμφωνα με τη στρατηγική της ΕΕ αναφορικά με την ψηφιοποίηση 2014-2020 και
το Ευρωπαϊκό ψηφιακό περιεχόμενο, έχει ορισθεί ως το μοναδικό σημείο ενιαίας πρόσβασης στο πολι-
τιστικό περιεχόμενο της Ευρώπης. Μέχρι σήμερα και μέχρι να φτάσουμε στη λογική της Europeana,υ-
λοποιήθηκαν διάφορα προγράμματα ψηφιοποίησης και προέκυψαν διάφορες κατευθυντήριες οδηγίες,
οι οποίες αναλύονται στη συνέχεια και μπορούν να εφαρμοστούν σε οποιοδήποτε έργο ψηφιοποίησης.
Το έργο Minerva (EC, 2002) ξεκίνησε το 2002 για να προωθήσει μια κοινή μεθοδολογία για
την ψηφιοποίηση πολιτιστικού υλικού και για να διευκολύνει την υιοθέτηση του Σχεδίου Δράσης
Lund. Το έργο Minerva (EC, 2002), παρήγαγε εγχειρίδια ορθής πρακτικής και τεχνικές κατευθυντήριες
οδηγίες. Επίσης, συσσωρευμένη εμπειρία από άλλα έργα, όπως για παράδειγμα το EuropeanaLocal
(EuropeanaLocal, 2008), έχουν δώσει ώθηση στην υλοποίηση προτύπων όπως το Dublin Core
(DCMI, 1995) και πρωτοκόλλων επικοινωνίας όπως το Open Archives Initiative Protocol for Metadata
Harvesting (OAI-PMH) καθώς και στην υλοποίηση ειδικών προφίλ και σχημάτων μεταδεδομένων όπως
το Europeana Semantic Elements (ESE) (Europeana, 2010)και η εξέλιξή του το Europeana Data Model
(EDM) (Europeana, 2013).
Οι βασικές τεχνικές κατευθυντήριες οδηγίες του έργου Minerva, της Europeana αλλά και άλλων
τέτοιων έργων εστιάζουν κυρίως στα ακόλουθα:
• Τεχνολογίες και υποδομή. Στο σημείο αυτό αναφέρονται στη χρήση της XML και του RDF
προκειμένου να επιτευχθεί η σημασιολογική κυρίως διαλειτουργικότητα ώστε να είναι ανα-
ζητήσιμο το περιεχόμενο που διατίθεται μέσω του Διαδικτύου. Επίσης στη χρήση της ευ-
ρυζωνικότητας και στην ανάπτυξη ασύρματων δικτύων για τη διευκόλυνση των χρηστών
• Ψηφιοποίηση. Για την ψηφιοποίηση γίνεται εκτενής αναφορά παρακάτω.
• Ψηφιακή διατήρηση. Στην ψηφιακή διατήρηση γίνεται αναφορά για το ποιο περιεχόμενο
πρέπει να διατηρηθεί. Δηλαδή, ο φορέας πρέπει να έχει μια στρατηγική διατήρησης και να
επιλέξει συγκεκριμένο περιεχόμενο το οποίο θα διατηρήσει. Επίσης, να επιλέξει τα μέσα
αποθήκευσης και να χρησιμοποιήσει μορφότυπα που είναι ανοιχτά και αποδεκτά από όλες
167
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
τις εφαρμογές λογισμικού. Αναφορά γίνεται στις διαδικασίες συντήρησης και στην επανόρ-
θωση σε περίπτωση καταστροφής. Επίσης, η εκπαίδευση και κατάρτιση του προσωπικού σε
θέματα διατήρησης θεωρείται επιβεβλημένη. Τέλος, αναφορά και οδηγίες δίδονται για τις
διοικητικές και νομικές συνέπειες σε περίπτωση ολιγωρίας από το φορέα.
• Περιγραφή των πηγών. Εδώ αναπτύσσονται όλα τα πρότυπα που πρέπει να χρησιμοποιού-
νται για την περιγραφή των πηγών και εξασφαλίζουν τη διαλειτουργικότητα. Αναφορά γί-
νεται στη σημασία των μεταδεδομένων και στη χρήση διαφορετικών προτύπων για αρχεία,
βιβλιοθήκες, μουσεία, που όλα όμως έχουν ομπρέλα και αντιστοιχούνται στο πρότυπο δια-
λειτουργικότητας Dublin Core. Αναφορά γίνεται στην χρήση ορολογίας μέσα από θησαυ-
ρούς, ελεγχόμενα λεξιλόγια καθιερωμένων όρων και προτροπή δίνεται για την υλοποίηση
και χρήση οντολογιών. Τέλος, πολύ σημαντικό ζήτημα είναι η χρήση παγκόσμιων συστημά-
των απόδοσης αναγνωριστικών, όπως το Handleκαι το DOI.
• Αναζήτηση και ανάκτηση. Ιδιαίτερη βαρύτητα δίνεται στην διαλειτουργικότητα και στο
σημασιολογικό ιστό αλλά και στην αυτόματη συγκομιδή μεταδεδομένων. Ιδιαίτερη θέση
στην διαδικασία αυτόματης συγκομιδής μεταδεδομένων, έχει το πρωτόκολλο OAI-PMH, το
οποίο συνίσταται να χρησιμοποιείται σε κάθε ψηφιακή βιβλιοθήκη και αποθετήριο.
• Λογισμικό. Υπάρχουν προτροπές για τη χρήση λογισμικού ανοιχτού κώδικα, όπως το
DSpace, το Fedoraκ.λπ., διότι εξασφαλίζει τη διαλειτουργικότητα –σε συνάρτηση με το
προηγούμενο, όλα τα είδη ανοιχτού λογισμικού αποθετηρίων υλοποιούν το OAI-PMH-,
έχει γρήγορη ανάπτυξη και διάχυση, υποστηρικτικές κοινότητες, ευκολία στην παραμετρο-
ποίηση και πολύ χαμηλό κόστος, καθότι δεν απαιτείται πληρωμή για την απόκτησή του,
παρά μόνο ο υπολογιστικός εξοπλισμός (hardware).
• Διαχείριση περιεχομένου. Οι οδηγίες αφορούν τα συστήματα διαχείρισης περιεχομένου
(Content Management Systems-CMS), τα συστήματα διαχείρισης ηλεκτρονικών εγγράφων,
και τα γεωγραφικά συστήματα πληροφοριών. Επίσης, ιδιαίτερη μνεία γίνεται στη διαχείρι-
ση πολυμεσικού περιεχομένου με προτροπή στην υλοποίηση και χρήση των ηλεκτρονικών
βιβλίων (e-book) με τη χρήση του προτύπου epub.
• Πολυγλωσσικότητα. Έμφαση δίνεται στη δημιουργία πολυγλωσσικών αποθετηρίων και στη
χρήση προτύπων όπως το UNICODE που εξασφαλίζουν την πολυγλωσσικότητα.
• Εξατομικευμένες υπηρεσίες. Οι οδηγίες προτρέπουν στην υλοποίηση του myIR, δηλαδή
του εξατομικευμένου προφίλ χρήστη στα αποθετήρια. Γι αυτό και στο τέλος του κεφαλαίου,
υπάρχει ξεχωριστή ενότητα στην οποία αναπτύσσεται η υπηρεσία myIR σε αποθετήρια.
• Πρόσβαση για ΑμΕΑ. Θεωρείται επιβεβλημένη η πρόσβαση στην πληροφορία σε άτομα
με ειδικές ανάγκες. Γι αυτό και προτείνεται η εφαρμογή του Web Content Accessibility
Guidelines του W3C.
• Τέλος, η ασφάλεια δικτύων και περιεχομένου. Εκεί προτείνεται η χρήση λογισμικού εκκαθά-
ρισης ιών, η πιστοποίηση του χρήστη, οι άδειες CC για τη χρήση του περιεχομένου, η χρήση
κρυπτογράφησης, οι ψηφιακές υπογραφές, τα ψηφιακά υδατογραφήματα και η χρήση των Συ-
στημάτων Διαχείρισης Ψηφιακών Δικαιωμάτων (Digital Rights Management Systems ή DRM).
Η επιλογή του προσωπικού που θα ψηφιοποιήσει το πρωτότυπο αναλογικό περιεχόμενο, πρέπει
να είναι προσεχτική, δηλαδή, το προσωπικό να έχει τις δεξιότητες και γνώσεις για το πώς θα χειριστεί
το περιεχόμενο. Επιπλέον, ακόμα μεγαλύτερη σημασία πρέπει να δίνεται στο πρόγραμμα-λογισμικό
ψηφιοποίησης που θα χρησιμοποιηθεί για τη μετατροπή του αναλογικού περιεχομένου, για τη διάθεση,
και τη διατήρησή του. Φυσικά, η προστασία των εργαζομένων με γάντια και μάσκες, είναι χρήσιμη και
πολλές φορές επιβεβλημένη, ειδικά σε περιπτώσεις αρχειακού υλικού. Το προσωπικό θα πρέπει να έχει
ανάλογη κατάρτιση στις τεχνικές πτυχές της ψηφιοποίησης. Όλοι όσοι εμπλέκονται σε ένα έργο ψηφιο-
ποίησης χρειάζεται να κατανοήσουν τις διαδικασίες.
168
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Το προσωπικό, δηλαδή οι επαγγελματίες πληροφόρησης που θα κληθούν να υλοποιήσουν και
να υποστηρίξουν μια ψηφιακή βιβλιοθήκη, πρέπει να έχουν τις ικανότητες διαχείρισης του ψηφιακού
προϊόντος και συνάμα τις ικανότητες και δεξιότητες που απαιτούνται προκειμένου να εξυπηρετήσουν
τον τελικό χρήστη. Είναι δεδομένο ότι χρειάζονται νέες δεξιότητες για την εργασία σε ψηφιακό περι-
βάλλον. Οι δεξιότητες αυτές συνεχώς αυξάνονται και εξελίσσονται, κάτι το οποίο προκύπτει από την
πρακτική, δηλαδή από την υλοποίηση ψηφιακών βιβλιοθηκών, για αυτό και το επάγγελμα της πληροφό-
ρησης βασίζεται στην πράξη και εξελίσσεται συνεχώς μέσα από αυτή.
Με δεδομένο το γεγονός ότι η χρήση των ψηφιακών βιβλιοθηκών γίνεται ηλεκτρονικά και οι
χρήστες είναι απομακρυσμένοι, οι επαγγελματίες πληροφόρησης πρέπει να έχουν τις δεξιότητες να εξυ-
πηρετούν χρήστες οι οποίοι δεν έχουν εξοικείωση με τα συστήματα πληροφόρησης και δεν έχουν τις
ανάλογες τεχνικές δεξιότητες. Δηλαδή, οι χρήστες μιας ψηφιακής βιβλιοθήκης δεν είναι χρήστες που
θέλουν κάτι συγκεκριμένο, αλλά χρήστες του Διαδικτύου που ο δρόμος τους οδήγησε στη συγκεκριμένη
ψηφιακή βιβλιοθήκη (Καπιδάκης, 2014). Επομένως, οι δεξιότητες που απαιτούνται από τους επαγγελ-
ματίες πληροφόρησης πρέπει να είναι τεχνικές, μάρκετινγκ και διδασκαλίας (διαφορετικά πληροφορι-
ακής παιδείας).
Τα οφέλη της ψηφιοποίησης είναι πολλά. Αρχικά, δίνουν άμεση, διαρκή και εύκολη πρόσβαση
στο περιεχόμενο. Μέσα από τις διαδικασίες ψηφιοποίησης, τη διαλειτουργικότητα και τη συνεργασία
των ψηφιακών βιβλιοθηκών –κυρίως με την ανταλλαγή περιεχομένου-, αναπτύσσονται και εξελίσσο-
νται πρότυπα τα οποία υιοθετούνται από τους φορείς που υλοποιούν ή θέλουν να υλοποιήσουν ψηφια-
κές βιβλιοθήκες. Η ψηφιοποίηση βοηθά στην προβολή του περιεχομένου, ειδικά στις περιπτώσεις μι-
κρών φορέων και αυτό μπορεί να προσελκύσει μεγαλύτερο αριθμό επισκεπτών και χρηστών. Η αύξηση
των χρηστών, ειδικά σε περίοδο κρίσης όπως η σημερινή, είναι ουσιαστική για τη βιωσιμότητα ενός
οργανισμού. Δηλαδή, είναι φυσικό όταν ένας οργανισμός πληροφόρησης (βιβλιοθήκη, αρχείο, μουσείο)
έχει αύξηση χρηστών και χρήση του ψηφιακού περιεχομένου, δύσκολα μπορεί να κλείσει η να καταρ-
γηθεί. Η ψηφιοποίηση επίσης, δίνει τη δυνατότητα για υπηρεσίες προστιθέμενης αξίας σε εικόνες και
συλλογές. Επίσης, μπορεί να επιφέρει και έσοδα που συμβάλλουν και αυτά στη βιωσιμότητα αλλά και
την αναγνωρισημότητα του πληροφοριακού οργανισμού.
Παράλληλα, τα προγράμματα ψηφιοποίησης δημιουργούν ευκαιρίες για κοινοπραξίες. Ειδικά
στον τομέα της πολιτιστικής κληρονομίας η Europeana (KB, 2009) αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγ-
μα, στην οποία συλλογές μικρών ιδρυμάτων πολιτιστικής κληρονομιάς έχουν αναδειχτεί. Επίσης, μέσα
από τη συνεργασία αυτή προκύπτουν ευκαιρίες για συνεργασία και με εμπορικούς οργανισμούς που
βοηθούν στη συγκέντρωση πόρων για δημιουργία νέων εικονικών συλλογών, στην ανάπτυξη κοινής
εμπειρίας και γνώσης, στην προώθηση χρήσης κοινού λογισμικού, στην απόκτηση εξοπλισμού κ.λπ..
Επίσης, μέσα από τις συνεργασίες αυτές οι οργανισμοί πληροφόρησης έχουν τη δυνατότητα να δημι-
ουργήσουν με ελάχιστο κόστος πλήρως διαλειτουργικές ψηφιακές βιβλιοθήκες. Παράδειγμα επιτυχούς
δημιουργίας ψηφιακής βιβλιοθήκης στο πλαίσιο της Europeana, αποτελεί το αποθετήριο «Ουρανός» της
Αμερικανικής Γεωργικής Σχολής (ΑΓΣ) (AFS, 2010). Επίσης, η συνεργασία ιδρυμάτων πολιτιστικής
κληρονομιάς επεκτείνεται και σε εκπαιδευτικούς οργανισμούς και συντελεί στη δημιουργία πρωτογε-
νούς ψηφιακού περιεχομένου.
Οι συνεργασίες που προκύπτουν μέσα από την υλοποίηση ψηφιακών βιβλιοθηκών ενισχύουν
την ανοιχτή πρόσβαση στο περιεχόμενο, το ανοιχτό λογισμικό, την υιοθέτηση ανοιχτών και εύχρη-
στων αδειών χρήσης όπως τα CreativeCommons (CC, 2001)και έχουν πολλαπλά οφέλη για τους συμ-
μετέχοντες, τους φορείς που δίνουν το περιεχόμενο και τους τελικούς χρήστες που το χρησιμοποιούν.
Περισσότερες πληροφορίες για τα Creative Commonsμπορεί να βρει κανείς στις ιστοσελίδες http://
creativecommons.org/ και creativecommons.gr. Επίσης, τα CCαναπτύσσονται στο Κεφάλαιο 6.
169
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
5.2.2 Σχεδιασμός και ροές εργασίας ψηφιοποίησης
Ο σχεδιασμός μιας ψηφιοποίησης πρέπει να περιλαμβάνει το σκοπό για τον οποίο γίνεται η ψηφιοποί-
ηση και τους στόχους που επιδιώκει. Για παράδειγμα, η ψηφιοποίηση έχει στόχο να δίνει πρόσβαση σε
σπάνιο περιεχόμενο και πολύτιμο περιεχόμενο με στόχο την εξασφάλιση πρόσβασης σε αυτό και τη δι-
ευκόλυνση μεγαλύτερου μέρους χρηστών. Επίσης, έχει στόχο τη διατήρηση και την προστασία του συμ-
βατικού (φυσικού) περιεχομένου. Δηλαδή, έχει ως στόχο να προστατεύει υπό εξαφάνιση ή αλλοίωση
αντικείμενα από τη φθορά και του χρόνου και της χρήσης. Για παράδειγμα, τέτοια περίπτωση αποτελεί
η Ιστορική Συλλογή της Κεντρικής Βιβλιοθήκης του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου (ΕΜΠ, 2007),
όπου μετά την ψηφιοποίηση του περιεχομένου η πρόσβαση στη συλλογή είναι ανοιχτή και δεν υπάρχει
ο κίνδυνος καταστροφής του πρωτογενούς συμβατικού περιεχομένου. Επίσης, τα παραπάνω καθορίζουν
αν η ψηφιοποίηση και η διάθεση του ψηφιακού περιεχομένου που θα προκύψει, αφορά συγκεκριμένη
ομάδα χρηστών, ή συμβάλλει στη δημιουργία περιφερειακού, εθνικού ή διεθνούς δικτύου φορέων με
αντίστοιχο περιεχόμενο. Διαγραμματικά:
Πρόσβαση σε
σπάνιο
περιεχόμενο
Διατήρηση
συμβατικού
περιεχομένου
Σκοπόσ
ψηφιοποίησησ
Διάθεση σε π.χ. Βιβλιοθήκεσ
συγκεκριμένη Περιφεριακό συγκεκριμένησ
ομάδα χρηστών περιοχήσ
Διάθεση
περιεχομένου σε Εθνικό π.χ. ΣΕΑΒ
δίκτυο
Διεθνέσ π.χ. Europeana
Σχήμα 5.1 Σκοπός ψηφιοποίησης.
Το δεύτερο ερώτημα που τίθεται σε ένα έργο ψηφιοποίησης είναι τί πρέπει να ψηφιοποιηθεί.
Αυτό, σε μεγάλο βαθμό θα καθοριστεί από το σκοπό και τους στόχους και κυρίως αν μπορεί να αποκτη-
θεί άδεια για ψηφιοποίηση από τους κατόχους δικαιωμάτων. Στις ψηφιοποιήσεις συνήθως προτιμάται
περιεχόμενο που είναι ελεύθερο, χωρίς περιορισμούς πνευματικών δικαιωμάτων, ή περιεχόμενο στο
οποίο έχει δοθεί στο φορέα από τους κατόχους πνευματικών δικαιωμάτων η άδεια ψηφιοποίησης και
διάθεσής του.
Με άδεια από το
Ναι
δημιουργό
Πνευματικά
Ψηφιοποίηση
δικαιώματα
Όχι Ελεύθερο/δημόσιο
περιεχόμενο
Σχήμα 5.2 Ψηφιοποίηση και πνευματικά δικαιώματα.
170
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Τρίτο σημαντικό θέμα που πρέπει να προβλεφθεί είναι ποιός θα υλοποιήσει το έργο. Μπορεί να
είναι προσωπικό του ιδρύματος, το οποίο θα λάβει τη σχετική εκπαίδευση ή έχει ήδη τις δεξιότητες που
χρειάζονται. Μπορεί να είναι εξειδικευμένο προσωπικό το οποίο προσλαμβάνει ο οργανισμός πληρο-
φόρησης με προσωρινό συμβόλαιο. Μπορεί να είναι προσωπικό το οποίο διατίθεται για τις ανάγκες του
έργου από άλλο συνεργαζόμενο οργανισμό ή τέλος προσωπικό το οποίο προέρχεται ή συνεργάζεται με
τον εμπορικό ανάδοχο που θα υλοποιήσει το έργο. Το προσωπικό πρέπει να έχει τις κατάλληλες δεξιό-
τητες χειρισμού εύθραυστου περιεχομένου, καθώς και τις ανάλογες τεχνικές δεξιότητες αναφορικά με
το λογισμικό ψηφιοποίησης και τεκμηρίωσης.
Που θα εκπαιδευτεί
Προσωπικό Ιδρύματοσ
Που έχει τισ δεξιότητεσ
Ψηφιοποίηση Εξειδικευμένο προσωπικό
Προσωπικό με σύμβαση που προσλαμβάνεται από το
Ίδρυμα με σύβαση έργου
Προσωπικό τησ εταιρείασ
Προσωπικό αναδόχου που έχει αναλάβει την
υλοποίηση του έργου
Σχήμα 5.3 Ψηφιοποιηση και προσωπικό.
Επίσης, ο τόπος υλοποίησης του έργου είναι εξίσου σημαντικός παράγοντας. Στις περισσότερες
περιπτώσεις είναι προτιμότερο να γίνει επί τόπου για να αποφεύγονται κίνδυνοι όπως απώλεια ή κατα-
στροφή πρωτοτύπων, το κόστος μεταφοράς, κόστος ασφάλισης του υλικού κ.λπ.. Είναι προτιμότερο να
διατίθεται αποκλειστικός χώρος, έχοντας κατά νου τις συνθήκες φωτισμού, θερμοκρασίας, υγρασίας,
ιδιαίτερα όταν ψηφιοποιείται ευαίσθητο υλικό. Βέβαια, σε πολλές περιπτώσεις και κατά την υλοποί-
ηση μπορεί να προκύψουν διάφορα ζητήματα. Ανεπάρκεια χώρου, έλλειψη κατάλληλου φωτισμού ή
το περιεχόμενο να πρέπει οπωσδήποτε να μετακινηθεί. Σε αυτές τις περιπτώσεις πρέπει να υπάρχουν
εναλλακτικά σχέδια.
Καλύτερη Όταν υπάρχει ο
Στο Ίδρυμα επιλογή για το κατάλληλοσ
υλικό χώροσ
Ψηφιοποίηση
Στισ Θέλει
Εκτόσ συγκεκριμένη
εγκαταστάσεισ
Ιδρύματοσ ροή εργασίασ
του ανάδοχου
Σχήμα 5.4 Ψηφιοποιηση και χώρος.
171
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Καθορισμένοι
ρόλοι Χρονοδιάγραμμα
Ψηφιοποίηση
στον ανάδοχο Καταγραφή και
μεταφορά υλικού Ορόσημα προόδου
στον ανάδοχο
Επιστροφή
Αποπεράτωση του
υλικού, έλεγχοσ
έργου
και πληρωμή
Σχήμα 5.5 Ψηφιοποιηση εκτός ιδρύματος.
Επίσης, πρέπει να προβλεφθεί ο χρόνος αλλά και το χρονικό διάστημα του έργου της ψηφιοποί-
ησης. Το πότε θα πραγματοποιηθεί και το πόσο θα διαρκέσει. Πρέπει να μελετηθούν οι γνωστές περίο-
δοι αιχμής, οι διακοπές του προσωπικού, κ.λπ.. Παράλληλες εκδηλώσεις ή προγράμματα που μπορεί να
τρέχουν την ίδια περίοδο. Επομένως, απαιτείται χρονοδιάγραμμα με δήλωση ορόσημων για την πρόοδο
της εργασίας καθώς και καταγραφή των σταδίων εργασίας.
Χρόνοσ
Διάρκεια
Ψηφιοποίηση
Ορόσημα προόδου
Καταγραφή σταδίων
εργασίασ
Σχήμα 5.6 Ψηφιοποιηση, υπολογισμός χρόνου και διάρκειας και ορόσημα για την καταγραφή της προόδου του έργου.
Άλλοι παράγοντες που χρειάζονται στο στάδιο σχεδιασμού περιλαμβάνουν τη διαχείριση νομι-
κών θεμάτων, όπως των Δικαιωμάτων Πνευματικής Ιδιοκτησίας (IPR). Ειδικά στο θέμα αυτό μεγάλη
ώθηση και ευελιξία έχει δώσει η υιοθέτηση των CreativeCommons (CC) ως εναλλακτικές άδειες δημο-
σίευσης ψηφιακού περιεχομένου. Τέλος, ζητήματα όπως η επιλογή της ψηφιακής μορφής, ο μηχανολο-
γικός εξοπλισμός, το λογισμικό, η διάθεση του ψηφιακού περιεχομένου και οι πολιτικές πρόσβασης και
αναπαραγωγής του και βέβαια το κόστος πρέπει να ληφθούν υπόψη (EC, 2003).
172
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
CC
Πνευματικά
Άδειεσ
δικαιώματα
Άλλεσ
Μορφότυπα
Ψηφιοποίηση
Εξοπλισμόσ
Ανοιχτού κώδικα
Λογισμικό
Εμπορικό
Σχήμα 5.7 Ψηφιοποιηση, άδειες χρήσης, μορφότυπα, εξοπλισμός και λογισμικό.
Συνολικά λοιπόν, οι αποφάσεις που αφορούν το σχεδιασμό ενός έργου ψηφιοποίησης μπορούν
να αποδοθούν διαγραμματικά ως εξής:
173
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Πρόσβαση Σπάνιο υλικό
Διατήρηση Πρωτοτύπου
Σκοπόσ
Περιφερειακό
Δίκτυο Εθνικό
Διεθνέσ
Ελεύθερο
περιεχόμενο
Δικαιώματα CC
Άδεια
Άλλη
Ψηφιοποίηση
με
Μόνιμο
εκπαίδευση
Του
Ιδρύματοσ
με
Προσωπικό Με σύμβαση
δεξιότητεσ
Του
ανάδοχου
Χρόνοσ Διάρκεια Ορόσημα
Εξοπλισμόσ
Ανοιχτό
Λογισμικό
Εμπορικό
Σχήμα 5.8 Συνολικό διάγραμμα ροής εργασιών ψηφιοποίησης.
Επισημαίνεται ότι πρέπει να υπάρχουν συγκεκριμένες ροές εργασίας και σαφώς προκαθορισμέ-
νοι ρόλοι των συμμετεχόντων στο έργο καθώς και δυνατότητα ελέγχου των ροών εργασίας και των
αποτελεσμάτων τους. Αυτό απαντά στο συνολικό ερώτημα της μεθόδου υλοποίησης του έργου. Αυτό το
τμήμα του σχεδίου οφείλει να περιλαμβάνει λεπτομέρειες της ροής εργασίας, ώστε να υπάρχει διαρκής
παρακολούθηση της πορείας του έργου. Πρέπει δηλαδή να υπάρχει ένα σύστημα καταγραφής, σήμανσης
ή/και χρονολόγησης όλων των κινήσεων, ώστε οι υπεύθυνοι να γνωρίζουν ανά πάσα στιγμή που βρίσκε-
ται το έργο, σε ποιο στάδιο, ποιος έχει την ευθύνη, τι έχει υλοποιηθεί, ποιο είναι το επόμενο βήμα κ.λπ..
Το παρακάτω διάγραμμα, απεικονίζει την παραπάνω διαδικασία. Το προς ψηφιοποίηση υλικό
παραδίδεται στη βιβλιοθήκη από τον υπεύθυνο του τμήματος, της σχολής, της διοίκησης, κ.λπ.. Ο
υπεύθυνος για την ψηφιοποίηση από την πλευρά της βιβλιοθήκης παραλαμβάνει το υλικό. Στη συνέ-
χεια γίνεται η ψηφιοποίηση είτε στο χώρο της βιβλιοθήκης, ή στο χώρο του ανάδοχου (της εταιρείας).
Μόλις τελειώσει το έργο, το υλικό καταλήγει πάλι στη βιβλιοθήκη από όπου το παραλαμβάνει ο υπεύ-
θυνος του τμήματος. Σε όλα τα στάδια υπάρχει καταγραφή των ενεργειών και του προβλεπόμενου
αλλά και πραγματικού χρόνου υλοποίησης.
174
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Βιβλιοθήκη Τμήμα
Τμήμα Βιβλιοθήκη Ψηφιοποίηση
Εταιρεία Βιβλιοθήκη Τμήμα
Σχήμα 5.9 Ροή εργασιών για την παρακολούθηση του έργου ψηφιοποίησης.
Τέλος, επισημαίνεται ότι η στρατηγική διατήρησης του περιεχομένου μιας ψηφιακής βιβλιοθή-
κης, είναι ίσως από τα πιο σημαντικά θέματα που πρέπει να προβλεφθούν. Οι χρήστες, οι δημιουργοί
θέλουν το περιεχόμενό τους να είναι διαθέσιμο στο διηνεκές. Ο πληροφοριακός οργανισμός που υλοποι-
εί μια ψηφιακή βιβλιοθήκη αναλαμβάνει αυτή την υποχρέωση. Πρέπει λοιπόν η ψηφιακή βιβλιοθήκη να
σχεδιαστεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να είναι έτοιμη από το στάδιο του σχεδιασμού της για να εξασφαλιστεί
βιωσιμότητα και μακρόχρονη χρήση των συλλογών και γενικότερα του περιεχομένου της. Το θέμα της
διατήρησης της ψηφιακής πληροφορίας είναι φλέγον, μια και αφενός δεν υπάρχει μακροχρόνια πρακτι-
κή και αφετέρου οι τεχνολογικές εξελίξεις είναι ραγδαίες. Τα μορφότυπα αλλάζουν συνεχώς. Τα πρότυ-
πα εξελίσσονται και διευρύνονται. Το ανοιχτό λογισμικό που χρησιμοποιείται κατά κόρον για την υλο-
ποίηση ψηφιακών βιβλιοθηκών, αλλάζει εκδόσεις, βελτιώνεται, εξελίσσεται. Όλοι αυτοί οι παράγοντες
πρέπει να ληφθούν υπόψη κατά το σχεδιασμό μιας ψηφιακής βιβλιοθήκης και συνάμα να προβλεφθεί η
ευελιξία του συστήματος για να δεχθεί τις αλλαγές αυτές. Αυτό είναι εφικτό μόνο όταν υπάρχει στρα-
τηγική και σχέδιο διατήρησης. Η διατήρηση εξαρτάται από την τεκμηρίωση όλων των τεχνολογικών
διαδικασιών που οδήγησαν στη δημιουργία ενός ψηφιακού τεκμηρίου. Πολλές κρίσιμες πληροφορίες
μπορούν να αποκτηθούν μόνο στο σημείο της δημιουργίας του ψηφιακού τεκμηρίου (EC, 2003).
5.2.3 Οικονομικά θέματα και ψηφιοποίηση
Η ψηφιοποίηση μπορεί να αποβεί δαπανηρή. Για φορείς οι οποίοι έχουν πόρους αυτό μπορεί να μην
αποτελεί φλέγον ζήτημα, αν και πάντα τα οικονομικά ενός έργου είναι συνήθως το πιο κρίσιμο ζήτημα.
Ειδικά για μικρούς οργανισμούς τοπικής εμβέλειας, ίσως να χρειαστεί η εύρεση πόρων και η αύξηση
της χρηματοδότησής τους με διάφορους τρόπους.
Ένας απ αυτούς είναι η άσκηση πίεσης στους φορείς που χρηματοδοτούν τα ιδρύματα, προκει-
μένου να πειστούν για τα οφέλη ενός έργου ψηφιοποίησης και να αυξήσουν τη βασική χρηματοδότηση
προς το ίδρυμα. Σε αυτό συνάδει και η προάσπιση συμφερόντων και η προώθηση των ωφελειών ενός
έργου σε εθνικό ή/και τοπικό επίπεδο. Επίσης, ο επηρεασμός της κοινής γνώμης και ο σχηματισμός
ομάδων υποστήριξης της διαδικασίας είναι καθοριστικοί παράγοντες πίεσης για χρηματοδότηση. Για
παράδειγμα, αν σε μια δημοτική βιβλιοθήκη οι χρήστες είναι πολλοί και πεισθούν για τη χρησιμότητα
της ψηφιοποίησης και την υλοποίηση μιας ψηφιακής βιβλιοθήκης, μπορούν να πιέσουν τις τοπικές αρ-
χές (π.χ. το δήμο στον οποίο ανήκει η βιβλιοθήκη), ή ακόμα και περιφερειακές ή αρχές της κεντρικής
διοίκησης και να απαιτήσουν χρηματοδότηση.
Ίσως το πιο σημαντικό είναι η εύρεση χρηματοδότησης με επιχορηγήσεις για συγκεκριμένο
έργο ψηφιοποίησης. Τα τελευταία χρόνια ανθίζει η κουλτούρα της υποβολής προτάσεων για χρηματο-
δότηση σε μουσεία, βιβλιοθήκες και αρχεία σε πολλές χώρες. Κυβερνήσεις, και κυρίως η Ευρωπαϊκή
Ένωση, κοινωφελή ιδρύματα και άλλοι οργανισμοί ή φορείς παρέχουν κονδύλια για ψηφιοποίηση. Εθνι-
κές επαγγελματικές ενώσεις οφείλουν να είναι σε θέση να συμβουλεύουν για πηγές χρηματοδότησης.
Ο ιστοτόπος της ΕΕ και πιο συγκεκριμένα η Europa (Europa)περιέχει έναν οδηγό για ευκαιρίες χρημα-
τοδότησης στην Ευρωπαϊκή Ένωση(EU, 2015). Το πιο επιτυχημένο παράδειγμα χρηματοδότησης από
Ευρωπαϊκά κονδύλια, είναι η Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη της Βέροιας, η οποία έχει αξιοποιήσει
σειρά κονδυλίων που έχουν προκύψει από τη συμμετοχή σε ευρωπαϊκά προγράμματα από το 1990. Απο-
κορύφωμα της προσπάθειας αυτή είναι η χρηματοδότηση της ίδιας βιβλιοθήκης και εκτός Ευρωπαϊκής
Ένωσης με 1.000.000 δολάρια από το Ίδρυμα Bill and Melinda Gates το 2010 (ΔΚΒΒ, 2010).
175
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Η σύμπραξη επίσης με άλλους φορείς μέσα από κοινοπραξίες μπορεί να δώσει χρηματοδοτικές
λύσεις. Ένα άλλο σημαντικό θέμα που έχει να κάνει με τα οικονομικά ζητήματα ενός έργου ψηφιοποί-
ησης ή ενός έργου υλοποίησης ψηφιακής βιβλιοθήκης, είναι οι δυνατότητες δημιουργίας εσόδων. Τα
έσοδα για παράδειγμα μπορεί να προκύψουν με τη χρέωση υπηρεσιών προστιθέμενης αξίας. Για πα-
ράδειγμα, το myIR [τέτοια υπηρεσία χωρίς χρέωση υπάρχει στην «Υπατία» (Τμήμα Βιβλιοθηκονομίας
και Συστημάτων Πληροφόρησης, ΤΕΙ Αθήνας, 2014), το αποθετήριο του ΤΕΙ Αθήνας], η δημιουργία
προσωπικού χώρου χρηστών σε ένα αποθετήριο με εξατομικευμένες υπηρεσίες, θα μπορούσε να είναι
με χρέωση και να αποφέρει κάποια έσοδα. Βέβαια, αυτό εξαρτάται από τους περιορισμούς που υπάρ-
χουν από τη νομοθεσία, για το αν επιτρέπεται ή όχι σε φορείς να δημιουργούν έσοδα ή να χρεώνουν για
υπηρεσίες προστιθέμενης αξίας.
Η ποσότητα και το είδος του περιεχομένου που ψηφιοποιείται εξαρτάται σχεδόν πάντοτε από τα
κονδύλια που διατίθενται και τις αποφάσεις που πρέπει να ληφθούν για τον καθορισμό προτεραιοτήτων.
Ο καθορισμός προτεραιοτήτων σε ένα έργο είναι πολύ σημαντικός. Οι προτεραιότητες αυτές καθορί-
ζονται με γνώμονα τους στόχους ενός έργου. Οι στόχοι αυτοί περιλαμβάνουν τη διατήρηση σπάνιων
τεκμηρίων, την αξία των πρωτοτύπων, την ενδεχόμενη χρήση τους, την προβολή και αύξηση της χρήσης
τους σε σχέση με την προηγούμενη κατάσταση τους ως συμβατικό περιεχόμενο κ.λπ..
Σε κάθε περίπτωση η ψηφιακή τεχνολογία έχει δώσει τη δυνατότητα για επιλογές συγκριτικά χα-
μηλού κόστους. Για παράδειγμα ψηφιακές φωτογραφικές μηχανές, σαρωτές που προορίζονται για την εσω-
τερική αγορά, παράγουν αποτελέσματα ικανοποιητικής ποιότητας για μικρά έργα, χωρίς μεγάλο κόστος.
5.2.4 Επιλογή περιεχομένου
Η επιλογή του περιεχομένου που θα ψηφιοποιηθεί καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τους στόχους του
έργου. Εξετάζονται διάφοροι παράγοντες, πριν ξεκινήσει η διαδικασία ψηφιοποίησης, και ανάλογα ορι-
οθετούνται οι στόχοι. Ειδικότερα, θέματα όπως:
• Ποιο είναι το κοινό στο οποίο απευθύνεται και ποιοι θα είναι επομένως οι χρήστες του ψη-
φιοποιημένου περιεχομένου.
• Αν τα τεκμήρια που θα ψηφιοποιηθούν συμβάλλουν στην πολιτιστική κληρονομιά μιας κοι-
νότητας, περιοχής, χώρας, της Ευρώπης ή του κόσμου.
• Η σπανιότητα των τεκμηρίων.
• Η κατάστασή τους και αν προκύπτει ανάγκη διατήρησης των πρωτοτύπων με τη δημιουργία
ψηφιακών αντιγράφων- διαθέσιμων ως εναλλακτική λύση.
• Αν το έργο μπορεί να συνδεθεί με άλλα συναφή έργα και αν μπορούν να προκύψουν τέτοιες
συνέργειες οι οποίες θα ωφελήσουν ένα ευρύτερο κοινό.
• Ζητήματα πνευματικών δικαιωμάτων.
Τα νομικά ζητήματα ενός έργου ψηφιοποίησης, τα οποία κατά κόρον αφορούν δικαιώματα
πνευματικής ιδιοκτησίας, είναι κεντρικό στοιχείο σε κάθε έργο ψηφιοποίησης. Για να είναι εφικτή η
ψηφιοποίηση ενός τεκμηρίου πρέπει να αποκτηθεί το δικαίωμα αντιγραφής του από τον κάτοχο των
πνευματικών δικαιωμάτων. Κυριαρχούν δύο απόψεις και εναλλακτικές για το ζήτημα αυτό. Η μία λέει
ότι πρέπει ο φορέας που θέλει να δημοσιεύσει περιεχόμενο στο Διαδίκτυο να αποκτήσει τα πνευματικά
δικαιώματά του, ή καλύτερα να αποκτήσει την άδεια για να δημιουργήσει ψηφιακά αντίγραφα που θα
τα διαθέσει μέσω της ψηφιακής βιβλιοθήκης και κατ επέκταση στον παγκόσμιο ιστό. Αυτό μπορεί να
αποτελέσει μια μακρόχρονη και δαπανηρή διαδικασία, αλλά είναι ο πρώτος παράγοντας που πρέπει να
εξεταστεί κατά το στάδιο του σχεδιασμού.
Η δεύτερη άποψη, αφορά την ασφάλεια των πνευματικών δικαιωμάτων η οποία επιβάλλεται
με περιορισμούς στην πρόσβαση και στη διάθεση και αναπαραγωγή του ψηφιακού περιεχομένου. Εδώ
υπάρχουν ποικίλες πολιτικές και εναλλακτικές οι οποίες πρέπει να εξεταστούν κατά το στάδιο σχε-
διασμού του έργου. Για παράδειγμα, οι ψηφιοποιημένες εικόνες ενδέχεται να μπορούν να διατεθούν
176
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
ελεύθερα, ή να διατεθούν με μικρότερη ανάλυση και να επιβάλλεται χρέωση για αντίγραφα υψηλότερης
ανάλυσης, όπως και να προστατεύονται με τεχνικά μέσα. Τα πνευματικά δικαιώματα του περιεχομένου
που διατίθεται από μια ψηφιακή βιβλιοθήκη στο Διαδίκτυο, μπορεί να προστατεύονται με τεχνικά μέσα
όπως, ορατά και αόρατα ψηφιακά υδατογραφήματα, κρυπτογράφηση κ.ά. Η δημοσίευση εικόνων χα-
μηλής ανάλυσης, ή η δημοσίευση αποσπασμάτων μόνο μιας εικόνας και η πρόσβαση στο περιεχόμενο
μόνο σε εγγεγραμμένους εξουσιοδοτημένους χρήστες είναι επίσης εναλλακτικές λύσεις. Όλες αυτές οι
μέθοδοι για την προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων έχουν πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα.
Για το λόγο αυτό, πρέπει να εξετάζονται σε σχέση με τους στόχους και τους αντικειμενικούς σκοπούς
του έργου και του φορέα που το υλοποιεί. Ειδικά, για το θέμα της δημιουργίας εσόδων και τη συσχέτισή
του με τα πνευματικά δικαιώματα είναι θέμα που θα πρέπει να απασχολήσει τους υπεύθυνους για τη
χάραξη πολιτικής και τους φορείς χρηματοδότησης (EC, 2003).
Ιδιαίτερη εξέλιξη και ώθηση στην παροχή ψηφιακού περιεχομένου και στην αντιμετώπιση των
προβλημάτων που προκύπτουν από τα πνευματικά δικαιώματα, έχει δώσει η ανοιχτή πρόσβαση και κυ-
ρίως οι άδειες χρήσης CC (CC, 2001). Οι άδειες δημοσίευσης και χρήσης ψηφιακού περιεχομένου CC,
αναφέρουν ρητώς τους τρόπους με τους οποίους ψηφιακά τεκμήρια μπορούν να χρησιμοποιηθούν πε-
ραιτέρω και έχουν το πλεονέκτημα να δίνουν συγκεκριμένη πρόσβαση και χρήση χωρίς να παραβιάζουν
τα πνευματικά δικαιώματα. Το βασικότερο είναι ότι δημιουργούν και συμβάλλουν στη διαμόρφωση
κουλτούρας ανοιχτής πρόσβασης και ανοιχτών δεδομένων.
Τέλος, λαμβάνονται υπόψη οικονομικά θέματα όπως η ανάγκη αύξησης των εσόδων. Για παρά-
δειγμα, με τη χρέωση για χρήση ή πώληση της συλλογής (π.χ. σε μια μορφή CD-ROM) και αν η αξία του
ψηφιακού προϊόντος εξισορροπείται με τα χρήματα που θα δαπανηθούν για την ψηφιοποίηση (EC, 2003).
5.2.5 Εξοπλισμός
Ο εξοπλισμός που θα χρησιμοποιηθεί για να στηρίξει σε τεχνολογικό επίπεδο την ψηφιοποίηση και το
λογισμικό ψηφιοποίησης ή/και παροχής του ψηφιακού περιεχομένου είναι σημαντικά θέματα. Αυτά
πρέπει να επιλεχθούν κατά το στάδιο σχεδιασμού, λαμβάνοντας υπόψη την αξιοπιστία, το κόστος, την
ευκολία χρήσης, τις ανάγκες κατάρτισης-εκπαίδευσης του προσωπικού, το κόστος συντήρησης και το
διαθέσιμο χώρο. Εναλλακτική αποτελεί η ενοικίαση εξοπλισμού κυρίως αλλά και λογισμικού.
Ο εξοπλισμός πρέπει να επιτρέπει να πραγματοποιείται η αντιγραφή και αποθήκευση με την
υψηλότερη δυνατή ανάλυση. Επειδή το αποτέλεσμα της ψηφιοποίησης είναι συνήθως μια εικόνα (π.χ.
σε TIFF, JPEG) ή ένα ηχητικό τεκμήριο, ή ένα βίντεο, αυτά πρέπει να αποθηκεύονται στη μεγαλύτερη
δυνατή ανάλυση. Μια εικόνα μικρότερης ανάλυσης ή μικρότερο αρχείο μπορούν να αποσπαστούν από
μια εικόνα καλύτερης ποιότητας και ανάλυσης ή από ένα μεγαλύτερο αρχείο, αλλά ποτέ δεν μπορεί
να γίνει το αντίθετο. Βεβαίως, αποτέλεσμα αυτού του γεγονότος είναι ότι οι απαιτήσεις αποθήκευσης,
επομένως και χώρου σε GB, θα είναι μεγαλύτερες γιατί οι εικόνες υψηλότερης ανάλυσης δημιουργούν
μεγαλύτερα αρχεία και απαιτούν περισσότερο αποθηκευτικό χώρο και εξοπλισμό.
Ο εξοπλισμός πρέπει να ταιριάζει με το προς ψηφιοποίηση περιεχόμενο. Για παράδειγμα αν
έχουμε ψηφιοποίηση εντύπων (βιβλίων, περιοδικών, εφημερίδων, αρχείων), ή αν έχουμε ψηφιοποίηση
ήχου ή βίντεο ο εξοπλισμός διαφέρει.
Στην περίπτωση που το υλικό καταγραφής του ψηφιακού περιεχομένου είναι χαρτί (που είναι
και η συνηθέστερη περίπτωση) μια λύση είναι οι σαρωτές(scanners), έγχρωμοι και ασπρόμαυροι. Υπάρ-
χουν δύο μεγάλες κατηγορίες σαρωτών. Οι επίπεδοι και οι λεγόμενοι face-up. Οι επίπεδοι σαρωτές είναι
καλοί για έντυπο υλικό σε φύλλα ή έγγραφα, ή μικρά βιβλία. Οι face-up εξυπηρετούν βιβλία μεγάλου
μεγέθους. Στην περίπτωση αυτή οι βιβλιοδετημένοι τόμοι είναι σε υποστήριγμα και η σάρωσή τους
γίνεται με ψηφιακή φωτογραφική μηχανή. Συνήθως, οι face-upσαρωτές έχουν δύο μηχανές, μία από
αριστερά και μία από δεξιά στις κορυφές του σαρωτή. Σε κάθε περίπτωση, οι σαρωτές πρέπει να είναι
177
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
τουλάχιστον ίδιου μεγέθους με το μεγαλύτερο τεκμήριο που θα σαρωθεί. Αυτό σημαίνει ότι το προς
ψηφιοποίηση περιεχόμενο πρέπει να έχει ελεγχθεί από πριν, προκειμένου οι εμπλεκόμενοι να γνωρίζουν
ποιο είναι το μεγαλύτερο μέγεθος τεκμηρίου.
Όμως, η ψηφιοποίηση δεν αφορά μόνο έντυπο υλικό (π.χ. χαρτί), αλλά διάφορα είδη περιεχομέ-
νου. Για παράδειγμα, για αντικείμενα μουσείων ή μνημεία πρέπει να χρησιμοποιούνται τρισδιάστατες
συσκευές σάρωσης. Για αντικείμενα μουσείων ή για βιβλιοδετημένους τόμους, για καταγραφή γεγονό-
των, κτηρίων, τοποθεσιών ή τοπίων μπορούν να χρησιμοποιούνται ψηφιακές φωτογραφικές μηχανές.
Η ποιότητα των φωτογραφιών πρέπει να είναι άριστη πράγμα το οποίο εξαρτάται από τον αριθμό των
εικονοστοιχείων (pixel), το βάθος δυαδικών ψηφίων (bitdepth) και την ποιότητα του οπτικού φακού.
Οι μηχανές βίντεο είναι ένα άλλο μεγάλο κεφάλαιο εξοπλισμού, ο οποίος είναι αναγκαίος για
τη δημιουργία ψηφιακού αντιγράφου από συμβατική ταινία και βίντεο. Βέβαια, σήμερα, με τα ψηφιακά
σήματα, την ψηφιακή τηλεόραση και τις σύγχρονες μορφές παρουσίασης βίντεο, σχεδόν το σύνολο
παράγεται σε ψηφιακή μορφή και επομένως είναι πρωτογενώς ψηφιακό. Υλικό το οποίο προέρχεται
από αναλογικό βίντεο απαιτεί εξοπλισμό αποτύπωσης κινουμένων εικόνων. Επίσης, αποτελεί ισχυρό
εργαλείο για την παρουσίαση μιας συνεχόμενης άποψης όλων των πλευρών ενός αντικειμένου ή για
την παρουσίαση τρισδιάστατου χώρου. Ο εξοπλισμός ψηφιακής μηχανής βίντεο είναι πλέον σχετικά
φθηνός και καθιστά δυνατή την αγορά του και τη χρήση του από μικρότερους φορείς, κυρίως μουσεία
ή πινακοθήκες, που δεν μπορούν να αντεπεξέλθουν στο κόστος του εξοπλισμού για να δημιουργήσουν
πλήρες περιεχόμενο εικονικής πραγματικότητας.
Ο εξοπλισμός καταγραφής ήχου απαιτείται για την ψηφιοποίηση ήχου από αναλογικά μέσα.
Ηχητικά τεκμήρια έχουμε συνήθως σε συλλογές ΜΜΕ. Ανάλογος εξοπλισμός μπορεί να χρησιμοποιηθεί
για την καταγραφή ήχου(π.χ. μιας ομιλίας, μια συναυλίας μουσικής κ.λπ.)δημιουργώντας πρωτογενές
ψηφιακό περιεχόμενο (EC, 2003).
5.2.6 Λογισμικό
Μετά τον εξοπλισμό θα εξετάσουμε το λογισμικό ψηφιοποίησης. Το λογισμικό για την ψηφιοποίηση και
την επεξεργασία του ψηφιακού παραγόμενου αποτελέσματος, χαρακτηρίζεται από ορισμένες βασικές
λειτουργίες οι οποίες συνοψίζονται στα ακόλουθα: πρέπει να μπορεί να διορθώνει το χρώμα των ψηφι-
ακών εικόνων, να μπορεί να κόψει τα περιθώρια που δημιουργούνται και να μπορεί να συμπιέζει τα αρ-
χεία για τη διάθεσή τους στην ψηφιακή βιβλιοθήκη και κατ επέκταση στον παγκόσμιο ιστό. Η συμπίεση
πολλές φορές αφορά τη μετατροπή των ψηφιακών εικόνων που παράγονται από μια ψηφιοποίηση και
είναι συνήθως μεγάλα TIFF αρχεία, σε αρχεία μικρότερου όγκου JPEG. Το λογισμικό ψηφιοποίησης και
επεξεργασίας, πρέπει να μπορεί να ανοίγει πολύ μεγάλα αρχεία, να τροποποιεί την ανάλυση και το βά-
θος του χρώματος, να αποθηκεύει διαφορετικές εκδόσεις σε διαφορετικά μεγέθη αρχείων, να αντιγράφει
τμήμα μιας εικόνας ή να το αποθηκεύει ως άλλο αρχείο και τέλος, να εξάγει εικόνες σε διαφορετικές
μορφές αρχείων. Η επιλογή του κατάλληλου λογισμικού ψηφιοποίησης, πρέπει να λάβει υπόψη το προς
ψηφιοποίηση περιεχόμενο και τις απαιτήσεις του. Για παράδειγμα αν τα τεκμήρια περιέχουν χειρόγραφο
υλικό, τότε πρέπει να χρησιμοποιηθεί λογισμικό οπτικής ανάγνωσης χαρακτήρων (OCR).
Μετά το λογισμικό ψηφιοποίησης, υπάρχει το λογισμικό διάθεσης της ψηφιακής βιβλιοθήκης.
Στο θέμα αυτό υπάρχουν πολλές επιλογές ειδικότερα μετά την ώθηση που έχει δοθεί με το λογισμικό
ανοιχτού κώδικα. Το λογισμικό ανοιχτού κώδικα χρησιμοποιείται ευρέως τα τελευταία χρόνια για την
υλοποίηση ψηφιακών βιβλιοθηκών. Είναι ανοιχτό, δεν έχει κόστος για την απόκτηση, διάθεση και συ-
ντήρησή του, ανανεώνεται συνέχεια με νέες εκδόσεις, είναι απόλυτα παραμετροποιήσιμο και έχει πολύ
ισχυρές και παγκόσμιες κοινότητες υποστήριξης και ανάπτυξής του. Παραδείγματα, ανοιχτού λογισμι-
κού διάθεσης ψηφιακού περιεχομένου, είναι το DSpace, το Fedora, το EPrints κ.ά.
178
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
5.2.7 Μορφότυπα
Οι τύποι των αρχείων διαφέρουν ανάλογα με το περιεχόμενο που ψηφιοποιείται. Η ψηφιακή εικόνα
ή το οποιοδήποτε αρχείο που παράγεται από τη διαδικασία ψηφιοποίησης, πρέπει να αποθηκευτεί σε
μια συγκεκριμένη μορφή. Συνιστάται να διατηρούνται τα πρωτεύοντα αντίγραφα (mastercopies) και τα
αντίγραφα διανομής σε διαφορετικά μορφότυπα. Τα πρωτεύοντα αντίγραφα πρέπει να είναι σε μορφό-
τυπο που υποστηρίζει μεγάλες, υψηλής ποιότητας εικόνες, όπως για παράδειγμα το TIFF (Tagged Image
File Format), το οποίο χρησιμοποιείται ευρέως για ψηφιακές (φωτογραφικές) εικόνες.
Σημειώνεται επίσης, ότι είναι προτιμότερο κατά τη διαδικασία ψηφιοποίησης και δημιουργίας ψη-
φιακών αντιγράφων, να χρησιμοποιούνται και να προκύπτουν μορφότυπα, όπως το TIFF, το JPEG, το
PNG, κ.λπ., τα οποία μπορούν να χρησιμοποιηθούν, να τροποποιηθούν και να διανεμηθούν με ποικίλες
εφαρμογές λογισμικού. Η χρήση και η αποθήκευση τέτοιων κοινά αποδεκτών μορφοτύπων, εξασφαλίζει τη
διαλειτουργικότητα, την προσπέλαση και μειώνει την εξάρτηση από ένα προμηθευτή. Εξασφαλίζει και τη
μακροχρόνια διατήρηση του περιεχομένου, αφού το προστατεύει από την απαξίωσή του λόγω παλαίωσης.
Για τη διάθεση και διανομή των ψηφιοποιημένων τεκμηρίων, είναι προτιμότερο να χρησιμοποι-
ούνται περισσότερα από ένα μορφότυπα σε διαφορετικά μεγέθη και αναλύσεις, έχοντας κατά νου ότι
οι χρήστες θα έχουν διαφορετικούς τύπους εξοπλισμού και λογισμικού, αλλά και διαφορετικά επίπεδα
ευρυζωνικότητας.
Η ευρυζωνικότητα μπορεί να οριστεί ως η διαρκής σύνδεση στο Διαδίκτυο με εύκολο τρόπο,
χωρίς πολύπλοκες ρυθμίσεις, με υψηλές ταχύτητες και με σταθερότητα. Η ευρυζωνικότητα στην ουσία,
αποτελεί ένα περιβάλλον, κοινωνικό, πολιτικό και τεχνολογικό που εξασφαλίζει:
• Την παροχή γρήγορων συνδέσεων στο Διαδίκτυο σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερο μέρος του
πληθυσμού, με ανταγωνιστικές τιμές.
• Την κατάλληλη δικτυακή υποδομή για την ανάπτυξη εφαρμογών Διαδικτύου και πληροφο-
ριακών υπηρεσιών
• Τη δυνατότητα του πολίτη να επιλέγει ανάμεσα σε εναλλακτικές προσφορές σύνδεσης που
ταιριάζουν στον εξοπλισμό του και τέλος,
• Το κατάλληλο ρυθμιστικό πλαίσιο.
Τα αντίγραφα διανομής είναι συνήθως μικρότερα αρχεία, τα οποία είναι κατάλληλα για την
προσπέλαση αλλά και μεταφόρτωσή τους από το Διαδίκτυο. Τέτοια μορφότυπα διανομής ψηφιακών ει-
κόνων, είναι το JPEG, το PNG (Portable Network Graphics) και το GIF (Graphical Interchange Format)
(EC, 2003). Επιπλέον, τα μορφότυπα είναι σημαντικά για την ανταλλαγή των αρχείων και κατ επέκτα-
ση του ψηφιακού περιεχομένου. Αν δεν χρησιμοποιηθούν καθιερωμένα και ανοιχτά μορφότυπα (TIFF,
JPEG, PDF, κ.λπ.), τότε υπάρχει ο κίνδυνος της απομόνωσης της ψηφιακής βιβλιοθήκης. Τα καθιερω-
μένα μορφότυπα διασφαλίζουν τη διαλειτουργικότητα και η μη χρήση τους, μπορεί να οδηγήσει σε απα-
ξίωση του περιεχομένου λόγω παλαίωσης του μη συμβατού μορφότυπου, επομένως και σε απαξίωση
της ψηφιακής βιβλιοθήκης. Υπάρχουν διαφορετικά μορφότυπα για διαφορετικούς τύπους ψηφιακών
τεκμηρίων. Τα μορφότυπα αφορούν την αποτύπωση, την αποθήκευση και τη διανομή.
Για την καταγραφή και αποθήκευση κειμένου, υπάρχουν πρότυπα για κωδικοποίηση χα-
ρακτήρων και για τύπους τεκμηρίων. Η κωδικοποίηση χαρακτήρων εξελίχθηκε πολύ με το πρότυπο
UNICODE, το οποίο επιτρέπει την πολυγλωσσικότητα καθώς επιτρέπει στο υπολογιστή να διαβάζει όχι
μόνο λατινικούς χαρακτήρες, αλλά όλους τους χαρακτήρες σε όλες τις γλώσσες. Χαρακτηριστικό παρά-
δειγμα ασυμβατότητας χαρακτήρων πριν το UNICODE, είναι ότι κατάλογοι όπως ο WorldCat (OCLC,
2001) της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου, χρησιμοποιούσαν Greeklish για τη μετατροπή των ελληνικών
χαρακτήρων, κάτι που παραποιεί την πληροφορία. Η αδυναμία αυτή της ανάγνωσης χαρακτήρων πλην
των λατινικών, αποτελεί και τη βασική αιτία για τη διαμόρφωση της λογικής τωνGreeklsih, που κυριαρ-
χεί στα μηνύματα των κινητών, στα emails, στα κοινωνικά δίκτυα κ.λπ..
179
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Για τη διανομή κειμένου, συνιστώνται μορφότυπα όπως το XHTML (Extensible Hyper Text
Markup Language) ή HTML (Hyper Text Markup Language) και φυσικά το PDF (Portable Document
Format) ακόμη και το RTF (Rich Text Format) το οποίο μπορεί να διαβαστεί από το Microsoft Word,
αλλά και το Open Office Writer.
Για την καταγραφή και αποθήκευση εικόνων χρησιμοποιούνται διάφορα μορφότυπα. Οι ακίνητες
εικόνες είναι τύπου πλέγματος εικονοστοιχείων (raster) για φωτογραφίες, διανύσματος (vector) για γεωμε-
τρικά αντικείμενα ή σχήματα ή γραφικές μη διανυσματικές (graphicnon-vector) για γραμμικό σχέδιο. Κατά
τη δημιουργία ακίνητων εικόνων, η ανάλυση του χώρου (εικονοστοιχεία: pixels ανά ίντσα) και η ανάλυση
χρώματος (βάθος δυαδικών ψηφίων: bitdepth) πρέπει να εξετάζονται. Είναι προτιμότερη η υψηλότερη
ανάλυση, για παράδειγμα σε TIFF, όσο αυτό είναι εφικτό από οικονομική άποψη και από αποθηκευτικό
χώρο. Για διανυσματικές εικόνες ένας ανοιχτός τύπος όπως το SVG (Scalable Vector Graphics) μπορεί να
χρησιμοποιηθεί και για μη διανυσματικές εικόνες το PNG είναι το πλέον συνηθισμένο μορφότυπο.
Για τη διανομή ακίνητων εικόνων, χρησιμοποιείται το μορφότυπο JPEG, που είναι επίσης δι-
αδεδομένο. Για τη διανομή διανυσματικών εικόνων, χρησιμοποιούνται κυρίως τα GIF, PNG (Portable
Network Graphics) και SVG.
Για την καταγραφή, αποθήκευση και διανομή εικόνας βίντεο χρησιμοποιούνται τα ανοιχτά μη
συμπιεσμένα μορφότυπα AVI (Audio Video Interleave) και MPEG (Moving Pictures Expert Group).
Πλέον, το ψηφιακό σήμα δέχεται μόνο το μορφότυπο MPEG-4, κάτι το οποίο στάθηκε η αφορμή για την
αντικατάσταση πολλών παλιών τηλεοράσεων ή την ενίσχυσή τους με αποκωδικοποιητές.
Για την καταγραφή και αποθήκευση ήχου χρησιμοποιούνται κυρίως, το μορφότυπο WAV που
είναι σε μη συμπιεσμένη μορφή και το MP3 που είναι σε συμπιεσμένη μορφή (EC, 2003).
5.3 Ροές εργασίας αποθετηρίων
Μετά τις διαδικασίες ψηφιοποίησης που εξετάστηκαν παραπάνω, ακολουθούν οι ροές εργασιών των απο-
θετηρίων. Στο περιβάλλον των αποθετηρίων γίνεται η τεκμηρίωση και διάθεση του ψηφιακού περιεχομέ-
νου προς τους τελικούς χρήστες. Τα αποθετήρια εξυπηρετούν μια σειρά από λειτουργίες που οδηγούν στη
διάθεση, πρόσβαση και διατήρηση του υλικού τους. Οι ροές εργασίας ενός αποθετηρίου, περιλαμβάνουν:
• Τους ρόλους των χρηστών και τα δικαιώματά τους. Για παράδειγμα, αν ο χρήστης είναι
αναγνώστης, απλά βλέπει τεκμήρια στο αποθετήριο χωρίς να έχει τη δυνατότητα κατάθεσης
(αυτοαρχειοθέτησης), αν είναι καταθέτης, έχει πέραν των όσων βλέπει ο αναγνώστης και τη
δυνατότητα κατάθεσης. Ο διαχειριστής έχει την κύρια ευθύνη διαχείρισης του αποθετηρίου
ενώ ο διαχειριστής/τεχνικός υποδομής διαχειρίζεται την υπολογιστική υποδομή του απο-
θετηρίου, του λογισμικού υλοποίησης και λειτουργίας του καθώς και των εφαρμογών που
συνεργάζονται με το λογισμικό.
• Τη δόμηση του περιεχομένου. Δηλαδή, τον τρόπο συλλογής και οργάνωσης του περιεχομέ-
νου στο αποθετήριο.
• Τις δυνατότητες και τις πολιτικές πρόσβασης σε σχέση με τα δικαιώματα που εκχωρούνται
στους χρήστες.
• Την εισαγωγή περιεχομένου στο αποθετήριο, είτε από τους επαγγελματίες πληροφόρησης,
είτε από τους καταθέτες (χρήστες) με τη διαδικασία της αυτοαρχειοθέτησης. Ειδικά η αυ-
τοαρχειοθέτηση, ακολουθεί διαφορετικές ροές εργασίας σε ιδρυματικά και θεματικά απο-
θετήρια.
• Την εξαγωγή περιεχομένου. Τα αποθετήρια δεν είναι αποκομμένα, δεν λειτουργούν μόνα
τους. Ανταλλάσουν περιεχόμενο ή/και μεταδεδομένα με άλλα αποθετήρια. Συμμετέχουν σε
συνεργατικά σχήματα κατανεμημένων αποθετηρίων (π.χ. Europeana) γι αυτό και χρειά-
ζονται πρότυπα διαλειτουργικότητας (π.χ. DublinCore) και πρωτόκολλα επικοινωνίας και
ανταλλαγής περιεχομένου (π.χ. OAI-PMH).
180
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
• Την ανάθεση αναγνωριστικών. Τα αναγνωριστικά σε ένα αποθετήριο είναι πολύ σημαντικό
ζήτημα καθώς διασφαλίζουν τη μακροχρόνια διατήρηση του περιεχομένου του αποθετη-
ρίου. Γι αυτό πρέπει να χρησιμοποιούνται συστήματα ανάθεσης παγκόσμιων μοναδικών
αναγνωριστικών, όπως το Handle, DOI κ.λπ..
• Την αναζήτηση και την πλοήγηση που είναι ίσως από τις πιο βασικές ροές εργασίας και
λειτουργίες του αποθετηρίου, γιατί με την αναζήτηση και την πλοήγηση ο χρήστης αλληλε-
πιδρά στο σύστημα.
• Τέλος, τη διαχείριση του αποθετηρίου. Η λειτουργία της διαχείρισης ενός αποθετηρίου είναι
από τις πλέον σημαντικές, απαιτητικές και πολύπλοκες καθώς είναι αυτή που ουσιαστικά
οργανώνει το περιεχόμενο, τους χρήστες, τα μεταδεδομένα, κ.λπ. και συντονίζει όλες τις
υπόλοιπες λειτουργίες του αποθετηρίου.
Το διάγραμμα που ακολουθεί, δείχνει τις ροές εργασίας.
Χρήστεσ και
δικαιώματα
Δόμηση
περιεχομένου
Πρόσβαση και Από τον
πολιτικέσ επαγγελματία
πληροφόρησησ Σε
Εισαγωγή ιδρυματικά
περιεχομένου αποθετήρια
Αποθετήρια Ροέσ Από τουσ χρήστεσ με
Εξαγωγή
αυτοαρχειοθέτηση
περιεχομενου Σε θεματικά
αποθετήρια
Αναγνωριστικά
Αναζήτηση και
πλοήγηση
Διαχείριση
αποθετηρίου
Σχήμα 5.10 Ροές εργασίας αποθετηρίων.
5.3.1 Ρόλοι χρηστών και δικαιώματα
Για την ορθή περιγραφή των αναμενόμενων από ένα σύγχρονο ηλεκτρονικό αποθετήριο λειτουργιών,
θεωρείται απαραίτητη η περιεκτική αναφορά στις κατηγορίες των χρηστών που πρόκειται να αλληλε-
πιδράσουν με αυτό. Δεδομένου του στόχου ενός αποθετηρίου, που είναι η παροχή στην ακαδημαϊκή
κοινότητα -και όχι μόνο- υπηρεσιών ανώτερης ποιότητας, οι χρήστες του καθίστανται άμεσα το κεντρι-
κότερο στοιχείο του. Οι στόχοι, οι απαιτήσεις του συστήματος αλλά και τα δικαιώματα των εκάστοτε
χρηστών διαφέρουν σημαντικά ανάλογα με την ιδιότητα των τελευταίων, αλλά και τις δικαιοδοσίες
τους επί του συστήματος. Βάσει των χαρακτηριστικών αυτών, οι χρήστες χωρίζονται σε κατηγορίες, σε
καθεμία από τις οποίες προσφέρεται ένα συγκεκριμένο υποσύνολο λειτουργιών, ώστε να καλυφθούν
πλήρως οι ανάγκες τους, να οριοθετηθεί η δράση τους και να αποφευχθεί οποιαδήποτε παρεμβολή των
ενεργειών τους σε ενέργειες άλλης κατηγορίας χρηστών. Οι κατηγορίες χρηστών ενός ηλεκτρονικού
αποθετηρίου είναι οι εξής:
Καταθέτης θεωρείται κάθε χρήστης στον οποίο δίνεται το δικαίωμα κατάθεσης-υποβολής τεκμη-
ρίων και μεταδεδομένων στο αποθετήριο με τη μορφή της αυτοαρχειοθέτησης (αλλιώς αυτοαπόθεσης).
181
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Η συγκεκριμένη κατηγορία, μάλιστα, περιλαμβάνει έναν σημαντικό αριθμό υποκατηγοριών χρηστών
που προκύπτει από την ιδιότητά τους. Οι χρήστες που έχουν δικαιώματα αυτοαρχειοθέτησης τροφο-
δοτούν το σύστημα με δημοσιευμένες εργασίες. Στις περισσότερες περιπτώσεις, μάλιστα, ο καταθέτης
ταυτίζεται με τον κύριο συγγραφέα του τεκμηρίου και, κατ’ επέκταση, με τον κάτοχο των πνευματικών
δικαιωμάτων επ’ αυτού. Βέβαια, αυτό δεν αποκλείει ο καταθέτης να ανήκει στη συγγραφική ομάδα και
να μην είναι ο πρώτος αναφερόμενος, αυτό που στην παραδοσιακή βιβλιοθηκονομία αναφέρεται ως το
άτομο που έχει την κύρια πνευματική υπευθυνότητα. Επιπρόσθετα, η κατάθεση στο αποθετήριο μπορεί
να γίνει από κάποιο εξουσιοδοτημένο, από τους συγγραφείς, πρόσωπο ή ακόμα και από το προσωπικό
της βιβλιοθήκης που ασχολείται με το αποθετήριο και είναι επιφορτισμένο με τη διαχείρισή του. Στην
περίπτωση αυτή δεν γίνεται αυοαρχειοθέτηση από το δημιουργό, δηλαδή, από έναν εκ των εκ των συγ-
γραφέων και κατά συνέπεια κάτοχο των πνευματικών δικαιωμάτων, αλλά από το προσωπικό της βιβλι-
οθήκης, που έχει εξουσιοδοτηθεί από τους συγγραφείς να διεκπεραιώσει την κατάθεση του τεκμηρίου.
Επίσης. υπάρχει και η περίπτωση της κατάθεσης εργασιών ή/και άλλων επιστημονικών δημοσιεύσεων
από άτομα τα οποία δεν εντάσσονται πια στο δυναμικό ενός ιδρύματος, αλλά σε μεγάλο βαθμό πραγμα-
τοποιήθηκαν σε περίοδο όπου εργαζόταν σε αυτό. Με οποιαδήποτε όμως ιδιότητα, εφόσον συμμετείχαν
σε επιστημονικές δημοσιεύσεις και μάλιστα είναι και οι πρώτοι αναφερόμενοι συγγραφείς, πρέπει ο
διαχειριστής του αποθετηρίου να προβλέπει και να χορηγεί τη δυνατότητα κατάθεσης σε αυτούς τους
χρήστες (EC, 2003). Ο καταθέτης έχει τη δυνατότητα να επιτελεί τις ακόλουθες λειτουργίες: έχει τη
δυνατότητα αυτοαρχειοθέτησης-κατάθεσης τεκμηρίων και εισαγωγής των απαραίτητων μεταδεδομέ-
νων τους, να παρακολουθεί την πορεία κατάθεσης, να ορίζει τις πολιτικές πρόσβασης και τις άδειες
χρήσης των τεκμηρίων που καταθέτει, να επικοινωνεί με τους διαχειριστές με συγκεκριμένο τρόπο και
ροή εργασίας. Να έχει τη δυνατότητα πλοήγησης, αναζήτησης και ανάκτησης τεκμηρίων. Να έχει τη
δυνατότητα πλοήγησης σε συλλογές, στα μεταδεδομένα, στα τεκμήρια και στα αποτελέσματα που προ-
κύπτουν από την αναζήτηση. Να έχει πρόσβαση σε βοηθητικές σελίδες και περιεχόμενο. Τέλος, να έχει
πρόσβαση σε προσωπική σελίδα με ιστορικό, εκκρεμείς υποθέσεις, πορεία καταθέσεων, τεκμήρια που
χρήζουν προσοχής, δικαιώματα κατάθεσης, ενημέρωση για τη διαδικασία της κατάθεσης κ.ά. Δηλαδή
να κάνει χρήση των υπηρεσιών εξατομίκευσης (myIR).
Αναγνώστης θεωρείται κάθε χρήστης ο οποίος επισκέπτεται το αποθετήριο ενός ιδρύματος με
σκοπό να αποκτήσει πρόσβαση σε τεκμήρια που έχουν αναρτηθεί από καταθέτες και τα οποία οργανω-
μένα διατηρούνται σε αυτό και διατίθενται από αυτό. Τόσο ο αναγνώστης όσο και ο καταθέτης (δημι-
ουργός, συγγραφέας) θεωρούνται τελικοί χρήστες του αποθετηρίου, διότι και οι δύο κάνουν χρήση του
περιεχομένου του. Απλώς ο καταθέτης έχει επιπλέον δικαίωμα αυτοαρχειοθέτησης στο αποθετήριο. Δε-
δομένου ότι το μεγαλύτερο μέρος των περιεχομένων ενός αποθετηρίου είναι ανοιχτό και διατίθεται με
ελεύθερη πρόσβαση στους χρήστες του Διαδικτύου, κάθε χρήστης του Διαδικτύου θεωρείται εν δυνάμει
αναγνώστης εφόσον και δύναται να προσπελάσει το περιεχόμενο και τις σελίδες του αποθετηρίου είτε
άμεσα, είτε ακόμα και έμμεσα, μέσω μιας μηχανής αναζήτησης. Είναι χαρακτηριστικές οι περιπτώσεις
αναζητήσεων στο Διαδίκτυο, ειδικότερα στη μηχανή αναζήτησης Google, οι οποίες οδηγούν σε περιε-
χόμενο αποθετηρίων. Επιπλέον, ο αναγνώστης μπορεί να οδηγηθεί σε περιεχόμενο αποθετηρίου μέσω
υπερσυνδέσμων. Η λογική αυτή εφαρμόζεται όλο και περισσότερο με τα ανοιχτά διασυνδεδεμένα δεδο-
μένα όπου οι χρήστες πλοηγούνται μεταξύ υπερσυνδέσμων, μέχρι να βρουν την πληροφορία που χρειά-
ζονται. Ο αναγνώστης μπορεί να αναζητήσει τεκμήρια βάσει κριτηρίων και δομημένων μεταδεδομένων
που βρίσκονται στο αποθετήριο, όπως το όνομα του συγγραφέα ή το αντικείμενο μιας μελέτης, λέξεις
κλειδιά, κ.λπ., καθώς επίσης να διαβάσει και, ενδεχομένως, να μεταφορτώσει τα τεκμήρια που επιθυ-
μεί. Υπάρχουν, όμως, και περιπτώσεις όπου η πρόσβαση σε συγκεκριμένο περιεχόμενο ενός αποθετη-
ρίου πρέπει να πραγματοποιηθεί υπό προϋποθέσεις και μόνο σε εξουσιοδοτημένους χρήστες. Τέτοιες
περιπτώσεις αφορούν σε τεκμήρια, που έχουν περιορισμούς λόγω πνευματικών δικαιωμάτων και στα
οποία έχουν πρόσβαση μόνο μέλη του ιδρύματος, είτε μέσα από τις εγκαταστάσεις του ιδρύματος, είτε
182
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
εκτός εγκαταστάσεων απομακρυσμένα αλλά με διεύθυνση (IP) του φορέα και με τη χρήση VPN. Οπότε
στην περίπτωση αυτή, αναγνώστης θεωρείται μόνο όποιος πληροί τα αντίστοιχα κριτήρια. Δηλαδή, για
παράδειγμα, ο χρήστης εκείνος που κατέχει διεύθυνση του δικτύου του φορέα, έγκυρα αναγνωριστικά
χρήστη, κ.λπ., ώστε να μπορεί να έχει πρόσβαση στα επιθυμητά τεκμήρια καθώς αίρονται οι δικλείδες
ασφαλείας του αποθετηρίου (EC, 2003). Ο αναγνώστης μπορεί να επιτελεί τις ακόλουθες λειτουργίες:
έχει τη δυνατότητα πλοήγησης σε αρχεία, τεκμήρια, σε συλλογές και μεταδεδομένα. Τη δυνατότητα
αναζήτησης και ανάκτησης τεκμηρίων. Τη δυνατότητα πλοήγησης στα αποτελέσματα των τεκμηρίων
και τη δυνατότητα πρόσβασης σε βοηθητικές σελίδες και περιεχόμενο.
Ο διαχειριστής αποθετηρίου, ή καλύτερα η ομάδα των ατόμων που φέρουν τη συγκεκριμένη
ιδιότητα, έχει την κύρια ευθύνη διαχείρισης και λειτουργίας του αποθετηρίου. Συνήθως διαχειριστές του
αποθετηρίου ενός ιδρύματος είναι οι επαγγελματίες πληροφόρησης ή/και οι πληροφορικοί, μηχανικοί
πληροφορικής (EC, 2003). Επομένως, στην ομάδα των διαχειριστών ανήκουν βιβλιοθηκονόμοι με ειδί-
κευση σε θέματα αποθετηρίων και μεταδεδομένων, αλλά και άτομα που έχουν τις απαραίτητες δεξιότη-
τες για να ανταποκριθούν στις τεχνικές πληροφορικής και στις σύγχρονες τεχνολογίες που τα αποθετήρια
χρησιμοποιούν. Βέβαια, υπάρχει και η περίπτωση ένα άτομο να φέρει και τις δύο ιδιότητες. Οι πληρο-
φορικοί λοιπόν είναι επιφορτισμένοι με αρμοδιότητες τεχνικής φύσεως, όπως ο καθορισμός, η τροπο-
ποίηση ομάδων χρηστών καθώς και των αντίστοιχων δικαιωμάτων αυτών και η υλοποίηση των προφίλ
μεταδεδομένων που θα χρησιμοποιηθούν στο αποθετήριο, με προσθαφαίρεση πεδίων μεταδεδομένων
που απαιτούνται για τα τεκμήρια που δημοσιεύονται και διατηρούνται στο αποθετήριο. Οι επαγγελματίες
πληροφόρησης θα προτείνουν το σχήμα και τα προφίλ μεταδεδομένων για κάθε τύπο τεκμηρίου, θα ανα-
λάβουν την εξέταση κάθε νέου προς κατάθεση τεκμηρίου ως προς την ορθότητα, εγκυρότητα και πλη-
ρότητα των παρεχόμενων από τους καταθέτες μεταδεδομένων, ενώ προβλέπεται και η ανατροφοδότηση
των τελευταίων με παρατηρήσεις και σαφείς οδηγίες ώστε να ολοκληρωθεί επιτυχώς η κατάθεση του
επιθυμητού τεκμηρίου. Ουσιαστικά τέτοιου είδους έλεγχοι αναμένεται να διασφαλίσουν την ποιότητα
των μεταδεδομένων, δηλαδή της τεκμηρίωσης του αποθετηρίου και να αυξήσουν την αξία των παρεχόμε-
νων υπηρεσιών προς τον τελικό χρήστη. Γιατί η σωστή τεκμηρίωση και η ορθότητα των μεταδεδομένων
διασφαλίζει την ποιότητα ανάκτησης και είναι αυτό που ουσιαστικά διακρίνει το δομημένο περιεχόμενο
των αποθετηρίων, από την αδόμητη και διάσπαρτη πληροφορία που βρίσκεται στο Διαδίκτυο.
Σε ότι αφορά τις λειτουργίες ο διαχειριστής του αποθετηρίου πρέπει να έχει τη δυνατότητα
κατάθεσης τεκμηρίων και εισαγωγής μεταδεδομένων και την παρακολούθηση της πορείας κατάθεσης,
δηλαδή, των υποβολών που γίνονται στο αποθετήριο. Πρέπει να μπορεί να ορίζει άδειες χρήσης και
πολιτικές πρόσβασης σε επίπεδο τεκμηρίου, αλλά και συλλογών, υποσυλλογών κ.λπ.. Να μπορεί να
επικοινωνεί με τους υπόλοιπους διαχειριστές του αποθετηρίου και του χρήστες με συγκεκριμένες φόρ-
μες και ροές εργασίας. Να έχει τη δυνατότητα πλοήγησης σε τεκμήρια, συλλογές και μεταδεδομένα.
Να μπορεί να αναζητήσει τεκμήρια και να πλοηγηθεί στα αποτελέσματα των αναζητήσεών του. Να
έχει πρόσβαση σε βοηθητικές σελίδες και σε περιεχόμενο βοηθητικό σχετικά με το αποθετήριο. Να
μπορεί να φτιάχνει τη δενδρική δομή του αποθετηρίου και να ταξινομεί τα τεκμήρια κάτω από τη δομή.
Να μπορεί να αλλάζει τη δομή. Να μπορεί να ορίσει, να τροποποιήσει και να διαγράψει συλλογές και
τεκμήρια. Να μπορεί να παραμετροποιήσει τις διεπαφές με τις οποίες αλληλεπιδρούν οι χρήστες του
αποθετηρίου σε επίπεδο συλλογής. Να μπορεί να μετακινεί τεκμήρια μεταξύ συλλογών. Να ορίζει και
να τροποποιεί τα δικαιώματα πρόσβασης και επεξεργασίας σε τεκμήρια, συλλογές και μεταδεδομένα.
Να μπορεί να ορίσει και τροποποιήσει τις παραμέτρους, διαδικασίες και δικαιώματα κατάθεσης τεκμη-
ρίων. Να μπορεί να ορίζει και να τροποποιεί άδειες χρήσης για τεκμήρια, συλλογές και μεταδεδομένα.
Να έχει τη δυνατότητα ορισμού και τροποποίησης των δικαιωμάτων ελέγχου των τεκμηρίων και των
μεταδεδομένων τους. Να μπορεί να εξάγει μαζικά ή επιλεκτικά τεκμήρια και μεταδεδομένα, έτσι ώστε
να εξασφαλίζεται η επικοινωνία και η διαλειτουργικότητα με άλλα αποθετήρια.
183
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Σχετικά με τα μεταδεδομένα, να μπορεί να ορίσει και τροποποιήσει τα αναζητήσιμα και τα ορατά
ή μη πεδία μεταδεδομένων. Να μπορεί να επεξεργαστεί τα τεκμήρια και τα μεταδεδομένα τους. Να ορί-
ζει, ή και να τροποποιεί το σχήμα μεταδεδομένων και τα διάφορα προφίλ, ανά τεκμήριο και συλλογή. Να
μπορεί να ελέγχει τα αρχεία, τεκμήρια, και μεταδεδομένα ως προς την ποιότητά τους και να μπορεί να τα
διαγράψει. Να μπορεί να ορίσει, τροποποιήσει τις φόρμες εισαγωγής μεταδεδομένων. Δηλαδή, να μπορεί
να ορίσει τις προκαθορισμένες τιμές, τα πεδία, υποχρεωτικά και προαιρετικά, τα σύνολα τιμών κ.λπ..
Τέλος, σχετικά με το σύστημα ο διαχειριστής πρέπει να μπορεί να ορίσει και να τροποποιήσει
τις βασικές παραμέτρους του, να έχει πρόσβαση και να εξάγει στατιστικά που αφορούν τη λειτουργία
του συστήματος και να μπορεί να ορίσει και να τροποποιήσει τις παραμέτρους λήψης των αντιγράφων
ασφαλείας, καθώς να είναι υπεύθυνος και για τη λήψη τους.
Ο διαχειριστής-τεχνικός υποδομής αποτελεί τον κύριο διαχειριστή της υπολογιστικής υποδομής
του αποθετηρίου, όσο και του λογισμικού υλοποίησης και λειτουργίας του καθώς και των εφαρμογών
που συνεργάζονται με το λογισμικό (EC, 2003). Δεδομένης της σημασίας και της τεχνικής φύσης των
αρμοδιοτήτων του, αλλά και της συχνότητας παρέμβασής του στη λειτουργία του συστήματος, ο συγκε-
κριμένος διαχειριστής θεωρείται σκόπιμο να μην αποτελέσει μέλος της ομάδας των διαχειριστών απο-
θετηρίου, αλλά να αποτελέσει μια ξεχωριστή οντότητα, λόγω των απαιτήσεων του συστήματος και των
προβλημάτων και ζητημάτων που πρέπει να διαχειριστεί. Πρέπει λοιπόν να διαθέτει προχωρημένες γνώ-
σεις διαχείρισης βάσεων δεδομένων αλλά και πληροφοριακών και λειτουργικών συστημάτων, καθώς
και εξοικείωση με τις προγραμματιστικές τεχνολογίες (για παράδειγμα Java) που χρησιμοποιεί η πλατ-
φόρμα του αποθετηρίου. Ο διαχειριστής-τεχνικός υποδομής, είναι υπεύθυνος για την εγκατάσταση και
την αρχική παραμετροποίηση του αποθετηρίου με βάση τις επιλογές και απαιτήσεις του φορέα. Επίσης,
για τη διασφάλιση της αδιάλειπτης και εύρυθμης λειτουργίας του συστήματος, την τήρηση αντιγράφων
ασφαλείας, την παρακολούθηση της κατάστασης των διαθέσιμων υπολογιστικών πόρων, την αναβάθ-
μιση, παραμετροποίηση, τροποποίηση του λογισμικού, εφόσον κάτι τέτοιο κρίνεται απαραίτητο διότι
το ίδρυμα και οι χρήστες του αποθετηρίου έχουν νέες απαιτήσεις ή εφόσον η αλλαγή της τεχνολογίας
το απαιτεί. Επίσης, πρέπει να εξασφαλίζει τη διαλειτουργικότητα του αποθετηρίου, σε τεχνικό επίπεδο,
μια και τα αποθετήρια συμμετέχουν σε πολυσυλλεκτικά σχήματα παροχής ψηφιακού περιεχομένου, για
παράδειγμα την Europeana, και πρέπει να μπορούν να υποδεχτούν αλλά και να εξάγουν περιεχόμενο με
αυτόματο τρόπο. Επομένως, η τεχνική διαλειτουργικότητα είναι απαραίτητο να εξασφαλίζεται. Τέλος,
πρέπει να μπορεί να αναβαθμίσει ή να τροποποιήσει το λογισμικό προκειμένου να καλυφθούν πιθανές
νέες ανάγκες των χρηστών ή να απαλειφθούν δυσλειτουργίες και ασυμβατότητες. Σε ότι αφορά τις
λειτουργίες, ο διαχειριστής-τεχνικός υποδομής, πρέπει να έχει τη δυνατότητα πλοήγησης, αναζήτησης
και ανάκτησης τεκμηρίων. Να έχει τη δυνατότητα πλοήγησης σε συλλογές, στα μεταδεδομένα, στα
τεκμήρια και στα αποτελέσματα που προκύπτουν από την αναζήτηση. Να έχει πρόσβαση σε βοηθητικές
σελίδες και περιεχόμενο. Να ορίζει και να τροποποιεί τις βασικές παραμέτρους και επιλογές του συ-
στήματος. Να έχει πρόσβαση στα στατιστικά που αφορούν στη λειτουργία του συστήματος. Να ορίζει,
τροποποιεί και παραμετροποιεί τις παραμέτρους για τη λήψη αντιγράφων ασφαλείας του αποθετηρίου.
Να παίρνει τα αντίγραφα ασφαλείας σε επίπεδο τεκμηρίων, συλλογών και μεταδεδομένων. Να μπορεί
να διαχειριστεί, παραμετροποιήσει και να παρακολουθήσει το υλικό και του υπολογιστικούς πόρους που
αφορούν στην υποδομή του αποθετηρίου. Να μπορεί να επαναφέρει το αποθετήριο σε προηγούμενη
σταθερή κατάσταση σε περίπτωση βλάβης ή δυσλειτουργίας. Να μπορεί να ορίσει και να τροποποιήσει
το γραφικό περιβάλλον και διεπαφών με τις οποίες αλληλεπιδρά ο χρήστης (αναγνώστης, καταθέτης,
κ.λπ.). Να μπορεί να ορίσει και να τροποποιήσει τα μοναδικά αναγνωριστικά των τεκμηρίων, είτε βα-
σίζονται σε κάποιο σύστημα-πρότυπο όπως για παράδειγμα το Handle ID System είτε βασίζονται σε
αυτόματη ονοματοδοσία από το λογισμικό, όπως για παράδειγμα το DSpace που αν δεν υπάρχει Handle-
χειρίζεται τα αναγνωριστικά με δικό του τρόπο.
184
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
5.3.2 Δόμηση περιεχομένου
Ένα ιδρυματικό αποθετήριο, λόγω της ποικιλομορφίας του περιεχομένου του και του δυνητικά μεγάλου
πλήθους των τεκμηρίων που διατηρεί, χρειάζεται να διαθέτει τη δυνατότητα οργάνωσης του περιεχο-
μένου του με ένα δομημένο τρόπο που θα βασίζεται σε ένα, πιθανώς μεταβαλλόμενο κατά τη διάρκεια
λειτουργίας του, σύστημα ομαδοποίησης. Δηλαδή, πρέπει να έχει πολιτική ανάπτυξης της συλλογής
του, η οποία να καθορίζει το σύστημα ομαδοποίησης των τεκμηρίων. Στις περισσότερες των περιπτώ-
σεων η ομαδοποίηση και η κατάταξη των τεκμηρίων σε ένα αποθετήριο, γίνεται με ιεραρχικό τρόπο.
Τα αποθετήρια είναι ιεραρχικά, και αντιστοιχίζουν το σύνολο των τεκμηρίων σε μια πολυεπίπεδη δομή.
Μια από τις βασικές λειτουργικές απαιτήσεις ενός ιδρυματικού αποθετηρίου είναι η δυνατότητα
ομαδοποίησης των τεκμηρίων σε συλλογές με θεματικούς συνήθως άξονες που ορίζονται από το φορέα
και εφαρμόζονται από το διαχειριστή του συστήματος. Για παράδειγμα, η ομαδοποίηση των τεκμηρίων
ενός ακαδημαϊκού ιδρύματος μπορεί να ακολουθεί ιεραρχική οργάνωση με τη μορφή δέντρου, τις σχο-
λές ή/και τμήματα, τομείς, που αντικατοπτρίζουν και τα υπηρετούμενα γνωστικά/ θεματικά πεδία. Αυτό
είναι ιδιαίτερα συνηθισμένο σε ακαδημαϊκά ιδρύματα Σε τέτοιες περιπτώσεις, η ύπαρξη μιας δενδρικής
ή γενικότερα, ιεραρχικής δομής διευκολύνει τη διαχείριση, αναζήτηση και εμφάνιση των τεκμηρίων,
ενώ βελτιώνει παράλληλα την απόδοση, την ασφάλεια καθώς και τη διατήρηση των τεκμηρίων στο
αποθετήριο. Η ομαδοποίηση των τεκμηρίων σε συλλογές με συγκεκριμένα κριτήρια, δίνει και τη δυνα-
τότητα ορισμού διαφορετικών επιλογών διαχείρισης και κατάθεσης σε κάθε συλλογή. Για παράδειγμα
δίνονται διαφορετικές φόρμες εισαγωγής μεταδεδομένων, κατάλληλα προσαρμοσμένων στις απαιτή-
σεις συγκεκριμένων ομάδων χρηστών.
Στην οργάνωση του περιεχομένου του αποθετηρίου και στη δομή του, πρέπει να ληφθούν υπό-
ψη διάφορα ζητήματα. Δηλαδή, το αποθετήριο πρέπει:
• Να παρέχει τη δυνατότητα δενδρικής δομής και κατάταξης των τεκμηρίων σε συλλογές.
• Να παρέχει τη δυνατότητα μεταβολής της δενδρικής δομής του με εύκολο τρόπο.
• Να υποστηρίζει απεριόριστο αριθμό επιπέδων στη δενδρική δομή. Δηλαδή, ο διαχειριστής
να μπορεί να ορίσει απεριόριστο πλήθος συλλογών και υποσυλλογών.
• Να δίνει τη δυνατότητα μετακίνησης τεκμηρίου ή ομάδας τεκμηρίων σε συλλογές και να
επιτρέπει την ταξινόμηση ενός τεκμηρίου σε περισσότερες της μίας συλλογής.
• Να επιτρέπει τη δυνατότητα ορισμού διαχειριστών ανά συλλογή και τη δυνατότητα απο-
κλεισμού της πρόσβασης ομάδων χρηστών από συγκεκριμένες συλλογές.
• Να παρέχει τη δυνατότητα ορισμού των μεταδεδομένων ανά συλλογή και τη δυνατότητα
υλοποίησης προκαθορισμένων τιμών για τα μεταδεδομένα.
• Να επιτρέπει παραμετροποίηση σε βασικό επίπεδο, για παράδειγμα εισαγωγικό κείμενο,
κείμενο για τα πνευματικά δικαιώματα, λογότυπο κ.λπ., ανά συλλογή τεκμηρίων.
• Να επιτρέπει τη μετακίνηση συλλογών στη δενδροειδή δομή και κατά τη μετακίνηση συλ-
λογών ή τεκμηρίων να διατηρούνται στο ακέραιο τα μεταδεδομένα και το περιεχόμενο.
• Να ενημερώνει τον διαχειριστή για πιθανά σφάλματα ή ασυμβατότητες που προκύπτουν
από την μεταβολή του σχήματος ταξινόμησης.
5.3.3 Πρόσβαση και δικαιώματα χρηστών
Παρά το γεγονός ότι τα αποθετήρια συνδέονται άμεσα και προωθούν την ανοιχτή πρόσβαση, πρέπει να
προβλέπεται η δυνατότητα περιορισμού της πρόσβασης σε ορισμένα τεκμήρια, γιατί συνήθως το περιε-
χόμενό του δεν είναι εντελώς ελεύθερο. Οι περιορισμοί πρόσβασης μπορεί να επιβάλλονται για διάφο-
ρους λόγους, όπως η αποφυγή παραβίασης πνευματικών δικαιωμάτων, η προστασία μιας πρωτότυπης
ερευνητικής εργασίας που βρίσκεται σε πρώιμο στάδιο, καθώς και η προστασία πατεντών ή γενικότερα
ερευνητικών εργασιών που χρηματοδοτούνται από κάποιον εξωτερικό φορέα. Στην περίπτωση αυτή η
185
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
πρόσβαση μπορεί να είναι κλειστή τουλάχιστον για κάποιο χρονικό διάστημα, ή να παρέχεται επιλεκτική
πρόσβαση μόνο σε πιστοποιημένους χρήστες του φορέα μέσα από τις εγκαταστάσεις του ή απομακρυ-
σμένα με τη χρήση VPN. Η πρόσβαση σε ένα συγκεκριμένο τεκμήριο ενός αποθετηρίου εξαρτάται συνή-
θως από το είδος του χρήστη που αιτείται την πρόσβαση, δηλαδή αν είναι πιστοποιημένος από το φορέα
στον οποίο ανήκει, αν είναι εξωτερικός χρήστης, αν τα δικαιώματα που αυτός διαθέτει σε συνδυασμό με
τη συλλογή στην οποία ανήκει το τεκμήριο το επιτρέπουν και τέλος αν οι περιορισμοί που το διέπουν σε
επίπεδο συλλογών ή τεκμηρίων δεν εμποδίζουν την πρόσβαση σε αυτό (Koulouris & Kapidakis, 2012).
Οι περιορισμοί πρόσβασης συνήθως καθορίζονται από το διαχειριστή του συστήματος σε συ-
νεργασία με τον καταθέτη, το συγγραφέα, δημιουργό, που συνήθως αυτοαρχειοθετεί στο αποθετήριο
και έχει τα πνευματικά δικαιώματα του περιεχομένου. Για τη διευκόλυνση της διαδικασίας αυτής χρη-
σιμοποιούνται οι άδειες χρήσης που συνοδεύουν συνήθως ένα έργο και καθορίζουν πώς μπορεί να
χρησιμοποιηθεί αυτό από τρίτους και ποιες υποχρεώσεις ορίζονται για αυτούς. Στην κατεύθυνση της
διευκόλυνσης του χρήστη και της απλοποίησης της διαδικασίας, έχουν υλοποιηθεί και εφαρμόζονται
ολοένα και περισσότερο με επιτυχία, οι άδειες χρήσης CC (Creative Commons, Βλ. Κεφάλαιο 6), οι
οποίες κερδίζουν συνεχώς έδαφος, καθώς παρουσιάζουν μεγάλη ευελιξία. Ειδικά στο σημείο των πνευ-
ματικών δικαιωμάτων και των δικαιωμάτων πρόσβασης και αναπαραγωγής που μπορεί ο δημιουργός να
εκχωρήσει σε τρίτους. Επίσης, ένα μεγάλο πλεονέκτημά τους είναι ότι ορίζονται σε μορφή αναγνωρίσι-
μη από ηλεκτρονικό υπολογιστή.
Η πρόσβαση δεν αφορά μόνο την ανάγνωση ή τη μεταφόρτωση του τεκμηρίου, αλλά και τα με-
ταδεδομένα που το συνοδεύουν. Η διαδικασία αυτή μπορεί να γίνει με την προσθαφαίρεση εγγραφών
και των αντίστοιχων ψηφιακών τεκμηρίων που τα συνοδεύουν. Επομένως, το αποθετήριο πρέπει να
έχει χρήστες, ρόλους και δικαιώματα, όπως περιγράφηκαν παραπάνω για τους καταθέτες, αναγνώστες
και διαχειριστές του.
Το αποθετήριο πρέπει να επιτρέπει τον ορισμό και την τροποποίηση των δικαιωμάτων πρόσβασης
σε επίπεδο τεκμηρίου και συλλογής. Να επιτρέπει το ορισμό και την τροποποίηση των δικαιωμάτων πρό-
σβασης για μεμονωμένους χρήστες και ομάδες χρηστών. Να επιτρέπει την επεξεργασία των τεκμηρίων που
είναι οργανωμένα σε συλλογές για μεμονωμένους χρήστες και ομάδες χρηστών. Να εμφανίζει τα μεταδε-
δομένα τεκμηρίων που δεν είναι διαθέσιμα λόγω περιορισμών, αλλά που πρέπει οι χρήστες να γνωρίζουν
την ύπαρξή τους και να τα αναζητήσουν στον αρχικό διαθέτη και κάτοχο των πνευματικών δικαιωμάτων.
Το αποθετήριο πρέπει να επιτρέπει τον ορισμό άδειας χρήσης σε επίπεδο τεκμηρίου, συλλογής
και μεταδεδομένων. Το αποθετήριο πρέπει να επιτρέπει τη δυνατότητα ορισμού προεπιλεγμένης άδειας
χρήσης σε επίπεδο συλλογής, που θα εφαρμόζεται σε όλα τα τεκμήρια που περιέχει. Επίσης, τα δικαιώ-
ματα πρόσβασης και αδειών χρήσης να μπορούν να ορίζονται με ιεραρχικό τρόπο, δηλαδή, να ισχύουν
από τα ψηφιακά τεκμήρια που ανήκουν στα υψηλότερα στρώματα ιεραρχίας αναφορικά με τη δομή του
αποθετηρίου, σε τεκμήρια χαμηλότερα στην ιεραρχία του συστήματος. Για παράδειγμα στο DSpace, οι
άδειες χρήσης που δίδονται σε επίπεδο τεκμηρίων μιας κοινότητας μπορούν να ισχύουν και για τα τεκ-
μήρια των συλλογών και υποσυλλογών που βρίσκονται κάτω από την κοινότητα αυτή.
Το αποθετήριο πρέπει να επιτρέπει τη δυνατότητα ορισμού δικαιωμάτων πρόσβασης με κριτή-
ριο την τοποθεσία του χρήστη, δηλαδή, την IP διεύθυνση από την οποία έχει πρόσβαση στο αποθετήριο.
Αυτό ορίζει την ασφάλεια του αποθετηρίου από κακόβουλη χρήση. Το αποθετήριο πρέπει να εφαρμόζει
άδειες χρήσης, οι οποίες διαβάζονται από ηλεκτρονικό υπολογιστή, για παράδειγμα CC.Το αποθετήριο
πρέπει να επιτρέπει την πολιτική πρόσβασης με χρονικό περιορισμό σε κάποια τεκμήρια για όλους τους
χρήστες, αλλά και τη δυνατότητα επανεξέτασης και τροποποίησης των δικαιωμάτων πρόσβασης, της
άρσης του αποκλεισμού, με βάση την πολιτική του αποθετηρίου και του ιδρύματος. Το αποθετήριο πρέ-
πει να απαγορεύει την πρόσβαση σε τεκμήρια που έχουν διαγραφεί ή αποσυρθεί από αυτό. Τέλος, πρέπει
να χρησιμοποιεί το μηχανισμό πιστοποίησης του φορέα για την πιστοποίηση των χρηστών.
186
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
5.3.4 Εισαγωγή περιεχομένου
Η διαδικασία εμπλουτισμού ενός αποθετηρίου με νέο περιεχόμενο είναι από τις πλέον κρίσιμες λειτουρ-
γίες που αυτό καλείται να πραγματοποιεί. Εξάλλου η πρωτοπορία των αποθετηρίων, έγκειται στη δυνα-
τότητα εμπλουτισμού του περιεχομένου του από τους χρήστες με τη διαδικασία της αυτοαρχειοθέτησης
(κατάθεσης, αυτοαπόθεσης). Το περιεχόμενο μπορεί να εισαχθεί λοιπόν σε ένα αποθετήριο είτε μέσω
της διαδικασίας κατάθεσης (π.χ. αυτοαρχειοθέτησης) από έναν πιστοποιημένο χρήστη είτε μέσω μαζικής
εισαγωγής περιεχομένου που συνήθως προέρχεται από ένα εξωτερικό σύστημα, από άλλο αποθετήριο ή
από συνεργατικά σχήματα κατανεμημένων αποθετηρίων, όπως η Europeana. Στην περίπτωση της κατά-
θεσης, υπάρχουν σε γενικές γραμμές δύο βασικές επιλογές: η αυτοαρχειοθέτηση, στην οποία ο χρήστης
που καταθέτει ένα τεκμήριο είναι και δημιουργός του και κατέχει τουλάχιστον ένα μέρος από τα πνευμα-
τικά δικαιώματά του και η κατάθεση που γίνεται με τη μεσολάβηση του προσωπικού της βιβλιοθήκης του
ιδρύματος που ασχολείται με το αποθετήριο και καταθέτει το τεκμήριο για λογαριασμό του δημιουργού
του, ύστερα από τη σύμφωνη γνώμη του δημιουργού. Οι ροές εργασίας της αυτοαρχειοθέτησης περιγρά-
φονται αναλυτικά στην επόμενη ενότητα 5.3.5.Η μαζική εισαγωγή περιεχομένου, γίνεται κατά την ανα-
βάθμιση του λογισμικού του αποθετηρίου ή τη μετάβαση από ένα σύστημα (και λογισμικό) αποθετηρίου
σε ένα νέο. Κατά τη διαδικασία αυτή, πρέπει το σύνολο του περιεχομένου που είναι αποθηκευμένο στο
παλιό σύστημα να μεταφερθεί αναλλοίωτο στο νέο, διατηρώντας τη δομή του, τα μεταδεδομένα και τα
ψηφιακά τεκμήρια και κυρίως τη συνοχή τους. Για τον παραπάνω λόγο, ένα αποθετήριο είναι απαραίτη-
το να διαθέτει μηχανισμούς μαζικής εισαγωγής και εξαγωγής περιεχομένου. Η εισαγωγή περιεχομένου,
πρέπει να εκφράζεται σε κατάλληλη μορφή με τη χρήση διεθνών ανοιχτών προτύπων, (DublinCore, OAI-
PMH, EDMκ.λπ.), ώστε να μην υπάρχει απώλεια πληροφορίας κατά τη μετάβαση.
Σημειώνεται ότι το αποθετήριο πρέπει να υποστηρίζει διαδικασίες εισαγωγής περιεχομένου που
διέπονται από τις εξής παραμέτρους:
• Να μην θέτει περιορισμούς στο συνολικό αριθμό βημάτων μιας διαδικασίας κατάθεσης που
υποστηρίζει, αλλά αυτό μπορεί να υλοποιηθεί σε προαιρετική βάση ανάλογα με την πολιτι-
κή του αποθετηρίου.
• Να επιτρέπει τον ορισμό και τροποποίηση των παραμέτρων της διαδικασίας κατάθεσης.
Για παράδειγμα ποιοί χρήστες έχουν δικαίωμα κατάθεσης, ποια είναι τα βήματα, ο αριθμός
τους, πόσοι χρήστες συμμετέχουν σε κάθε βήμα κ.λπ..
• Η διαδικασία κατάθεσης πρέπει να αλλάζει και σε επίπεδο συλλογής αλλά και σε επίπεδο
τεκμηρίου. Δηλαδή, το αποθετήριο πρέπει να παρέχει τη δυνατότητα ορισμού ξεχωριστής
διαδικασίας κατάθεσης για κάθε συλλογή τεκμηρίων και για κάθε είδος υποβαλλόμενου
τεκμηρίου. Για παράδειγμα, άλλη ροή εργασίας και φόρμα έχει η κατάθεση εργασιών (πτυ-
χιακές, μεταπτυχιακές, διδακτορικές) και άλλη η κατάθεση επιστημονικών δημοσιεύσεων
(άρθρων σε πρακτικά συνεδρίων, άρθρων περιοδικών, κ.λπ.). Βέβαια, αυτό είναι θέμα που
καθορίζεται στην πολιτική του αποθετηρίου. Διότι, μπορεί να επιλεχθεί η πολιτική να υπάρ-
χει μια ενιαία ροή εργασίας και μια μοναδική φόρμα εισαγωγής μεταδεδομένων για όλα
τα τεκμήρια και απλά να γίνεται χρήση της ίδια φόρμας με τη συμπλήρωση διαφορετικών
πεδίων κάθε φορά.Το αποθετήριοοφείλει ναπαρέχει τη δυνατότητα κατάθεσης τεκμηρίων
και μεταδεδομένωνμέσω κατάλληλωνδιεπαφών.
• Πρέπει να επιτρέπει τον ορισμό δικαιωμάτων κατάθεσης σε μια συλλογή για μεμονωμένους
χρήστες και ομάδες χρηστών.
• Πρέπει να επιτρέπει τον έλεγχο ενός υποβαλλόμενου τεκμηρίου από κάποιον ειδικό για την
αποδοχή ή απόρριψή του. Συνήθως ο ρόλος αυτός ανήκει στους επαγγελματίες πληροφό-
ρησης και στους πληροφορικούς που ανήκουν στην ομάδα διαχειριστών του αποθετηρίου.
• Πρέπει να επιτρέπει τη δυνατότητα ορισμού δικαιωμάτων ελέγχου σε επίπεδο τεκμηρίων
για μεμονωμένους χρήστες και ομάδες χρηστών και σε επίπεδο συλλογής.
187
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
• Οφείλει να παρέχει τη δυνατότητα ορισμού της διαδικασίας κατάθεσης με τη συμμετοχή
μεμονωμένων χρηστών και ομάδων χρηστών.
• Πρέπει να πληροφορεί κάθε χρήστη ή ομάδα χρηστών που εμπλέκεται σε μια διαδικασία
κατάθεσης για τις ενέργειες που καλείται να πραγματοποιήσει, για τους υπόλοιπους εμπλε-
κόμενους χρήστες, ή ομάδες χρηστών.
• Πρέπει να πληροφορεί το χρήστη που έχει δικαίωμα κατάθεσης σε ποιο στάδιο της διαδικα-
σίας ή της ροής εργασίας βρίσκεται. Το αποθετήριο καλό θα είναι να δείχνει στον καταθέτη
τις δυνατότητες κατάθεσης του τεκμηρίου και σε ποιες συλλογές μπορεί να το εντάξει.
ο χρήστης πρέπει να έχει τη δυνατότητα σύνοψης όλων των διαδικασιών κατάθεσης στις
οποίες εμπλέκεται και των ενεργειών που αναμένονται από αυτόν. Για παράδειγμα, αν πρέ-
πει να επιμεληθεί τα μεταδεδομένα τεκμηρίων, αν πρέπει να ελέγξει τεκμήρια που έχει ο
ίδιος οι άλλοι χρήστες υποβάλλει, κ.λπ..
• Το αποθετήριο πρέπει να παρέχει τις κατάλληλες φόρμες εισαγωγής μεταδεδομένων για
κάθε τύπο τεκμηρίου και τα υποχρεωτικά πεδία μεταδεδομένων που πρέπει να συμπληρώσει
ο καταθέτης. Ακόμα και στην περίπτωση που υπάρχει μία φόρμα για όλα τα είδη τεκμηρίων,
κάτι το οποίο ορίζεται στην πολιτική του αποθετηρίου, ο καταθέτης πρέπει να γνωρίζει ποια
πεδία πρέπει να συμπληρώσει υποχρεωτικά στην κάθε περίπτωση. Το αποθετήριο πρέπει
να παρέχει κατά την κατάθεση ενός τεκμηρίου, φόρμα κατάθεσης με μηχανισμό αυτόματου
συντακτικού ελέγχου και επαλήθευσης των εισαγόμενων μεταδεδομένων ως προς τις ορι-
σμένες ανά είδος τεκμηρίου προδιαγραφές. Πιθανά θα μπορούσε να συνδράμει το χρήστη
και με αυτόματη συμπλήρωση μέρους των μεταδεδομένων ή την επιλογή από προκαθορι-
σμένες τιμές με τη χρήση λίστας τιμών.
• Το αποθετήριο πρέπει να δίνει τη δυνατότητα κατάθεσης μόνο μεταδεδομένων ενός τεκμηρίου,
χωρίς το ίδιο το τεκμήριο, είτε γιατί έχει περιορισμούς στα δικαιώματα –κάτι το οποίο συμβαί-
νει σε δημοσιευμένα άρθρα περιοδικών- είτε γιατί το τεκμήριο βρίσκεται σε κάποιο άλλο απο-
θετήριο, όπως στην περίπτωση της Europeanaόπου τα τεκμήρια βρίσκονται στα κατανεμημένα
αποθετήρια και η πρόσβαση γίνεται μόνο από αυτά. Το αποθετήριο πρέπει να επιτρέπει την προ-
σαρμογή της φόρμας εισαγωγής μεταδεδομένων για διαφορετικά είδη υποβαλλόμενων τεκμηρί-
ων και δεν πρέπει να έχει περιορισμούς στον αριθμό των επιτρεπόμενων πεδίων μεταδεδομένων
για κάθε τεκμήριο. Ούτε περιορισμούς σε σχέση με τα αρχεία που θα συνοδεύουν το τεκμήριο.
• Να προβλέπει άδειες χρήσης οι οποίες θα κατατίθενται μαζί με τα τεκμήρια και θα είναι σε
μορφή που είναι αναγνώσιμη από υπολογιστή. Μεγάλη πρόοδος στο θέμα αυτό έχει γίνει με
τις άδειες χρήσης CC (CC, 2001).Το αποθετήριο πρέπει να παρέχει τη δυνατότητα ελέγχου
μορφότυπου για τα υποβαλλόμενα προς κατάθεση αρχεία. Δυνητικά θα μπορούσε να παρέχει
λογισμικό ή εφαρμογές μετατροπής του μορφότυπου, όταν αυτό δεν συνάδει με την πολιτική
περιεχομένου του αποθετηρίου. Επιπρόσθετη υπηρεσία θα μπορούσε να αποτελεί η παροχή
λογισμικού για την ανίχνευση ιών σε κάθε υποβαλλόμενο αρχείο. Το αποθετήριο πρέπει να
χειρίζεται το τεκμήριο ως ενιαία μονάδα, διατηρώντας τις σχέσεις μεταξύ των συστατικών
μερών του, στην περίπτωση τεκμηρίων που αποτελούνται από περισσότερα του ενός αρχεία.
Το αποθετήριο πρέπει να προβλέπει τη δυνατότητα μαζικής εισαγωγής τεκμηρίων εκφρασμέ-
νων σε κατάλληλη μορφή που διατηρεί τη δομή και την ιεραρχία τους. Επίσης να επιτρέπει
την αυτόματη εισαγωγή μεταδεδομένων που αντιστοιχούν σε τεκμήρια άλλων αποθετηρίων
σύμφωνα βέβαια με διεθνή πρότυπα και πρωτόκολλα, (π.χ. OAI-PMH). Καλό θα ήταν κατά
τη αυτόματη εισαγωγή τεκμηρίων από εξωτερικά συστήματα, ή από προηγούμενες εκδόσεις
του υπάρχοντος συστήματος (αναβάθμιση να συμπεριλαμβάνει μηχανισμό αναφορών προ-
βλημάτων. Τέλος, το αποθετήριο πρέπει να υποστηρίζει τη συνολική διαδικασία κατάθεσης
μέσω γραφικής διεπαφής, με την υλοποίηση συγκεκριμένων οδηγιών.
188
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
5.3.5 Αυτοαρχειοθέτηση και ροές εργασίας
Το περιεχόμενο λοιπόν των αποθετηρίων προκύπτει και από τους τελικούς χρήστες με τη διαδικασία της
αυτοαρχειοθέτησης και εισάγεται από αυτούς ή τους επαγγελματίες πληροφόρησης με συγκεκριμένες
ροές εργασίας, οι οποίες αναπτύσσονται αναλυτικά στην παρούσα ενότητα.
Τα αποθετήρια διακρίνονται σε θεματικά και σε ιδρυματικά. Και στις δύο περιπτώσεις δύναται
να εφαρμοστεί η αυτοαρχειοθέτηση με συγκεκριμένες ροές εργασίες. Η αυτοαρχειοθέτηση που γίνεται
σε ιδρυματικά αποθετήρια, αφορά κυρίως την κατάθεση εργασιών των μελών ενός ιδρύματος, των άρ-
θρων τους και του κάθε είδους επιστημονικού και ερευνητικού τους έργου. (π.χ. διπλωματικές εργασίες,
διατριβές, άρθρα περιοδικών, ανακοινώσει συνεδρίων, κ.λπ.). Για κάθε τύπο περιεχομένου, δύναται –και
αυτό ορίζεται στην πολιτική του αποθετηρίου- να υπάρχει διαφορετική ροή εργασίας όσον αφορά την
αυτοαρχειοθέτηση. Οι διαφορετικές ροές εργασίας αυτοαρχειοθέτησης αναλύονται στο κεφάλαιο αυτό
ενώ γίνεται ιδιαίτερη μνεία στην αυτοαρχειοθέτηση διπλωματικών και διδακτορικών εργασιών (στο εξής
εργασιών) που είναι πολύ συνηθισμένη σε ιδρυματικά αποθετήρια και θεωρείται πιο περίπλοκη, λόγω
του γεγονότος ότι αφορά φοιτητές, καθηγητές και επιστήμονες της πληροφόρησης. Η αυτοαρχειοθέτηση
εξαρτάται επίσης από το λογισμικό του αποθετηρίου. Το λογισμικό ανοιχτού κώδικα, όπως το DSpace, το
Fedora, το E-Printsκ.ά., που χρησιμοποιείται συνήθως για την υλοποίηση αποθετηρίων, δίνει τη δυνατό-
τητα στο διαχειριστή του αποθετηρίου να ορίσει ροές εργασίας για την αυτοαρχειοθέτηση των τεκμηρί-
ων. Οι ροές εργασίας αυτοαρχειοθέτησης σε περιβάλλον αποθετηρίου αναλύονται στη συνέχεια.
5.3.6 Αυτοαρχειοθέτηση και ροές εργασίας σε ιδρυματικά αποθετήρια
Η αυτοαρχειοθέτηση εργασιών στις περισσότερες των περιπτώσεων είναι υποχρεωτική για τους φοιτη-
τές, διότι συνήθως τα ιδρύματα (για παράδειγμα το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο), έχουν λάβει απο-
φάσεις που κάνουν την αυτοαρχειοθέτηση υποχρεωτική (Koulouris&Anagnostopoulos, 2010). Οι απο-
φάσεις αυτές εκδίδονται συνήθως από τη σύγκλητο του ιδρύματος με τη σύμφωνη γνώμη των σχολών,
τμημάτων και όλων των εμπλεκόμενων. Υπάρχει βέβαια και η περίπτωση της εθελοντικής κατάθεσης,
η οποία συνήθως δεν λειτουργεί στη πράξη, όχι λόγω διάθεσης, αλλά κυρίως λόγω της μη ύπαρξης σχε-
τικής κουλτούρας. Η αλλαγή της κουλτούρας και της νοοτροπίας για την αυτοαρχειοθέτηση προκύπτει
συνήθως από τον υποχρεωτικό της χαρακτήρα και μετά αφού εδραιωθεί λειτουργεί ανεξάρτητα από
την επιβολή της, γιατί οι χρήστες έχουν διαπιστώσει τα οφέλη από την απόθεση των εργασιών τους.
Κατά συνέπεια, λειτουργούν με την αντίστοιχη κουλτούρα και νοοτροπία που έχει διαμορφωθεί χωρίς
να απαιτείται ο υποχρεωτικός χαρακτήρας της αυτοαρχειοθέτησης. Μέχρι όμως τη διαμόρφωσης της
κουλτούρας έχει αποδειχτεί στην πράξη ότι η αυτοαρχειοθέτηση εργασιών πρέπει να είναι υποχρεωτική.
Παρουσιάζεται λοιπόν μια ροή εργασίας υποβολής εργασιών, η οποία καλύπτει και την περί-
πτωση της κατάθεσης επιστημονικών δημοσιεύσεων (άρθρων περιοδικών και συνεδρίων) και τεχνικών
αναφορών οι οποίες δεν έχουν προκύψει στο πλαίσιο εκπόνησης μιας εργασίας, για παράδειγμα μιας
διδακτορικής διατριβής. Οι ροές εργασίας είναι οι ακόλουθες:
• Ο δημιουργός της εργασίας υποβάλλει ηλεκτρονικά την εργασία, το συμπληρωματικό ή συ-
νοδευτικό υλικό (αν υπάρχει) και τις δημοσιεύσεις που έχουν προκύψει κατά τη διάρκεια
εκπόνησης της εργασίας. Η υποβολή γίνεται ηλεκτρονικά με πιστοποίηση χρηστών μέσω
λογαριασμών ιδρύματος και σε περίπτωση εξωτερικών χρηστών (πρώην ή προσωρινό προ-
σωπικό), δίνεται η δυνατότητα δημιουργίας χρήστη στο αποθετήριο και σε κάθε περίπτωση,
η χορήγηση δικαιώματος κατάθεσης. Ο λόγος για τον έλεγχο αυτό της ταυτότητας του κατα-
θέτη γίνεται για τη διατήρηση της ακεραιότητας του περιεχομένου του αποθετηρίου και της
ανάληψης της ευθύνης για την κατάθεση της εργασίας. Η χορήγηση δικαιωμάτων αυτοαρ-
χειοθέτησης σε χρήστες πρέπει να γίνεται με απόλυτη ασφάλεια, γι αυτό είναι απαραίτητη η
πιστοποίηση-ταυτοποίησή τους με λογαριασμό του ιδρύματος ή με λογαριασμό ο οποίος εί-
189
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
ναι εγκεκριμένος από το διαχειριστή του αποθετηρίου και έχει δικαίωμα αυτοαρχειοθέτησης.
• Η διαδικασία υποβολής γίνεται κατευθείαν στο περιβάλλον του αποθετηρίου από τον δη-
μιουργό, αλλά όπως αναφέρθηκε η τελική δημοσίευσή της στο αποθετήριο ελέγχεται και
γίνεται από το διαχειριστή του αποθετηρίου, ή από τους επαγγελματίες πληροφόρησης που
έχουν δικαιώματα διαχειριστή. Στο παρελθόν, χρησιμοποιούνταν και παράλληλα συστή-
ματα ηλεκτρονικής υποβολής, εκτός του περιβάλλοντος του αποθετηρίου, τα οποία ήταν
εφαρμογές βασισμένες στη λογική του αποθετηρίου. Χαρακτηριστικό τέτοιο παράδειγμα
αποτελούσε το σύστημα ETD Submit (Koulouris&Anagnostopoulos, 2010)του αποθετη-
ρίου της Κεντρικής Βιβλιοθήκης του ΕΜΠ. Με την πάροδο του χρόνου όμως και τη βελ-
τίωση, εξέλιξη του λογισμικού των αποθετηρίων, η αυτοαρχειοθέτηση γίνεται κατευθείαν.
• Κατά τη διαδικασία υποβολής ο χρήστης-καταθέτης επιλέγει συγκεκριμένες πολιτικές πρό-
σβασης τεκμηρίων. Οι πολιτικές που μπορεί να επιλέξει ο καταθέτης είναι ο χρονικός απο-
κλεισμός πρόσβασης, στην οποία πολιτική καθορίζεται ο καθορισμός του μέγιστου χρονικού
διαστήματος ή υπάρχει λίστα δυνατών χρονικών διαστημάτων που επιλέγει ο καταθέτης, η
ελεύθερη πρόσβαση μέσω διεύθυνσης δικτύου του ιδρύματος (με IP του ιδρύματος και με
τη χρήση VPN για χρήστες εκτός των εγκαταστάσεων του ιδρύματος, δηλαδή για παράδειγ-
μα απομακρυσμένη πρόσβαση από το σπίτι) και η ελεύθερη (ανοιχτή) πρόσβαση σε όλους
του χρήστες του Διαδικτύου (Koulouris&Anagnostopoulos, 2010). Τα περισσότερα αποθε-
τήρια έχουν υιοθετήσει τη λογική της ανοιχτής πρόσβασης, αφού εξάλλου αποτελούν και
μοχλό υλοποίησης της ανοιχτής πρόσβασης και παράγωγό της. Έτσι διαμορφώνουν και την
κουλτούρα της ανοιχτής πρόσβασης στους δημιουργούς, συγγραφείς, καταθέτες που είναι
συνάμα και οι τελικοί χρήστες των αποθετηρίων. Η χρήση της ελεύθερης πρόσβασης για τις
πτυχιακές, μεταπτυχιακές και διδακτορικές εργασίες, είναι κάτι το οποίο μπορεί να επιλεχθεί
χωρίς ιδιαίτερες δυσκολίες εφαρμογής. Οι περιπτώσεις που μπορεί να επιλεχθεί άλλη πολι-
τική πρόσβασης, για παράδειγμα κλειστή με χρονικό περιορισμό, ή μόνο για χρήστες του
ιδρύματος, αφορά σε δημοσιεύσεις άρθρων περιοδικών και συνεδρίων, που έχουν πνευμα-
τικά δικαιώματα και περιορισμούς από τους εκδότες. Βέβαια οι περισσότεροι πλέον εκδότες
οδηγούνται προς την ανοιχτή πρόσβαση ή/και υποστηρίζουν την αυτοαρχειοθέτηση (συνή-
θως δηλαδή την αυτοαρχειοθέτηση preprint και postprint, δηλαδή όχι την τελική έκδοση) σε
αποθετήρια ιδρυματικά και θεματικά. Επίσης, σε πολλά αποθετήρια λειτουργούν υπηρεσίες
που συμβουλεύουν τους χρήστες σχετικά με τα πνευματικά δικαιώματα και τις πολιτικές των
εκδοτών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποθετηρίου που προσφέρει τέτοια υπηρεσία αποτελεί
η «Υπατία» (Τμήμα Βιβλιοθηκονομίας και Συστημάτων Πληροφόρησης, ΤΕΙ Αθήνας, 2014)
το ιδρυματικό αποθετήριο του ΤΕΙ Αθήνας. Ολοένα και περισσότερο χρησιμοποιούνται οι
άδειες χρήσης CC για περιεχόμενο δημοσιευμένο σε αποθετήρια, κάτι το οποίο δίνει ιδιαίτερη
ώθηση στα ανοιχτά δεδομένα, στο ανοιχτό περιεχόμενο και στην ανοιχτή πρόσβαση.
• Στη συνέχεια γίνεται η ηλεκτρονική υποβολή των μεταδεδομένων της εργασίας, όπου ο δη-
μιουργός καλείται να συμπληρώσει τα σχετικά πεδία (π.χ. όνομα δημιουργού, τίτλο, λέξεις
κλειδιά κ.λπ.) ακολουθώντας τις οδηγίες που εμπεριέχονται στις φόρμες του αποθετηρίου.
• Ο καταθέτης αιτείται τη δημοσίευση και αρχειοθέτηση της εργασίας στο αποθετήριο. Στο
τελευταίο αυτό στάδιο πριν την τελική δημοσίευση της εργασίας ο καταθέτης (δημιουργός,
συγγραφέας, φοιτητής κ.λπ.) ελέγχει τα μεταδεδομένα της εργασίας και κάνει τις απαραίτη-
τες διορθώσεις σύμφωνα με τις προτάσεις του επιβλέποντος και της βιβλιοθήκης.
• Τέλος, η βιβλιοθήκη έχει τον τελευταίο λόγο στην επιμέλεια των μεταδεδομενων και αφού
τα ελέγξει καθώς και την έκδοση της εργασίας και το συνοδευτικό της περιεχόμενο, προβαί-
νει στην έγκριση και δημοσίευση στο αποθετήριο. Στη συνέχεια εκδίδει βεβαίωση για την
υποβολή την οποία δίνει στον καταθέτη.
190
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
• Αν μετά τη δημοσίευση της εργασίας προκύψει καταγγελία για παραβίαση πνευματικών
δικαιωμάτων ή λογοκλοπή, μπορεί να επιλεχθεί η απόσυρση του τεκμηρίου με την επιλογή
εμφάνισης των μεταδεδομένων του διαγραμμένου τεκμηρίου ή όχι.
Υποβολή Έλεγχοσ από Δημοσίευση
Διορθώσεισ
εργασίασ Βιβλιοθήκη στο αποθετήριο
Υποβολή
Έλεγχοσ από Δημοσίευση
συνοδευτικού Διορθώσεισ
βιβλιοθήκη στο αποθετήριο
υλικού
Πιστοποίηση Υποβολή Επιμέλεια από Δημοσίευση
χρήστη Διορθώσεισ
μεταδεδομένων βιβλιοθήκη στο αποθετήριο
Ελεύθερη
πρόσβαση
Επιλογή Πρόσβαση με IP
πολιτική ή VPN
πρόσβασησ ιδρύματοσ
Πρόσβαση με
χρονικό
αποκλεισμό
Σχήμα 5.11 Ροές εργασίας αυτοαρχειοθέτησης εργασιών, επιστημονικών δημοσιεύσεων και τεχνικών αναφορών
σε ιδρυματικά αποθετήρια.
Απόσυρση τεκμηρίου
με εμφάνιση
μεταδεδομένων
Λογοκλοπή
Απόσυσρση τεκμηρίου
χωρίσ εμφάνιση
μεταδεδομένων
Μετά τη δημοσίευση
Απόσυρση τεκμηρίου
με εμφάνιση
Παραβίαση μεταδεδομένων
πνευματικών
δικαιωμάτων Απόσυσρση τεκμηρίου
χωρίσ εμφάνιση
μεταδεδομένων
Σχήμα 5.12 Αντιμετώπιση λογοκλοπής ή παραβίασης πνευματικών δικαιωμάτων μετά τη δημοσίευση στο ιδρυματι-
κό αποθετήριο.
191
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
5.3.7 Αυτοαρχειοθέτηση και ροές εργασίας σε θεματικά αποθετήρια
Στο κεφάλαιο αυτό εξετάζονται οι ροές εργασίες σχετικά με την αυτοαρχειοθέτηση σε θεματικά αποθε-
τήρια. Τα θεματικά αποθετήρια έχουν μια διαφορετική πολιτική συλλογής περιεχομένου. Πρώτα απ όλα
είναι θεματικά, επομένως συλλέγουν περιεχόμενο με συγκεκριμένο θεματικό προσανατολισμό. Επίσης,
λειτουργούν αποκεντρωμένα, δηλαδή, οι διαχειριστές και οι καταθέτες προέρχονται από διαφορετικές
χώρες. Τα θεματικά αποθετήρια συνήθως δέχονται επιστημονικές δημοσιεύσεις, άρθρα περιοδικών, άρ-
θρα συνεδρίων, τις τελικές εκδόσεις, αλλά και προδημοσιεύσεις (preprints) και μετα-δημοσιεύεσεις
(postprints).
Στη ροή εργασίας αυτοαρχειοθέτησης σε θεματικά αποθετήρια συμμετέχουν οι καταθέτες (δημι-
ουργοί, συγγραφείς), αλλά και επαγγελματίες πληροφόρησης και πληροφορικοί που υποστηρίζουν ανάλο-
γα αποθετήρια στη χώρα τους. Η κάθε χώρα λοιπόν έχει το διαχειριστή της, ο οποίος είναι υπεύθυνος για
το περιεχόμενο που θα ανέβει τελικά στο αποθετήριο. Το σύστημα διοίκησης των θεματικών αποθετηρίων
λειτουργεί αποκεντρωμένα με μέλη (διαχειριστές) σε κάθε χώρα οι οποίοι αποτελούν το σώμα διοίκησης
και λαμβάνουν τις αποφάσεις πολιτικής για το θεματικό αποθετήριο. Η πολιτική αφορά την αυτοαρχειοθέ-
τηση, τα πνευματικά δικαιώματα, τη συντήρηση και διατήρηση του περιεχομένου κ.λπ.. Επίσης, σημαντι-
κό θέμα είναι αν η υπολογιστική υποδομή του αποθετηρίου θα είναι αποκεντρωμένη, σε διάφορες χώρες,
ή συγκεντρωμένη σε μία χώρα, όπου θα υπάρχει ο κεντρικός εξυπηρετητής, το αποθετήριο και ο κεντρικός
διαχειριστής του συστήματος. Συνήθως, επιλέγεται το συγκεντρωτικό μοντέλο διαχείρισης αναφορικά με
την υποδομή, για να υπάρχει ο σχετικός έλεγχος. Οι ροές εργασίας είναι οι ακόλουθες:
Αρχικά, στο πρώτο βήμα της ροής εργασίας, οι καταθέτες αφού κάνουν εγγραφή στο σύστημα
και πιστοποιηθούν από το διαχειριστή του συστήματος –σε επίπεδο χώρας-, τότε έχουν τη δυνατότητα
να υποβάλλουν περιεχόμενο το οποίο συνάδει με την πολιτική ανάπτυξης συλλογής του αποθετηρίου.
Η υποβολή γίνεται μόνο ηλεκτρονικά με πιστοποίηση χρηστών μέσω λογαριασμών που έχουν δηλώσει
στο διαχειριστή και τους έχει χορηγηθεί το δικαίωμα κατάθεσης από το διαχειριστή. Πρέπει να υπάρχει
έλεγχος για την ταυτότητα του καταθέτη και να μπορούν να εντοπιστούν τα βήματα της αυτοαρχειοθέ-
τησης σε περίπτωση κατάθεσης μη συμβατού περιεχομένου με το θεματικό αποθετήριο ή κακόβουλων
ενεργειών. Η χορήγηση δικαιωμάτων αυτοαρχειοθέτησης σε χρήστες πρέπει να γίνεται με απόλυτη
ασφάλεια, γι αυτό είναι απαραίτητη η πιστοποίηση-ταυτοποίησή τους με λογαριασμό ο οποίος είναι
εγκεκριμένος από το διαχειριστή του αποθετηρίου και έχει δικαίωμα αυτοαρχειοθέτησης. Η υποβολή
λοιπόν του τεκμηρίου της εργασίας, του συνοδευτικού υλικού αν υπάρχει και των μεταδεδομένων γί-
νεται με αυτοαρχειοθέτηση (ηλεκτρονική και μόνο υποβολή) από το χρήστη (συγγραφέα, δημιουργό).
Κατά τη διαδικασία υποβολής ο χρήστης-καταθέτης επιλέγει συγκεκριμένες πολιτικές πρόσβα-
σης τεκμηρίων. Οι πολιτικές που μπορεί να επιλέξει ο καταθέτης είναι σύμφωνες με τις πολιτικές του
θεματικού αποθετηρίου. Συνήθως, εφόσον δεν υπάρχουν περιορισμοί από τα πνευματικά δικαιώματα,
επιλέγεται η πολιτική της ανοιχτής (ελεύθερης) πρόσβασης για όλους τους χρήστες του Διαδικτύου.
Αυτό συνάδει και με το σκοπό υλοποίησης των θεματικών αποθετηρίων που είναι η ανοιχτή, ελεύθερη
πρόσβαση σε επιστημονικό κυρίως περιεχόμενο. Τα περισσότερα αποθετήρια έχουν υιοθετήσει τη λο-
γική της ανοιχτής πρόσβασης, εξάλλου αποτελούν και μοχλό υλοποίησής της και παράγωγό της. Έτσι
διαμορφώνουν και την κουλτούρα της ανοιχτής πρόσβασης στους δημιουργούς, συγγραφείς, καταθέτες
που είναι συνάμα και τελικοί χρήστες του περιεχομένου των αποθετηρίων. Η κλειστή με χρονικό περιο-
ρισμό πρόσβαση, στην οποία ο χρήστης έχει πρόσβαση μόνο στα μεταδεδομένα και όχι στο περιεχόμε-
νο, αφορά σε δημοσιεύσεις άρθρων περιοδικών και συνεδρίων, που έχουν πνευματικά δικαιώματα και
περιορισμούς από τους εκδότες. Βέβαια, οι περισσότεροι πλέον εκδότες οδηγούνται προς την ανοιχτή
πρόσβαση ή/και υποστηρίζουν την αυτοαρχειοθέτηση (συνήθως preprint και postprint, δηλαδή όχι την
τελική έκδοση) σε αποθετήρια ιδρυματικά και θεματικά. Επίσης, σε πολλά θεματικά αποθετήρια λει-
τουργούν υπηρεσίες που συμβουλεύουν τους χρήστες σχετικά με τα πνευματικά δικαιώματα και τις
192
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
πολιτικές των εκδοτών. Τέτοιο παράδειγμα που προσφέρει συμβουλευτική σχετικά με τα πνευματικά
δικαιώματα και τις πολιτικές των εκδοτών υπηρεσία, αποτελεί το E-LIS το θεματικό αποθετήριο για την
Επιστήμη της Πληροφόρησης (E-LIS, 2003). Ολοένα και περισσότερο χρησιμοποιούνται οι άδειες χρή-
σης CC για περιεχόμενο δημοσιευμένο σε αποθετήρια, κάτι το οποίο δίνει ιδιαίτερη ώθηση στα ανοιχτά
δεδομένα, στο ανοιχτό περιεχόμενη και στην ανοιχτή πρόσβαση.
Η τελική έγκριση και δημοσίευση του τεκμηρίου στο αποθετήριο ελέγχεται και γίνεται από το
διαχειριστή του αποθετηρίου ή από τους επαγγελματίες πληροφόρησης που έχουν δικαιώματα διαχειρι-
στή. Ο ρόλος του διαχειριστή του αποθετηρίου σε κάθε χώρα, είναι πολύ σημαντικός. Αυτό συμβαίνει
γιατί ο διαχειριστής είναι αυτός ο οποίος ελέγχει το περιεχόμενο και το εγκρίνει, εφόσον αυτό συνάδει
με την πολιτική του αποθετηρίου, ή το απορρίπτει. Επίσης, ελέγχει και επιμελείται τα μεταδεδομένα
ύστερα από την ηλεκτρονική υποβολή (αυτοαχρειοθέτηση) από το δημιουργό, ελέγχει τα πνευματικά
δικαιώματα του τεκμηρίου και στη συνέχεια δημοσιεύει το τεκμήριο στο αποθετήριο. Στο τελευταίο
αυτό στάδιο πριν τη δημοσίευση της εργασίας ο διαχειριστής επικοινωνεί με τον καταθέτη για την επι-
βεβαίωση των διορθώσεων, ο οποίος επανελέγχει τις προτάσεις του διαχειριστή. Ο διαχειριστής έχει
τον τελευταίο λόγο στην επιμέλεια των μεταδεδομενων και αφού τα ελέγξει καθώς και την έκδοση της
επιστημονικής δημοσίευσης, του συνοδευτικού περιεχομένου και των πνευματικών δικαιωμάτων, προ-
βαίνει στην έγκριση και δημοσίευση στο αποθετήριο του τεκμηρίου το οποίο πλέον είναι διαθέσιμο στο
θεματικό αποθετήριο. Το τεκμήριο πλέον αποτελείται από τα μεταδεδομένα, το περιεχόμενο –δηλαδή τη
δημοσίευση και το σχετικό συνοδευτικό υλικό- και τα σχετικά αναγνωριστικά (Handle) του ψηφιακού
τεκμηρίουκαιDOI.
Αν μετά τη δημοσίευση της εργασίας προκύψει καταγγελία για παραβίαση πνευματικών δικαι-
ωμάτων ή λογοκλοπή, μπορεί να επιλεχθεί η απόσυρση του τεκμηρίου με την επιλογή εμφάνισης των
μεταδεδομένων του διαγραμμένου τεκμηρίου ή όχι.
Έλεγχοσ από Δημοσίευση στο
Διαχειριστή αποθετήριο
Υποβολή εργασίασ
Διορθώσεισ από
δημιουργό
Έλεγχοσ από Δημοσίευση στο
Υποβολή Διαχειριστή αποθετήριο
συνοδευτικού υλικού Διορθώσεισ από
δημιουργό
Πιστοποίηση Έλεγχοσ από Δημοσίευση στο
χρήστη Υποβολή διαχειριστή αποθετήριο
μεταδεδομένων Διορθώσεισ από
δημιουργό
Ανάλογα με τισ
Επιλογή πολιτική Χρήση υπηρεσίασ
ποιτικέσ των
πρόσβασησ SHERPA/RoMEO
εκδοτών
CC
Αδειοδότηση
Άλλη άδεια
Σχήμα 5.13 Ροές εργασίας αυτοαρχειοθέτησης εργασιών, επιστημονικών δημοσιεύσεων και τεχνικών αναφορών
σε θεματικά αποθετήρια.
193
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Απόσυρση τεκμηρίου με
εμφάνιση μεταδεδομένων
Λογοκλοπή
Απόσυσρση τεκμηρίου
χωρίσ εμφάνιση
μεταδεδομένων
Μετά τη δημοσίευση
Απόσυρση τεκμηρίου με
εμφάνιση μεταδεδομένων
Παραβίαση
πνευματικών
δικαιωμάτων
Απόσυσρση τεκμηρίου
χωρίσ εμφάνιση
μεταδεδομένων
Σχήμα 5.14 Αντιμετώπιση λογοκλοπής ή παραβίασης πνευματικών δικαιωμάτων μετά τη δημοσίευση στο θεματικό
αποθετήριο.
Οι ροές εργασίας της αυτοαρχειοθέτησης, οι οποίες παρουσιάστηκαν παραπάνω, αφορούν θε-
ματικά αποθετήρια που περιλαμβάνουν επιστημονικές δημοσιεύσεις, τεχνικές αναφορές, ανακοινώσεις
κ.λπ. και έχουν ενιαίο θεματικό προσανατολισμό. Στα περισσότερα θεματικά αποθετήρια δεν υπάρχει
ακόμα η δυνατότητα αυτόματης εισαγωγής περιεχομένου από βάσεις τεκμηρίωσης επιστημονικών δη-
μοσιεύσεων όπως η Scopus η CrossRef κ.λπ.. Δεν επιλέγεται αυτή η πολιτική διότι μάλλον θα περιέπλε-
κε τη διαδικασία κυρίως σε ότι αφορά τα θέματα πνευματικών δικαιωμάτων.
5.3.8 Εξαγωγή περιεχομένου
Μείζονος σημασίας θεωρείται και η αντίστροφη διαδικασία, αυτή της εξαγωγής περιεχομένου σε ευ-
ρέως χρησιμοποιούμενες μορφές και δομές προκειμένου να είναι δυνατή η εισαγωγή τους σε άλλα
συστήματα ή εκδόσεις πολύ διαφορετικές αυτής που ήδη χρησιμοποιείται, σε συνεργατικά σχήματα
κατανεμημένων αποθετηρίων κ.λπ..
Ένας από τους βασικούς λόγους ύπαρξης των αποθετηρίων είναι η αδιάλειπτη και μακροχρόνια
διατήρηση του περιεχομένου τους. Γι αυτό το λόγο οι χρήστες το εμπιστεύονται και αποθέτουν το περι-
εχόμενό τους εκεί. Ακόμα και όταν το υπάρχον λογισμικό που χρησιμοποιεί, δεν είναι σε θέση πλέον να
καλύπτει τις διαρκώς εξελισσόμενες λειτουργικές ανάγκες, προβλέπεται η διατήρηση του περιεχομένου.
Σε αυτές τις περιπτώσεις γίνεται μεταφορά του περιεχομένου του αποθετηρίου σε ένα καινούριο σύστη-
μα με τρόπο που επιτρέπει τη διατήρηση του συνόλου και της δομής της πληροφορίας που υπήρχε στο
παλιό αποθετήριο. Αυτό συνεπάγεται διατήρηση της σύνδεσης μεταξύ μεταδεδομένων και τεκμηρίων,
αλλά και διατήρηση της δομής των τεκμηρίων και των σχέσεών τους. Είναι σημαντικό λοιπόν, ένα
αποθετήριο να διαθέτει ένα λειτουργικό μηχανισμό εξαγωγής περιεχομένου σε μια προκαθορισμένη και
κατά προτίμηση ευρέως διαδεδομένη μορφή, που εξασφαλίζεται με διεθνή πρότυπα, προκειμένου να
αναγνωρίζεται και να μπορεί να χρησιμοποιηθεί για εισαγωγή σε άλλα συστήματα αποθετηρίων.
Παράλληλα, πέρα από την ανάγκη διατήρησης και μεταφοράς του περιεχομένου σε νέα συ-
στήματα, υπάρχει και η ανάγκη συσσώρευσής του σε συνεργατικά σχήματα κατανεμημένων απο-
θετηρίων που χρησιμοποιούν εξειδικευμένους συσσωρευτές που συνήθως συλλέγουν με αυτόματο
τρόπο (automated harvesting) για το σκοπό αυτό μόνο τα μεταδεδομένα των τεκμηρίων. Συνεπώς,
ένα αποθετήριο που επιθυμεί να αυξήσει την αναγνωρισιμότητα και επισκεψιμότητά του μέσω της
194
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
συμμετοχής του σε συσσωρευτές περιεχομένου θεματικού ή πολυθεματικού αποθετηρίου, οφείλει να
εξάγει τα μεταδεδομένα του με τρόπο κατανοητό σε μηχανές, ακολουθώντας διαδεδομένα πρότυπα
ανταλλαγής μεταδεδομένων, όπως για παράδειγμα το πρωτόκολλο OAI-PMH.
Το πρωτόκολλο OAI-PMHείναι το πιο διαδεδομένο για την εξαγωγή περιεχομένου αποθετηρί-
ων. Σχετικά με την εξαγωγή περιεχομένου, τα αποθετήρια πρέπει να τηρούν ορισμένα βασικά κριτήρια
(Banos, 2011). Ειδικότερα:
1. Το αποθετήριο πρέπει να επιτρέπει την επιλεκτική εξαγωγή περιεχομένου του σε επίπεδο
τεκμηρίου και σε επίπεδο συλλογής.
2. Η εξαγωγή πρέπει να γίνεται με τέτοιο τρόπο ώστε η εσωτερική δομή των τεκμηρίων, ειδικά
στην περίπτωση που τα ψηφιακά τεκμήρια περιέχουν περισσότερα του ενός αρχεία να μην
αλλοιώνεται.
3. Το αποθετήριο πρέπει να επιτρέπει την εξαγωγή του περιεχομένου του, με τέτοιο τρόπο
ώστε να διατηρείται η συσχέτιση μεταξύ ενός τεκμηρίου και των μεταδεδομένων που το
συνοδεύουν.
4. Επίσης, το περιεχόμενο να εξάγεται με τέτοιο τρόπο, ώστε να διατηρείται η συμμετοχή κάθε
τεκμηρίου στις συλλογές που αυτό ανήκει.
5. Πρέπει να υπάρχει μηχανισμός αναφοράς στην περίπτωση μαζικής εξαγωγής τεκμηρίων,
που θα περιέχει τα προβλήματα που πιθανόν προέκυψαν κατά τη διαδικασία, τα συγκεκρι-
μένα τεκμήρια στα οποία εμφανίστηκε πρόβλημα και σε ποιο βήμα της διαδικασίας προέκυ-
ψαν τα προβλήματα. Αυτό δίνει τη δυνατότητα εντοπισμού των προβληματικών τεκμηρίων
και τη δυνατότητα διόρθωσης λαθών κατά την εξαγωγή.
Επιλεκτική εξαγωγή σε
επίπεδο τεκμηρίου
ή/και συλλογήσ
Διατήρηση σχέσεων
τεκμηρίου/ων και
μεταδεδομένων
Εξαγωγή με το
OAI -PMH
Συμμετοχή τεκμηρίου
στισ συλλογέσ που
ανήκει μετά την
εξαγωγή
Σε ποια
τεκμήρια
Μηχανισμόσ αναφοράσ
Προβλήματα
προβλημάτων κατά την
που προέκυψαν
εξαγωγή
Σε ποιο βήμα
τησ διαδικασίασ
Σχήμα 5.15 Εξαγωγή με το OAI-PMH.
195
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Με δεδομένο ότι η εξαγωγή γίνεται από μηχανήματα με αυτόματο τρόπο, η παραπάνω δυνα-
τότητα εξασφαλίζει τη διαδικασία ανταλλαγής περιεχομένου με το λιγότερο δυνατό ανθρώπινο κόπο
και εξασφαλίζει την ποιότητα της παρεχόμενης υπηρεσίας. Τέλος, το πρωτόκολλο OAI-PMHγια την
εξαγωγή τεκμηρίων, αλλά και τεκμηρίων μαζί με τα μεταδεδομένα τους, πρέπει να χρησιμοποιείται και
να υλοποιείται από το λογισμικό του αποθετηρίου κατά την αυτόματη εξαγωγή περιεχομένου. Ανάλογα
λειτουργεί και το πρότυπο METS.
5.3.9 Αναγνωριστικά
Η ανάθεση αναγνωριστικών στο περιεχόμενο των αποθετηρίων (ψηφιακά τεκμήρια και τα μεταδεδομέ-
να τους) είναι μια πολύ σημαντική διαδικασία. Κάθε ψηφιακό τεκμήριο που είναι αποθηκευμένο σε ένα
αποθετήριο πρέπει να έχει ένα παγκόσμια μοναδικό και μόνιμο αναγνωριστικό, το ψηφιακό αναγνωρι-
στικό τεκμηρίου, που θα επιτρέπει σαφή αναφορά σε αυτό εντός και κυρίως εκτός του αποθετηρίου. Το
αναγνωριστικό αυτό δεν πρέπει να εξαρτάται από την τοποθεσία ή το εσωτερικό μοντέλο αποθήκευσης
του τεκμηρίου και του αποθετηρίου ή του λογισμικού που χρησιμοποιεί, προκειμένου το ψηφιακό τεκ-
μήριο να μπορεί να διατηρηθεί ακόμα και αν αυτό μετακινηθεί σε κάποιο άλλο σύστημα ή ολόκληρο το
αποθετήριο που στεγάζει το τεκμήριο μετακομίσει σε άλλη τοποθεσία, ή αλλάξει έκδοση λογισμικού, ή
αλλάξει σύστημα. Η απαίτηση ανάθεσης παγκόσμια μοναδικών αναγνωριστικών μπορεί να μην περιο-
ρίζεται μόνο σε επίπεδο τεκμηρίου, αλλά να επεκτείνεται και σε επίπεδο ομάδων τεκμηρίων (συλλογών)
ή σε επίπεδο μεμονωμένων τμημάτων τεκμηρίων. Το χαρακτηριστικό της παγκόσμιας μοναδικότητας
μπορεί εύκολα να εξασφαλιστεί συνδυάζοντας την τοποθεσία (URL) του αποθετηρίου με ένα εσωτερικό
αναγνωριστικό του συστήματος (π.χ. το πρωτεύον κλειδί σε μια σχεσιακή βάση δεδομένων). Μια τέτοια
επιλογή επιτρέπει μεν την αναφορά και πρόσβαση σε κάποιον πόρο του αποθετηρίου μέσω του Παγκό-
σμιου Ιστού, αλλά δεν εξασφαλίζει το στοιχείο της μονιμότητας εφόσον εξαρτάται από την τοποθεσία
και τις τεχνικές λεπτομέρειες αποθήκευσης.
Η μονιμότητα ενός αναγνωριστικού συνήθως εξασφαλίζεται από εξωτερικές υπηρεσίες ανά-
θεσης αναγνωριστικών, κυρίως URΝs σε πόρους, που παράλληλα αναλαμβάνουν τη διαχείριση και
μακρόχρονη διατήρηση αυτών των URΝs. Το URN (Uniform Resource Name) είναι ουσιαστικά η παλιά
ονομασία για το URI (Uniform Resource Identifier). Το URNλοιπόν –όπως και το URI- είναι το όνομα,
η ταυτότητα ενός ψηφιακού τεκμηρίου. Δεν μας δίνει λεπτομέρειες για το πώς θα το βρούμε στο Διαδί-
κτυο, αλλά αποτελεί την ταυτότητά του. Το URL (Uniform Resource Locator) μας δίνει την πληροφορία
και τη μέθοδο για να βρούμε το ψηφιακό τεκμήριο στο Διαδίκτυο. Συνοψίζοντας, τα URN=URIσημαί-
νουν όνομα ή ταυτότητα και το URLτοποθεσία (διεύθυνση) στο Διαδίκτυο. Όλα αποτελούν τρόπους
εντοπισμού μιας πηγής, ενός ψηφιακού πόρου στο Διαδίκτυο. Το URIλοιπόν είναι ευρύτερο από το
URL. Χαρακτηριστικά παραδείγματα σχετικών σχημάτων URΝ είναι τα ARK, DOI, ISBN, ISSN, SICI
αλλά και τα Handle αναγνωριστικά.. Μερικές από τις παραπάνω αναφερθείσες υπηρεσίες ανάθεσης
αναγνωριστικών, κυρίως το Handle και το DOI, συνοδεύονται και από αντίστοιχες υπηρεσίες επίλυσης
τοποθεσίας, που επιτρέπουν τη μετατροπή των URNs σε έγκυρα URLs. Η λειτουργία αυτή, μπορεί να
εξασφαλίσει την πρόσβαση μέσω Παγκόσμιου Ιστού στα περιεχόμενα ενός αποθετηρίου, ανεξαρτήτως
αλλαγών στην τοποθεσία ή τους τρόπους αποθήκευσης αυτών. Αυτό είναι πολύ σημαντικό, γιατί εξα-
σφαλίζει την ανεύρεση του τεκμηρίου στο παγκόσμιο ιστό σε ένα σταθερό σημείο. Η επιλογή και χρήση
παγκόσμια μοναδικών αναγνωριστικών διευκολύνει τη μακροχρόνια διατήρηση, την πρόσβαση και την
αναφορά στα τεκμήρια ενός αποθετηρίου. Συνάμα αποτελεί προϋπόθεση για τη διαλειτουργικότητα
μεταξύ αποθετηρίων, σε βαθμό ίσο με την υιοθέτηση κοινών προτύπων περιγραφής και πρωτοκόλλων
ανταλλαγής μεταδεδομένων.
Από τα παραπάνω, γίνεται φανερή η διαφορά μεταξύ των προαναφερθέντων μόνιμων και πα-
γκόσμιων αναγνωριστικών από τα εσωτερικά αναγνωριστικά ενός αποθετηρίου. Τα εσωτερικά αναγνω-
ριστικά, που χρησιμοποιεί ένα σύστημα για να διακρίνει τεκμήρια δεν περιορίζονται μόνο σε τεκμήρια
196
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
και συλλογές, αλλά και σε χρήστες ή και ομάδες χρηστών. Αυτά χρησιμοποιούνται στο κάθε σύστημα
διαφορετικά, ανάλογα με την πολιτική και το λογισμικό του αποθετηρίου και δεν πρέπει να χρησιμο-
ποιούνται ως βάση για τη δημιουργία μόνιμων παγκόσμιων αναγνωριστικών, ούτε εξασφαλίζουν τη
διαλειτουργικότητα. Και εδώ υπάρχουν προδιαγραφές για την ανάθεση αναγνωριστικών.
Όλα τα παγκόσμια αναγνωριστικά που ανατίθενται από το αποθετήριο πρέπει να αντιστοιχούν
σε ένα έγκυρο URL, δηλαδή σε μια έγκυρη διεύθυνση στο Διαδίκτυο. Το URL, όπως αναφέρθηκε και
προηγουμένως, δίνει την πληροφορία για το πώς θα βρούμε ένα ψηφιακό τεκμήριο, ή συλλογή σε ένα
αποθετήριο. Η μεταβολή των αναγνωριστικών αυτών από το χρήστη πρέπει να απαγορεύεται από το
αποθετήριο. Κάθε ψηφιακό τεκμήριο πρέπει να έχει ένα παγκόσμια μοναδικό αναγνωριστικό, π.χ. ένα
URI, ένα URL, ένα DOI ή ένα Handle, που είναι το όνομά του. Το ψηφιακό τεκμήριο σε ένα αποθετήριο,
αποτελείται από τα μεταδεδομένα και από το αρχείο ή τα αρχεία που το απαρτίζουν. Δηλαδή, σε επίπεδο
καταλόγου το ψηφιακό τεκμήριο θα ήταν η εγγραφή του καταλόγου μαζί με το πλήρες κείμενο. Τόσο
η εγγραφή –τα μεταδεδομένα στην περίπτωση του αποθετηρίου- όσο και το πλήρες κείμενο –το αρχείο
ή τα αρχεία ενός ψηφιακού τεκμηρίου στην περίπτωση του αποθετηρίου-, έχουν παγκόσμια μοναδικά
αναγνωριστικά. Το ψηφιακό τεκμήριο έχει κάποιο URI, URL, Handle ή DOI.
Αναγνωριστικό, συνήθως ένα URI, πρέπει να έχει και η συλλογή. Επομένως, τα αναγνωρι-
στικά πρέπει να υλοποιούνται σε επίπεδο τεκμηρίου και σε επίπεδο συλλογής σε ένα αποθετήριο. Το
αποθετήριο πρέπει να επιτρέπει, κατά την αρχική παραμετροποίησή του, τον προσδιορισμό του συστή-
ματος ανάθεσης των παγκόσμιων αναγνωριστικών που θα χρησιμοποιήσει. Καλό θα ήταν να παρέχει
τη δυνατότητα πολλών συστημάτων ανάθεσης παγκόσμιων αναγνωριστικών. Το αποθετήριο πρέπει να
παράγει μοναδικά εσωτερικά αναγνωριστικά που διακρίνουν μεταξύ τους τα αρχεία ενός τεκμηρίου. Το
μοναδικό αναγνωριστικό ενός ψηφιακού τεκμηρίου, για παράδειγμα το Handle, που είναι η μοναδική
ταυτότητα ενός ψηφιακού τεκμηρίου σε ένα αποθετήριο, πρέπει να είναι σε συνδυασμό με το παγκόσμιο
αναγνωριστικό του αρχείου, για παράδειγμα το DOI ενός άρθρου που ανήκει στο ψηφιακό τεκμήριο, να
αντιστοιχεί σε ένα έγκυρο URL που θα περιλαμβάνει και τα μεταδεδομένα του ψηφιακού τεκμηρίου.
Τέλος, προαιρετικά το αποθετήριο θα μπορούσε να παρέχει τη δυνατότητα παραγωγής μοναδικών ανα-
γνωριστικών για μεμονωμένους χρήστες ή για ομάδες χρηστών του αποθετηρίου.
5.3.10 Αναζήτηση και πλοήγηση
Ένα από τα κύρια συστατικά που διακρίνει τη δομημένη πληροφορία που βρίσκεται σε αποθετήρια και
ψηφιακές βιβλιοθήκες, σε σχέση με την αδόμητη πληροφορία που βρίσκεται διάσπαρτη στο Διαδίκτυο,
είναι η ακρίβεια στην αναζήτηση και στην ανάκτηση λόγω της ποιότητας των μεταδεδομένων. Επομέ-
νως, στα αποθετήρια δίνεται ιδιαίτερη βαρύτητα στην ποιότητα των μεταδεδομένων, αλλά και στις δυνα-
τότητες που παρέχονται στο χρήστη, τόσο στην αναζήτηση όσο και στην πλοήγηση. Η ευκολία χρήσης
της λειτουργίας αναζήτησης καθώς και η ποιότητα και παρουσίαση των αποτελεσμάτων της αποτελούν
καθοριστικούς παράγοντες προσέλκυσης χρηστών και βελτίωσης της εμπειρίας χρήσης των ήδη υπαρ-
χόντων. Ανάλογης σημασίας είναι και η λειτουργία της πλοήγησης στα περιεχόμενα του αποθετηρίου με
τρόπο εύκολο και για το χρήστη ο οποίος δεν είναι απαραίτητο να γνωρίζει εκ των προτέρων τι ακριβώς
θέλει να αναζητήσει στο αποθετήριο. Η πλοήγηση μπορεί να πραγματοποιηθεί με διάσχιση της δενδρικής
δομής ταξινόμησης του αποθετηρίου ή με επισκόπηση του συνόλου των τεκμηρίων ταξινομημένων σύμ-
φωνα με κάποιο πεδίο μεταδεδομένων (π.χ. τίτλος, ημερομηνία έκδοσης, όνομα συγγραφέα).
Τα περισσότερα αποθετήρια έχουν υλοποιήσει αναζήτηση σε επίπεδο μεταδεδομένων –συνεπώς
και σε συγκεκριμένα πεδία μεταδεδομένων-, αλλά και στο πλήρες κείμενο των τεκμηρίων. Είναι βασικό
να υπάρχει η δυνατότητα εξειδικευμένης της αναζήτησης σε συγκεκριμένα πεδία μεταδεδομένων. Όπως
επίσης είναι σημαντικό να υπάρχει δυνατότητα αναζήτησης στο πλήρες κείμενο. Τα περισσότερα είδη
λογισμικού αποθετηρίου, ειδικά ανοιχτού κώδικα που κατά κόρον χρησιμοποιούνται για την υλοποίη-
ση αποθετηρίων, παρέχουν τη δυνατότητα αναζήτησης στο πλήρες κείμενο. Αυτό γίνεται με αυτόματο
197
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
τρόπο από το λογισμικό του αποθετηρίου, καθώς αυτό δομεί ευρετήρια λέξεων κλειδιών από το πλήρες
κείμενο των τεκμηρίων. Οι λέξεις κλειδιά προστίθενται στα ήδη υπάρχοντα ευρετήρια του αποθετηρίου,
δηλαδή στα μεταδεδομένα που έχουν εισαχθεί είτε από τους χρήστες με τη μορφή αυτοαρχειοθέτησης
είτε από τους επαγγελματίες πληροφόρησης.
Εξίσου σημαντική είναι και η δυνατότητα διαμόρφωσης της λίστας των αποτελεσμάτων μιας ανα-
ζήτησης από τον τελικό χρήστη, ώστε να πετύχει την απεικόνιση που τον διευκολύνει περισσότερο, για πα-
ράδειγμα εφαρμόζοντας κριτήρια, φίλτρα ή/και ταξινομώντας τα αποτελέσματα σύμφωνα με συγκεκριμένο
κριτήριο αναζήτησης. Η ταξινόμηση όψεων λειτουργεί προς αυτή την κατεύθυνση και συναντάται σε αρκε-
τές ιστοσελίδες και μηχανές αναζήτησης στον Παγκόσμιο Ιστό. Η ταξινόμηση όψεων (facet classification),
μπορεί να εφαρμοστεί τόσο στην πλοήγηση όσο και την αναζήτηση. Η ταξινόμηση όψεων δίνει τη δυνα-
τότητα πολλών συνδυασμών (από διαφορετικές απόψεις ή σημασιολογικές οπτικές γωνίες) και επιτρέπει
μεγάλη ευελιξία στην ταξινόμηση χωρίς τους περιορισμούς ιεραρχικής δόμησης που θέτουν άλλα σχήματα
ταξινόμησης, όπως το Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης Dewey (Dewey Decimal Classification–DDC).
Ένα σύγχρονο αποθετήριο πρέπει να πληροί ορισμένα κριτήρια σχετικά με την αναζήτηση και
την πλοήγηση με στόχο τη διευκόλυνση του χρήστη και την προσέλκυση νέων χρηστών. Παρουσιάζο-
νται παρακάτω ενδεικτικά κριτήρια και λειτουργίες αναζήτησης και πλοήγησης.
• Το αποθετήριο πρέπει να προσφέρει δυνατότητα ταυτόχρονης αναζήτησης στα μεταδεδομένα
και το πλήρες κείμενο των τεκμηρίων του καθώς και σε συγκεκριμένα πεδία μεταδεδομένων.
• Το αποθετήριο πρέπει να δίνει τη δυνατότητα ορισμού πε πεδίων μεταδεδομένων των οποί-
ων οι τιμές δεν μπορούν να ανακτηθούν μέσω αναζήτησης. Τα μεταδεδομένα, το περιεχό-
μενο των οποίων θα είναι αναζητήσιμο, θα πρέπει να μπορούν να καθορίζονται κατά την
αρχική παραμετροποίηση του αποθετηρίου, αλλά και κατά τη διάρκεια λειτουργίας του.
Δηλαδή, πρέπει να μπορούν να παραμετροποιηθούν και να αλλάξουν, εφόσον απαιτηθεί,
κατά τη διαδικασία λειτουργίας του αποθετηρίου, ανάλογα με τις ανάγκες των χρηστών.
• Το αποθετήριο πρέπει να προσφέρει αναζήτηση σε ομάδες τεκμηρίων, σε συγκεκριμένες
συλλογές, δηλαδή να υπάρχει η δυνατότητα περιορισμού της αναζήτησης σε συγκεκριμένο
περιεχόμενο και όχι σε όλες τις συλλογές του αποθετηρίου. Μια προαιρετική λειτουργία
είναι το αποθετήριο να δίνει τη δυνατότητα περιορισμού της αναζήτησης στα τεκμήρια του
αποθετηρίου που συνοδεύονται από πλήρες κείμενο. Αυτό μπορεί να εφαρμόζεται στην
περίπτωση που το αποθετήριο, έχει τεκμήρια τα οποία έχουν κλειστή πρόσβαση και δεν
παρουσιάζονται στο χρήστη, δηλαδή, τεκμήρια που αποτελούνται μόνο από μεταδεδομένα
χωρίς τα πλήρη κείμενα. Το αποθετήριο πρέπει να επιτρέπει την πλοήγηση στα περιεχόμενά
του, επιτρέποντας στο χρήστη να ακολουθεί τη δενδρική δομή ομαδοποίησης του συστήμα-
τος και να μπορεί να τα ταξινομήσει εφαρμόζοντας συγκεκριμένα κριτήρια.
• Το αποθετήριο πρέπει να έχει περιγραφικές σελίδες για τις πολιτικές του, τις συλλογές του,
τα πνευματικά δικαιώματα, αλλά και για τα τεκμήριά του. Η περιγραφική σελίδα για κάθε
τεκμήριο, πρέπει να εμφανίζει τα μεταδεδομένα που το περιγράφουν, τη συμμετοχή του σε
συλλογές και τα αρχεία που το αποτελούν. Πρέπει επίσης να προβλέπει την απόκρυψη συ-
γκεκριμένων πεδίων μεταδεδομένων από την περιγραφική σελίδα των τεκμηρίων. Το απο-
θετήριο πρέπει να υποστηρίζει την αναζήτηση με ελληνικούς και λατινικούς χαρακτήρες.
• Το αποθετήριο πρέπει να δίνει τη δυνατότητα στο χρήστη μετά από κάθε αναζήτηση να
μπορεί να πλοηγηθεί στη λίστα αποτελεσμάτων που του εμφανίζει. Το αποθετήριο καλό θα
είναι να παρέχει στο χρήστη τη δυνατότητα ταξινόμησης της λίστας των αποτελεσμάτων
αναζήτησης σύμφωνα με συγκεκριμένα κριτήρια που εκείνος θα ορίσει, για παράδειγμα, τη
θεματική συνάφεια, τον τίτλο, το όνομα συγγραφέα, την ημερομηνία έκδοσης. Θεμιτό είναι
το αποθετήριο να δίνει τη δυνατότητα προσαρμογής του αριθμού των αποτελεσμάτων ανα-
ζήτησης ανά σελίδα. Επίσης, το αποθετήριο πρέπει να παρέχει τη δυνατότητα καθορισμού
198
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
των πεδίων μεταδεδομένων που εμφανίζονται για κάθε τεκμήριο στη λίστα αποτελεσμάτων
αναζήτησης. Τέλος, πρέπει να παρέχει τη δυνατότητα ταξινόμησης των αποτελεσμάτων μιας
αναζήτησης σε όψεις, κάτι που είναι σύνηθες στην ταξινόμηση όψεων (facet classification).
• Επιπλέον, καλό θα ήταν το αποθετήριο να δίνει στο χρήστη τη δυνατότητα να δει το ιστορικό
των αναζητήσεών του, διατηρώντας το. Πρέπει να σημειωθεί ότι η ανάκτηση μπορεί να υπο-
στηριχθεί πολύ ουσιαστικά με τη διάθεση όρων από θησαυρούς και λεξιλόγια που χρησιμοποιεί
το αποθετήριο, και να εμφανίζει τις λίστες αυτές στο χρήστη ως βοήθεια κατά την αναζήτηση.
• Oι διεπαφές του αποθετηρίου πρέπει να υποστηρίζουν τις λειτουργίες πλοήγησης και ανα-
ζήτησης υλοποιώντας συγκεκριμένες οδηγίες, για παράδειγμα το Web Content Accessibility
Guidelines (WCAG) 2.0.
Σε συγκεκριμένα
πεδία
Στα μεταδεδομένα
Σε όλα τα πεδία
Στο πλήρεσ κείμενο
Σε ομάδεσ τεκμηρίων
Σε συγκεκριμένεσ
συλλογέσ
Αναζήτηση
Σε όλεσ τισ συλλογέσ
Δυνατότητα
πλοήγησησ του
χρήστη στα
αποτελέσματα τησ
αναζήτησησ
Ιστορικό
αναζζήτησησ
διαθέσμιο στο
χρήστη
Σε συγκεκριμένο
πρότυπο (π.χ.
BibTeX)
Εξαγωγή
αποτελεσμάτων
αναζήτησησ
Σε υπηρεσίεσ όπωσ
Mendeley, EndNote
κ.ά.
Σχήμα 5.16 Δυνατότητες αναζήτησης που πρέπει να υπάρχουν σε αποθετήρια.
199
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Τέλος, ένα άλλο θέμα το οποίο γίνεται εμφανές στην ανάκτηση και αποτελεί ένα από τα ουσι-
αστικά χαρακτηριστικά των αποθετηρίων είναι η δυνατότητα εξαγωγής βιβλιογραφικών αναφορών σε
συγκεκριμένο βιβλιογραφικό πρότυπο (π.χ. RIS, BibTeX) και σε σχετικές υπηρεσίες διαχείρισης βιβλι-
ογραφικών αναφορών, όπως το Mendeley, το EndNote κ.ά.
5.3.11 Διαχείριση αποθετηρίου
Η λειτουργία της διαχείρισης ενός αποθετηρίου είναι από τις πλέον σημαντικές, απαιτητικές και πολύ-
πλοκες καθώς είναι αυτή που ουσιαστικά οργανώνει το περιεχόμενο, τους χρήστες, τα μεταδεδομένα,
κ.λπ. και συντονίζει όλες τις υπόλοιπες λειτουργίες του αποθετηρίου. Η διαχείριση του αποθετηρίου
περιλαμβάνει το σύνολο των διαδικασιών που αναφέρθηκαν παραπάνω και την υποστήριξη τους. Ειδι-
κότερα:
• Σχεδιάζει και υλοποιεί την αρχική παραμετροποίηση του συστήματος και εμπλέκεται στις
βελτιωτικές παρεμβάσεις της. Η διαμόρφωση, παραμετροποίηση και τροποποίηση του πε-
ριβάλλοντος του τελικού χρήστη είναι επίσης καθήκον του διαχειριστή.
• Ορίζει και διαχειρίζεται τους χρήστες. Ο διαχειριστής πρέπει να μπορεί να δημιουργεί, να
διαγράφει και να επεξεργάζεται τα στοιχεία ενός χρήστη ή μιας ομάδας χρηστών. Επίσης,
πρέπει να μπορεί να προσθέτει ή να αφαιρεί χρήστες από τις ομάδες χρηστών. Ο διαχειρι-
στής του αποθετηρίου πρέπει να έχει τη δυνατότητα να ορίζει και να επεξεργάζεται τα δικαι-
ώματα πρόσβασης για ομάδες χρηστών και για μεμονωμένους χρήστες. Πρέπει να μπορεί
να ορίζει τα δικαιώματα πρόσβασης σε επίπεδο τεκμηρίου και συλλογής. Να ορίζει, να
επεξεργάζεται και να τροποποιεί τις παραμέτρους της διαδικασίας κατάθεσης. Να μπορεί να
ορίσει ξεχωριστές διαδικασίες κατάθεσης για κάθε συλλογή τεκμηρίων. Επιπλέον, αναφο-
ρικά με την κατάθεση-αυτοαρχειοθέτηση, ο διαχειριστής πρέπει να μπορεί να καθορίσει αν
ένα πεδίο μεταδεδομένων συμπληρώνεται από τον καταθέτη σε μορφή ελεύθερου κειμένου
ή κατόπιν επιλογής από μια λίστα προκαθορισμένων τιμών.
• Ελέγχει την πρόσβαση στα τεκμήρια, διαχειρίζεται τη διαδικασία κατάθεσης, έχει την ευθύ-
νη διαχείρισης του περιεχομένου του αποθετηρίου και της χάραξης πολιτικών. Ειδικά για τη
διαδικασία κατάθεσης, ο ρόλος του είναι πολύ σημαντικός καθώς έχει να κάνει με πολλούς
χρήστες που πρέπει να παρακολουθεί τις ενέργειές τους, να τους βοηθάει πολλές φορές και
να τους καθοδηγεί, δεδομένου ότι οι χρήστες που καταθέτουν περιεχόμενο στο αποθετήριο,
δεν είναι επαγγελματίες πληροφόρησης και συχνά δεν έχουν εξοικείωση με τις διαδικα-
σίες αυτοαρχειοθέτησης. Αλλά ακόμα και στην περίπτωση που η κατάθεση γίνεται από
επαγγελματίες πληροφόρησης, χρειάζεται παρακολούθηση ειδικά μέχρι οι επαγγελματίες
να εκπαιδευτούν και να μάθουν το χειρισμό του αποθετηρίου. Αναφορικά με το περιεχόμε-
νο και τις συλλογές, ο διαχειριστής πρέπει να έχει τη δυνατότητα ομαδοποίησής του (του
περιεχομένου και κατ επέκταση των συλλογών) και τη δυνατότητα μετακίνησης τεκμηρίων
από μια συλλογή σε μία άλλη. Ο διαχειριστής ορίζει τα πεδία μεταδεδομένων, ορίζει αλλά
μπορεί και να μεταβάλει συνάμα τις προκαθορισμένες τιμές μεταδεδομένων. Πολλές φορές
τα αποθετήρια, σε συγκεκριμένα πεδία μεταδεδομένων έχουν προκαθορισμένες τιμές που
μπορεί να επιλέξει όποιος κάνει την κατάθεση. Για παράδειγμα, σε ένα ιδρυματικό αποθε-
τήριο τέτοιες προκαθορισμένες τιμές μπορεί να είναι τα τμήματα ή οι σχολές του ΑΕΙ που
ο χρήστης επιλέγει ειδικά στην κατάθεση (αυτοαρχειοθέτηση), πτυχιακών, μεταπτυχιακών
και διδακτορικών εργασιών. Τα τμήματα όπως και οι σχολές των ΑΕΙ, ειδικά με τις αναδι-
αρθρώσεις στην παιδεία, αλλάζουν όνομα, συγχωνεύονται, καταργούνται κ.λπ.. Τότε, ο δι-
αχειριστής πρέπει να έχει τη δυνατότητα μεταβολής των τιμών αυτών. Οι προκαθορισμένες
τιμές βοηθούν πολύ τους χρήστες που καταθέτουν στο αποθετήριο και εξασφαλίζουν την
ενιαία δομή των μεταδεδομένων για συγκεκριμένα πεδία.
200
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
• Καθορίζει κατά την αρχική παραμετροποίηση και εγκατάσταση του συστήματος το σχήμα ή
τα σχήματα παγκόσμιων αναγνωριστικών (π.χ. DOI, Handle) που θα χρησιμοποιηθούν στο
αποθετήριο. Κατά τη διάρκεια λειτουργίας του αποθετηρίου, ο διαχειριστής πρέπει να έχει
τη δυνατότητα να επανακαθορίσει το σχήμα ή τα σχήματα των παγκόσμιων αναγνωριστι-
κών που χρησιμοποιεί το αποθετήριο, κάτι το οποίο είναι συχνά συμβαίνει, διότι αλλάζουν
οι ανάγκες των χρηστών και τα αναγνωριστικά εξελίσσονται. Ο διαχειριστής καθορίζει τα
πεδία μεταδεδομένων τα οποία θα είναι αναζητήσιμα, δηλαδή, το περιεχόμενο των οποίων
θα είναι αναζητήσιμο. Ο διαχειριστής καθορίζει ποια πεδία του σχήματος μεταδεδομένων
θα είναι υποχρεωτικά, προαιρετικά, ορατά ή μη, και γενικά έχει τη δυνατότητα διαχείρισης
του σχήματος μεταδεδομένων για κάθε τεκμήριο ή για συλλογές. Ο διαχειριστής πρέπει να
μπορεί να μεταβάλει και να επεξεργάζεται μαζικά τα μεταδεδομένα σε επίπεδο συλλογής,
αλλά και τεκμηρίου. Επίσης, να μπορεί να μεταβάλει οποιοδήποτε πεδίο μεταδεδομένων
που εισάγει ο καταθέτης, είτε κατά τη διαδικασία αυτοαρχειοθέτησης που κάνει ο δημι-
ουργός ή κατά τη διαδικασία υποβολής τεκμηρίων στο αποθετήριο από τους επαγγελματίες
πληροφόρησης. Η επεξεργασία των μεταδεδομένων, μπορεί να είναι για παράδειγμα η προ-
σθήκη ή αλλαγή της τιμής ενός πεδίου μεταδεδομένων για κάθε τεκμήριο μιας συλλογής.
• Έχει τη δυνατότητα διαγραφής του τεκμηρίου
• Διαμορφώνει το περιβάλλον του τελικού χρήστη, αλλά και άλλες παραμέτρους και επιλογές
του συστήματος.
• Έχει την ευθύνη χάραξης πολιτικών, ειδικά πρόσβασης, διάθεσης και αναπαραγωγής του
περιεχομένου, είναι επίσης μια πολύ ουσιαστική αρμοδιότητα του διαχειριστή.
• Έχει την ευθύνη για την τεχνική υποδομή του αποθετηρίου, που περιλαμβάνει την επανα-
φορά του συστήματος μετά από κάποια αστοχία ή από κάποια καταστροφή ή από κάποια
κακόβουλη επίθεση, την παρακολούθηση των σφαλμάτων του συστήματος και την τήρηση
αντιγράφων ασφαλείας έτσι ώστε να διασφαλίζεται η ομαλή λειτουργία του αποθετηρίου
σε κάθε περίπτωση. Πρέπει επίσης να μπορεί να κρατάει αρχεία καταγραφής (log files),
προκειμένου να βλέπει τις ενέργειες στα τεκμήρια, τις κινήσεις των χρηστών που έκαναν
ενέργειες στο αποθετήρια, σε τεκμήρια, σε συλλογές κ.λπ.. Ο λόγος είναι να μπορεί να εντο-
πίσει κακόβουλες ενέργειες, ή αστοχίες προκειμένου να τις αντιμετωπίσει αποτελεσματικά.
Τα αρχεία καταγραφής σε συνδυασμό με τα αντίγραφα ασφαλείας του συστήματος με τα
οποία είναι επιφορτισμένος, διασφαλίζουν την ασφάλεια και την απρόσκοπτη λειτουργία
του αποθετηρίου. Τα αντίγραφα ασφαλείας πρέπει να λαμβάνονται με αυτόματο τρόπο σε
τακτά χρονικά διαστήματα και με διάφορες μεθόδους. Επίσης, ο διαχειριστής πρέπει να
έχει προβλέψει καλά διαχειριζόμενες μεθόδους επαναφοράς του συστήματος σε προηγού-
μενη κατάσταση χρησιμοποιώντας αντίγραφα ασφαλείας. Το αποθετήριο πρέπει να δίνει τη
δυνατότητα στο διαχειριστή να παίρνει αντίγραφα ασφαλείας για τεκμήρια, μεταδεδομένα
και μεμονωμένα αρχεία, συλλογές, καθώς και να καθορίζει τη συχνότητα δημιουργίας των
αντιγράφων ασφαλείας. Ο διαχειριστής πρέπει να έχει τη δυνατότητα να παίρνει αντίγραφα
ασφαλείας για όλο το περιεχόμενο του αποθετηρίου, ή για μέρος του περιεχομένου του,
δηλαδή, συγκεκριμένα τεκμήρια ή συλλογές και συνοδευτικά μεταδεδομένα.
• Έχει τη δυνατότητα διατήρησης και εξαγωγής στατιστικών στοιχείων πρόσβασης και με-
ταφόρτωσης των τεκμηρίων του αποθετηρίου, διατηρώντας την ανωνυμία των χρηστών
και τη δυνατότητα διατήρησης στατιστικών στοιχείων σχετικών με τις αναζητήσεις που
εκτελούνται στο αποθετήριο. Δηλαδή, για παράδειγμα, ποιοι είναι οι δημοφιλέστεροι όροι
αναζήτησης, ποιος είναι ο μέσος αριθμός των αποτελεσμάτων, ποια συλλογή έχει τη μεγα-
λύτερη ζήτηση, ποια τεκμήρια μεταφορτώνονται περισσότερο κ.λπ., πάντα κρατώντας την
ανωνυμία των χρηστών διασφαλίζοντας έτσι την ιδιωτικότητά τους.
201
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
5.4 Προσωποποιημένες υπηρεσίες αποθετηρίου, εξατομίκευση (myIR)
Ένα αποθετήριο καλό θα ήταν να προβλέπει και εξατομικευμένες υπηρεσίες, οι οποίες προσφέρουν στον
τελικό χρήστη ένα προσαρμοσμένο στις προτιμήσεις και επιλογές του περιβάλλον αλληλεπίδρασης. Οι
προσωποποιημένες λειτουργίες αποθετηρίου ή αλλιώς οι υπηρεσίες εξατομίκευσης αποθετηρίου (myIR),
περιέχουν λειτουργίες και εφαρμογές προσωποποιημένες, οι οποίες ορίζονται με γνώμονα την παροχή
τόσο των πληροφοριακών υπηρεσιών όσο και τη σύνθεση και παροχή ολοκληρωμένων πληροφοριακών
πακέτων. Τέτοιες υπηρεσίες περιλαμβάνουν την ύπαρξη προσωπικής σελίδας για κάθε χρήστη, μέσω της
οποίας θα παρέχεται πρόσβαση σε προηγούμενες αναζητήσεις του, αλλά και στο συνολικό ιστορικό των
ενεργειών του. Η προσωπική ιστοσελίδα του χρήστη πρέπει να περιέχει πληροφορίες και ενημερώσεις
για τις ενέργειες που πρέπει να κάνει ο χρήστης και που αφορούν την ηλεκτρονική υποβολή τεκμηρίων,
την επιμέλεια τεκμηρίων που έχουν κατατεθεί, πληροφορίες για τη βελτίωση του προφίλ του κ.ά. Επίσης,
ο χρήστης πρέπει να μπορεί να αποθηκεύει τεκμήρια στα «αγαπημένα» και τα οποία να μπορεί να προ-
σπελάσει άμεσα. Τα αγαπημένα καθώς και όλα τα στοιχεία της ιστοσελίδας πρέπει να προσαρμόζονται
και να παρουσιάζονται ανάλογα με τις προτιμήσεις του χρήστη στο προφίλ του αν είναι δημόσιο.
Παράλληλα, κάθε χρήστης θα μπορεί να ορίσει προσαρμοσμένα RSS feedsμε βάση κριτήρια,
όπως η συμμετοχή ενός τεκμηρίου σε μια συλλογή ή/και η εμφάνιση δεδομένων τιμών σε συγκεκριμένα
πεδία μεταδεδομένων, δυνατότητα που επιτρέπει την ενημέρωση του χρήστη για την εισαγωγή στο αποθε-
τήριο νέων τεκμηρίων που πληρούν τα κριτήρια ενδιαφέροντός του.To RSS–Rich Site Summary ή Really
Simple Syndication, όπου στα ελληνικά αποδίνεται ως Πολύ Απλή Διανομή-, είναι μια πολύ απλή και
προτυποποιημένη μέθοδος ανταλλαγής ψηφιακού πληροφοριακού περιεχομένου μέσω Διαδικτύου που
στηρίζεται στη γλώσσα σήμανσης XML (ExtensibleMarkupLanguage). Δίνει τη δυνατότητα στο χρήστη
να ενημερώνεται με αυτόματο τρόπο για γεγονότα και νέα από ιστοσελίδες (και αποθετήρια) που υποστη-
ρίζουν αυτή τη δυνατότητα. Ο χρήστης γράφεται στην υπηρεσία RSS, και έπειτα λαμβάνει ενημερώσεις.
Οι ενημερώσεις αυτές (RSS και RSSfeeds) περιέχουν πληροφορίες για δεδομένα, μεταδεδομένα (όπως
η ημερομηνία έκδοσης ή αναθεώρησης ενός τεκμηρίου) και οι οποίες στέλνονται στο χρήστη αυτόματα
μέσω Διαδικτύου ή email. Η εγγραφή στην υπηρεσία RSSfeeds είναι απλή. Δηλαδή, εφόσον υποστηρίζε-
ται από την ιστοσελίδα ή στην περίπτωσή μας από το αποθετήριο, ο χρήστης ενεργοποιεί την υπηρεσία
μέσα από τον πλοηγό (browser) μέσω του οποίου έχει πρόσβαση στο αποθετήριο και στη συνέχεια λαμ-
βάνει τις ενημερώσεις με αυτόματο τρόπο, ανάλογα με τις ροές (RSSfeeds) στις οποίες έχει εγγραφεί. Οι
ροές RSS, μπορεί να εμφανίζονται και στην προσωπική σελίδα που έχει ο χρήστης στο αποθετήριο.
Η προσωπική σελίδα σε ένα αποθετήριο, αφορά το προφίλ του χρήστη το οποίο φτιάχνει ο ίδιος
στο αποθετήριο. Δεν πρόκειται για μια εξωτερική σελίδα (π.χ. ένα blogή μια ιστοσελίδα που συντηρεί
ο χρήστης εκτός αποθετηρίου), αλλά εσωτερική σελίδα του αποθετηρίου την οποία φτιάχνει ο χρήστης
και την εξατομικεύει και η οποία αποτελεί το προφίλ του στο αποθετήριο. Το προφίλ αυτό καταδεικνύει
ερευνητικά και επιστημονικά ενδιαφέροντα και ενισχύει με τον τρόπο αυτό την ανάπτυξη ερευνητικών
ομάδων και ευρύτερων συνεργασιών. Η πρόσβαση λοιπόν στο προφίλ του χρήστη στο αποθετήριο, είναι
ενσωματωμένη στο γραφικό περιβάλλον του αποθετηρίου και πρέπει να ακολουθεί τη φιλοσοφία και το
στυλ του αποθετηρίου. Επίσης, κάθε προσωπική ιστοσελίδα πρέπει να είναι προσβάσιμη από κάθε άλλη
σελίδα του αποθετηρίου. Για να μπορεί ένας χρήστης να φτιάξει προφίλ στο αποθετήριο, πρέπει να είναι
εγγεγραμμένος και πιστοποιημένος, δηλαδή να έχει όνομα χρήστη και κωδικό πρόσβασης. Για να έχει
πρόσβαση στην ιστοσελίδα του στο αποθετήριο, πρέπει να συνδέεται με τους κωδικούς που του έχουν
χορηγηθεί από το διαχειριστή του αποθετηρίου.
Σε σχέση με το προφίλ του, ο χρήστης πρέπει να έχει τη δυνατότητα να το ενημερώνει, να το
κλείνει ή να το κρατά ανοιχτό μόνο για τους χρήστες του αποθετηρίου ή να το δημοσιοποιεί σε όλους
τους χρήστες του Διαδικτύου. Το προφίλ του χρήστη μπορεί επίσης να καταγράφει τα τεκμήρια του χρή-
στη που αναζητούνται, διαβάζονται καθώς και τις ετεροαναφορές που λαμβάνει. Το προφίλ του χρήστη
αφορά ουσιαστικά τον πυρήνα αυτό που ονομάζεται myIR.
202
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Βιβλιογραφία
AFS. (2010). DSpace Repository at American Farm School of Thessaloniki. Retrieved 07 31, 2013, from
ouranos.afs.edu.gr/dspace
Banos, V. (2011). Open archives initiative protocol for metadata harvesting validation and data
extraction tool. Retrieved 07 31, 2013, from oaipmh.com
CC. (2001). Creative Commons. Retrieved 09 18, 2015, from creativecommons.org
DCMI. (1995). Dublin Core. Retrieved 09 19, 2015, from dublincore.org
EC. (2014). Digital Agenda for Europe. Retrieved 07 31, 2014, from ec.europa.eu/digital-agenda
EC. (2003). Digitisation Guidelines: a selected list. Retrieved 09 18, 2015, from www.minervaeurope.
org/guidelines
EC. (2002). MInerva. Retrieved 09 18, 2015, from www.minervaeurope.org
EC. (2007). The Lund Principles, the Lund Action Plan and its current successor. Retrieved 10 08, 2015,
from http://cordis.europa.eu/ist/digicult/lund-principles.htm
E-LIS. (2003). E-LIS: e-prints in livrary and information science. Retrieved 09 19, 2015, from
eprints.rclis.org
EU. (2015, 09 18). Europa. Retrieved from europa.eu
Europa. (n.d.). Κοινωνία της Πληροφορίας. Retrieved 07 31, 2013, from Europa, Κοινωνία της http://
europa.eu/legislation_summaries/information_society/index_el.htm
Europeana. (2013). Europeana Data Model (EDM) Documentation. Retrieved 07 31, 2013, from
pro.europeana.eu/edm-documentation
Europeana. (2010). Europeana: Europeana Semantic Elements (ESE). Retrieved 07 31, 2013, from
www.europeana.eu/schemas/ese/
EuropeanaLocal. (2008). EuropeanaLocal: connecting cultural heritage. Retrieved 07 31, 2013, from
www.europeanlocal.eu
JISC. (2006). SHERPA/RoMEO: publisher copyright policies & self-archiving. Retrieved 09 19, 2015,
from www.sherpa.ac.uk/romeo
KB. (2009). Europeana. Retrieved 07 31, 2013, from www.europeana.eu
Koulouris, A., & Anagnostopoulos, A. (2010). Theses e-submission tool at the National Technical
University of Athens. OCLC Systems & Services: International Digital Library Perspectives , 26
(2), 123-132.
Koulouris, A., & Kapidakis, S. (2012). Policy route map for academic libraries digital content. Journal
of Librarianship and Information Science (JOLIS) , 44 (3), 163-173.
OCLC. (2001). WorldCat. Retrieved 09 18, 2015, from www.worldcat.org
ΔΚΒΒ. (2010). Διεθνές βραβείο τιμά τη Δημόσια Βιβλιοθήκη Βέροιας. Retrieved 09 18, 2015, from
www.libver.gr
ΕΜΠ. (2007). Ψηφιακό Αποθετήριο της Κεντρικής Βιβλιοθήκης του ΕΜΠ. Retrieved 09 18, 2015, from
dspace.lib.ntua.gr
Καπιδάκης, Σ. (2014). Εισαγωγή στις ψηφιακές βιβλιοθήκες. Θεσσαλονίκη: Δίσιγμα.
ΣΕΑΒ. (2015). Κεντρική Υποδομή για την παροχή Ολοκληρωμένου Περιβάλλοντος Βιβλιοθήκης ως Υπη-
ρεσίας (ILSaS). Retrieved 09 18, 2015, from http://www.seab.gr/index.php/indexes-authority-
files-menu-gr.html#ilsas
203
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
ΣΕΑΒ. (2014). Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών. Retrieved 09 18, 2015, from
www.seab.gr
Τμήμα Βιβλιοθηκονομίας και Συστημάτων Πληροφόρησης, ΤΕΙ Αθήνας. (2014). Υπατία: ιδρυματικό
αποθετήριο του ΤΕΙ Αθήνας. Retrieved 09 18, 2015, from Ψηφιακές Υπηρεσίες Βιβλιοθήκης ΤΕΙ
Αθήνας: hypatia.teiath.gr
204
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Κριτήρια αξιολόγησης
1. Ποια είναι η διαφορά μεταξύ ψηφιακών βιβλιοθηκών και αποθετηρίων
α) Οι ψηφιακές βιβλιοθήκες έχουν ψηφιακό περιεχόμενο
β) Οι ψηφιακές βιβλιοθήκες έχουν πρωτογενώς ψηφιακό περιεχόμενο
γ) Τα αποθετήρια έχουν πρωτογενώς ψηφιακό περιεχόμενο και εφαρμόζουν διαδικασίες αυτοαρχειοθέτησης
δ) Τα αποθετήρια είναι η εξέλιξη των ψηφιακών βιβλιοθηκών
2. Τα αποθετήρια διακρίνονται σε:
Α.
Β.
3. Η αυτοαρχειοθέτηση εφαρμόζεται σε
α) Θεματικά αποθετήρια
β) Ιδρυματικά αποθετήρια
γ) Σε ιδρυματικά και θεματικά αποθετήρια
4. Αναφέρατε ένα θεματικό αποθετήριο
5. Αναφέρατε ένα ιδρυματικό αποθετήριο
6. Αναφέρατε ένα αποθετήριο που έχει εφαρμόσει υπηρεσία εξατομίκευσης (myIR)
7. Αναφέρατε ένα λογισμικό ανοιχτού κώδικα που χρησιμοποιείται για την υλοποίηση αποθετηρίων
8. Η αυτοαρχειοθέτηση λέγεται αλλιώς και
9. Αυτοαρχειοθέτηση κάνουν οι
α) Δημιουργοί (συγγραφείς)
β) Οι επαγγελματίες πληροφόρησης
γ) Και οι δύο
10. Το Dublic Core είναι
α) Πρότυπο
β) Πρωτόκολλο
γ) Πρότυπο και σχήμα μεταδεδομένων
11. Το OAI-PMH είναι
α) Πρότυπο
β) Πρωτόκολλο επικοινωνίας και συγκομιδής μεταδεδομένων
γ) Η εξέλιξη του DublinCore
205
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
12. Αναφέρατε ένα έργο που έχει εκδώσει οδηγό ψηφιοποίησης
13. Αναφέρατε το πιο γνωστό αποθετήριο που λειτουργεί ως συνεργατικό σχήμα συγκέντρωσης
Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού περιεχομένου
14. Ποιο είναι το σχήμα μεταδεδομενων που χρησιμοποιεί η Europeanaσήμερα
α) Dublin Core
β) ESE
γ) EDM
δ) OAI-PMH
15. Το σχήμα EDMπου χρησιμοποιεί η Europeanaβασίζεται στο πρότυπο
α) UNIMARC
β) MARC 21
γ) HEALMeta
δ) Dublin Core
16. Η ανοιχτή πρόσβαση οδήγησε σε άδειες δημοσίευσης περιεχομένου στο Διαδίκτυο. Ποιες
είναι αυτές;
17. Τα Creative Commons είναι
α) Νόμος
β) Νομικά κείμενα
γ) Άδειες δημοσίευσης
18. Αναφέρατε δυο μορφότυπα εικόνων
19. Στην περίπτωση ψηφιοποίησης το αρχείο (η εικόνα) που παράγεται είναι
α) TIFF
β) GIF
γ) PNG
δ) JPEG
20. Το MP3 είναι μορφότυπο για
α) Εικόνα
β) Βίντεο
γ) Ήχο
21. Ποιομορφότυπο χρησιμοποιείται για το ψηφιακό σήμα τηλεόρασης
α) MPEG
β) MPEG-4
γ) MP4
206
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
22. Αναφέρατε ποιες είναι οι τέσσερις κατηγορίες χρηστών που συναντάμε σε ένα αποθετήριο
23. Το DOIείναι το ίδιο με το Handle
α) Ναι
β) Όχι
24. Το DOI είναι μοναδικό
α) Ναι
β) Όχι
207
Ροές εργασιών ψηφιακής βιβλιοθήκης - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Απάντηση/Λύση
1. γ
2. Ιδρυματικά και θεματικά
3. γ
4. E-LIS
5. Ιδρυματικό αποθετήριο ΕΜΠ
6. Υπατία
7. DSpace
8. Αυτοαπόθεση, κατάθεση
9. γ
10. γ
11. β
12. Minerva
13. Europeana
14. γ
15. δ
16. Creative Commons
17. γ
18. TIFF, JPEG
19. α
20. γ
21. β
22. Καταθέτης, αναγνώστης, διαχειριστής, τεχνικός υποδομής
23. β
24. α
208
Κεφάλαιο 6
Ανοιχτά δεδομένα και πολιτικές πρόσβασης
στο ψηφιακό περιεχόμενο
Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Σύνοψη
Στο Κεφάλαιο 6 εξετάζονται οι τάσεις και οι προοπτικές για την ανοιχτή πρόσβαση σε σχέση με τη
γενικότερη τάση συσσώρευσης περιεχομένου που αφορά την έρευνα και τον πολιτισμό. Δίνεται βαρύτητα
στα εργαλεία συγκέντρωσης (αυτόματης συγκομιδής) μεταδεδομένων και περιεχομένου από κατανεμημένα
αποθετήρια. Εξετάζονται διεθνείς οργανισμοί διαμόρφωσης αυτών των πολιτικών (Creative Commons)
και η Ευρωπαϊκή αντίληψη για τη διαμόρφωση των ανοιχτών δεδομένων και των ανοιχτών συστημάτων
(Europeana). Εξετάζονται οι τάσεις που διαμόρφωσαν τις πολιτικές της ανοιχτής πρόσβασης, των ανοιχτών
δεδομένων και της πρόσκλησης αλλά και πρόκλησης προς τους ίδιους τους δημιουργούς του περιεχομένου
γνώσης να καταθέτουν τη δουλειά τους. Δίνεται βαρύτητα στις πολιτικές αποθετηρίων με έμφαση στις
πολιτικές ανάπτυξης, χρήσης και διάθεσης σε ιδρυματικά αποθετήρια. Παρουσιάζονται μοντέλα και δέντρα
αποφάσεων που αφορούν τη διαμόρφωση των πολιτικών των αποθετηρίων που εφαρμόζονται σήμερα.
Προαπαιτούμενη γνώση
1. Απαιτείται εξοικείωση με τις έννοιες που αναπτύσσονται στο Κεφάλαιο 1 και ειδικότερα τις έννοιες
του ψηφιακού περιεχομένου, των συλλογών και των αποθετηρίων.
2. Απαιτούνται γνώσεις κατανόησης του περιβάλλοντος διαχείρισης της πληροφορίας (βάσεις δεδομέ-
νων, αποθετήρια, συστήματα διαχείρισης περιεχομένου).
3. Απαιτούνται γνώσεις της λογικής των ροών εργασιών των αποθετηρίων και των βασικών παραμέτρων
δόμησής τους (Κεφάλαιο 5).
6.1 Πολιτικές ψηφιακού περιεχομένου
Το ψηφιακό περιεχόμενο διατίθεται κυρίως μέσω του Διαδικτύου οργανωμένο, δηλαδή δομημένο σε ψη-
φιακές βιβλιοθήκες, αποθετήρια, (θεματικές) πύλες πρόσβασης ή μη δομημένο στο Διαδίκτυο (σε μέσα
κοινωνικής δικτύωσης, σε blog, ελεύθερο στο Διαδίκτυο κ.λπ.). Το μη δομημένο αλλά και το δομημένο
περιεχόμενο το οποίο αναπτύχθηκε κυρίως μετά το 2000 είναι προβάσιμο στο Διαδίκτυο με τη χρήση διά-
φορων πολιτικών. Πολιτικές που αφορούν κυρίως την πρόσβαση των χρηστών ή αλλιώς τη διάθεσή του
από τους διάφορους παρόχους, δημιουργούς, ενδιάμεσους κ.λπ., και τις δυνατότητες αναπαραγωγής του.
Στην ευρεία διάδοσή του κυρίως μετά το 2000 με την ανάπτυξη των τεχνολογικών μέσων διάθεσής του,
αναπτύχθηκαν διάφορες πολιτικές. Στις πολιτικές αυτές διακρίνουμε δύο κύριες τάσεις. Στην παραδοσι-
ακή, που το περιεχόμενο είναι ελεγχόμενο και διατίθεται σε συνδρομητές (περιοδικών, βάσεων, κ.λπ.) με
οικονομική επιβάρυνση του χρήστη και στην εναλλακτική, τη λεγόμενη ανοιχτή πρόσβαση –που κατά
την άποψη των συγγραφέων αποτελεί εναλλακτικό μοντέλο δημοσίευσης. Η ανοιχτή πρόσβαση ουσια-
στικά ορίζει ελεύθερο από οποιοδήποτε περιορισμό ή επιβάρυνση με κόστος το ψηφιακό περιεχόμενο.
Στο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στην ανοιχτή πρόσβαση και στα παράγωγά της, τα ανοιχτά δεδο-
μένα, τα αποθετήρια ανοιχτής πρόσβασης και τις σχετικές άδειες χρήσης (διάθεσης, δημοσίευσής) τους,
όπως τις άδειες Creative Commons.
209
Ανοιχτά δεδομένα και πολιτικές πρόσβασης στο ψηφιακό περιεχόμενο - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Το κεφάλαιο εστιάζει και στο περιεχόμενο αποθετηρίων διότι έχει κανόνες ως προς την ανά-
πτυξη, τη χρήση και τη διάθεσή του. Η συλλογή του περιεχόμενου των αποθετηρίων προκύπτει από κα-
νόνες που είναι καταγεγραμμένοι στην πολιτική ανάπτυξης συλλογής του αποθετηρίου. Τα αποθετήρια
διακρίνονται σε ιδρυματικά και θεματικά και συλλέγουν το περιεχόμενό τους –δηλαδή αναπτύσσουν τις
συλλογές τους- με συγκεκριμένους κανόνες και διαδικασίες. Για παράδειγμα, ένα αποθετήριο όπως η
«Υπατία» –το αποθετήριο του ΤΕΙ Αθήνας- συγκεντρώνει ακαδημαϊκό τεχνολογικό περιεχόμενο ή αρ-
χειακό υλικό που αφορά το Ίδρυμα και τις διαδικασίες του. Στο ακαδημαϊκό περιεχόμενο της Υπατίας,
εντάσσονται οι επιστημονικές δημοσιεύσεις (papers) του εκπαιδευτικού προσωπικού του Ιδρύματος, οι
πτυχιακές εργασίες των φοιτητών και υλικό που έχει να κάνει με την έρευνα που διεξάγεται στο ΤΕΙ
Αθήνας. Σε ένα θεματικό αποθετήριο, το περιεχόμενο επιλέγεται με συγκεκριμένους κανόνες με βασικό
κριτήριο της επιστημονικότητά του και το θέμα του. Για παράδειγμα, στο E-LIS που είναι το διεθνές
αποθετήριο για την Επιστήμη της Πληροφόρησης, εισάγονται εργασίες, όπως άρθρα περιοδικών, συνε-
δρίων, κ.λπ. –που έχουν να κάνουν μόνο με τη συγκεκριμένη επιστήμη.
Εστιάζουμε σε αποθετήρια και στις πολιτικές ανάπτυξης (συλλογής), διάθεσης και χρήσης του
περιεχομένου τους, διότι αποτελούν το πιο δυναμικό μέρος των ψηφιακών βιβλιοθηκών. Στο πλαίσιο
αυτό παρουσιάζονται οι πολιτικές ψηφιακού περιεχομένου και γίνεται παράθεση συνεργατικών σχημά-
των ενοποίησης και διάθεσης ψηφιακού περιεχομένου από κατανεμημένα αποθετήρια και εξετάζεται
ειδικά η πολιτική της Europeana.
6.1.1 Ανοιχτή πρόσβαση και ανοιχτά δεδομένα
Ανοιχτή πρόσβαση είναι η ελεύθερη, άμεση, διαρκής και απαλλαγμένη από τους περισσότερους περι-
ορισμούς πνευματικών δικαιωμάτων, διαδικτυακή πρόσβαση σε ψηφιακό επιστημονικό περιεχόμενο.
Οι αναγνώστες μπορούν να χρησιμοποιούν ελεύθερα το διατιθέμενο υλικό για ερευνητικούς, εκπαι-
δευτικούς και άλλους σκοπούς. Πρωταρχικός σκοπός του κινήματος της ανοιχτής πρόσβασης είναι η
διευκόλυνση της ανταλλαγής επιστημονικών πληροφοριών. Η ανοιχτή πρόσβαση στην επιστημονική
πληροφόρηση έχει ήδη αναδειχθεί σε μείζον θέμα και προβλέπεται να επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό τον
τρόπο που οι επιστήμονες διακινούν και διαχειρίζονται την πληροφορία (βλ. στο http://openaccess.gr).
Τα έργα που διατίθενται σε ψηφιακή μορφή προστατεύονται τόσο με μια σειρά τεχνολογικών
μεθόδων που επιτρέπουν τον έλεγχο της χρήσης τους, όσο και με μηχανισμό ειδικών αδειοδοτήσεων που
στηρίζονται σε νομικό πλαίσιο. Το θέμα αυτό αναπτύσσεται στη συνέχεια. Το δίκαιο της πνευματικής
ιδιοκτησίας προκειμένου να αποτρέπει την παράνομη χρήση των έργων έχει συμπεριλάβει αυστηρές
κυρώσεις για τις περιπτώσεις παραβίασης και των τεχνολογικών μέτρων προστασίας. Πρέπει επίσης να
επισημάνουμε ότι η γνωστοποίηση των αποτελεσμάτων της έρευνας σε πολλές περιπτώσεις λειτουργεί
και ως μέσο κατοχύρωσης της πνευματικής ιδιοκτησίας.
6.1.2 Άδειες πρόσβασης
Οι άδειες πρόσβασης στα τεκμήρια ενός ψηφιακού αποθετηρίου είναι ένα πολύπλοκο θέμα. Παρά το γε-
γονός ότι τα ηλεκτρονικά αποθετήρια συνδέονται άμεσα με την έννοια της ανοιχτής πρόσβασης, συνή-
θως δεν διατίθεται ελεύθερα όλο το περιεχόμενό τους, αλλά αντίθετα είναι απαραίτητος ο περιορισμός
της πρόσβασης σε ορισμένα τεκμήρια. Περιορισμοί πρόσβασης μπορεί να επιβάλλονται για διάφορους
λόγους, όπως: η αποφυγή παραβίασης πνευματικών δικαιωμάτων, η προστασία μιας πρωτότυπης ερευ-
νητικής εργασίας που βρίσκεται σε πρώιμο στάδιο, η προστασία πατεντών και γενικότερα ερευνητικών
εργασιών που χρηματοδοτούνται από κάποιον εξωτερικό φορέα.
Οι φορείς που διαχειρίζονται ψηφιακό περιεχόμενο υιοθετούν πολιτικές που επιτρέπουν διαβαθ-
μίσεις στην ανοιχτή πρόσβαση. Ανάλογα και o δημιουργός που αυτοαρχειοθετεί το πόνημά του έχει τη
δυνατότητα να χορηγεί άδεια χρήσης του έργου του με ελεύθερο και ανοιχτό τρόπο. Ο δημιουργός, κατά
210
Ανοιχτά δεδομένα και πολιτικές πρόσβασης στο ψηφιακό περιεχόμενο - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
την αυτοαρχειοθέτηση, έχει τη δυνατότητα να προστατεύσει και να διαθέσει το έργο του διαλέγοντας
μία από τις τρεις άδειες ψηφιακής πρόσβασης προς όφελος της ευρύτερης κοινότητας και των διαφόρων
επιστημονικών τομέων.
• Ελεύθερη πρόσβαση
• Ιδρυματική πρόσβαση (μόνο μέσω IP του φορέα φιλοξενίας του ψηφιακού περιεχομένου)
• Κλειστή πρόσβαση
Στην «Ελεύθερη πρόσβαση», η πρόσβαση στα ψηφιακά τεκμήρια του αποθετηρίου είναι ελεύ-
θερη και πλήρης, χωρίς κανένα περιορισμό, σε όλους τους χρήστες του Διαδικτύου. Οι χρήστες του
οργανισμού αλλά και οι εξωτερικοί χρήστες θα μπορούν να διαβάζουν και να αποθηκεύουν τα τεκμήρια
μέσα από το σύστημα ενός αποθετηρίου. Για κάθε περαιτέρω χρήση του τεκμηρίου αποδίδεται υποχρε-
ωτικά αναφορά στο δημιουργό, ενώ δεν επιτρέπεται η αναπαραγωγή για εμπορικούς λόγους.
Η «Ιδρυματική πρόσβαση» αφορά μόνο τους εσωτερικούς χρήστες που ανήκουν στην κοινότητα
του φορέα, καθώς η πρόσβαση στο πλήρες κείμενο είναι περιορισμένη και πραγματοποιείται αποκλειστι-
κά από IP διευθύνσεις του φορέα. Αυτή η πολιτική εξυπηρετεί ιδιαίτερα το ίδρυμα αλλά και τους δημιουρ-
γούς οι οποίοι έχουν δημοσιεύσει μελέτες, άρθρα, έρευνες σε περιοδικά των οποίων οι εκδότες διατηρούν
μέρος των πνευματικών δικαιωμάτων Ο φορέας συνήθως συστήνει την επικοινωνία των δημιουργών με
τους εκδότες τους και παραπέμπει σε πηγές όπως το SHERPA/RoMEO, όπου υπάρχουν πληροφορίες
για τις πολιτικές πνευματικής ιδιοκτησίας και δημοσίευσης των εκδοτών. Φυσικά και στην περίπτωση
αυτή για κάθε περαιτέρω χρήση του τεκμηρίου αποδίδεται υποχρεωτικά αναφορά στο δημιουργό και δεν
επιτρέπεται η αναπαραγωγή του για εμπορικούς λόγους. Η άδεια αυτή ισχύει και για χρήστες που συνδέ-
ονται (μέσω VPN) με ηλεκτρονική διεύθυνση του ιδρύματος (IP) που ανήκει το αποθετήριο.
Τέλος, στην «Κλειστή πρόσβαση» οι χρήστες δεν έχουν πρόσβαση στο πλήρες κείμενο αλλά
έχουν την δυνατότητα να δουν τα μεταδεδομένα του (π.χ. τίτλο, συγγραφέα, περίληψη κ.λπ.).
Στο πλαίσιο της διαδικασίας της αυτοαρχειοθέτησης, είναι θεμιτό και νομικά απαραίτητο, οι
χρήστες του ψηφιακού περιεχομένου ενός φορέα να κληθούν να αποδεχτούν τους όρους μιας Άδειας
Κατάθεσης Έργου η οποία θα περιλαμβάνει εκχωρήσεις και παραχωρήσεις δικαιωμάτων στο φορέα
από τους δημιουργούς για το έργο τους αλλά και την επιλογή πολιτικής πρόσβασης που επιθυμεί ο κάθε
δημιουργός με βάση τις επιλογές που αναφέρονται παραπάνω.
6.1.3 Άδειες διάθεσης και χρήσης
Όλα τα παραπάνω στηρίχθηκαν στο έργο του οργανισμού Creative Commons. Ο οργανισμός Creative
Commons (CC) είναι μια μη κερδοσκοπική οργάνωση που εστιάζει σε θέματα πνευματικών δικαιωμά-
των και ειδικότερα επιδιώκει την επέκταση του εύρους των πνευματικών έργων που είναι διαθέσιμα.
Στόχος της Creative Commons είναι η χρήση των έργων από όλους τους ερευνητές οι οποίοι με τον
τρόπο αυτό θα μπορούν να βασιστούν σε προηγούμενα ερευνητικά αποτελέσματα, χρησιμοποιώντας
τα με νόμιμο τρόπο ώστε να προωθήσουν περαιτέρω την έρευνα. Η οργάνωση έχει εκδώσει διάφο-
ρες άδειες πνευματικών δικαιωμάτων, γνωστές ως άδειες Creative Commons. Ο άδειες αυτές επιτρέ-
πουν στους δημιουργούς να δηλώσουν ποια δικαιώματα διατηρούν και ποια δικαιώματα παραχωρούν
προς όφελος της έρευνας. Για περισσότερες πληροφορίες δείτε στο http://creativecommons.org και στο
http://www.creativecommons.gr
6.2 Πολιτικές αποθετηρίων
Η πρόσβαση, διάθεση και χρήση του ψηφιακού περιεχομένου ορίζεται από τις βιβλιοθήκες που αναπτύσ-
σουν και διατηρούν ψηφιακές βιβλιοθήκες και αποθετήρια από μια σειρά παράγοντες. Στην ενότητα αυτή
παρουσιάζονται οι παράγοντες αυτοί και η βαρύτητά τους στη διαμόρφωση των πολιτικών. Στις πολιτι-
κές εντάσσονται, η ανάπτυξη των συλλογών του αποθετηρίου και οι πολιτικές χρήσης (πρόσβασης) και
211
Ανοιχτά δεδομένα και πολιτικές πρόσβασης στο ψηφιακό περιεχόμενο - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
διάθεσης με έμφαση στην αναπαραγωγή του ψηφιακού περιεχομένου. Αναλύονται πρακτικές πολιτικών
που ακολουθούνται σε αποθετήρια, αλλά και δεδομένα έρευνας που αφορούν την επέκταση αυτών των
πολιτικών ή τη συστηματοποίησή τους σε μοντέλα και δέντρα αποφάσεων.
6.2.1 Παράγοντες που διαμορφώνουν τις πολιτικές των αποθετηρίων
Ο τύπος (κατηγορία) του αποθετηρίου αλλά και τα είδη του περιεχομένου που φιλοξενούν είναι από
τους βασικούς παράγοντες που επηρεάζουν τις πολιτικές. Ο τύπος του ψηφιακού περιεχομένου, όπως,
κείμενο, εικόνα, ήχος, βίντεο κ.λπ., επηρεάζει και αυτός τις πολιτικές (Arms, 1998). Για το λόγο αυτό,
εξετάζονται οι πολιτικές πρόσβασης και διάθεσης σε σχέση με τη μέθοδο πρόσκτησης, και τα δικαιώμα-
τα πνευματικής ιδιοκτησίας σε διαφορετικούς τύπους ψηφιακού περιεχομένου, όπως, κείμενο, εικόνα,
ήχος, βίντεο κ.λπ. και σε διαφορετικούς τύπους αποθετηρίων με κύριο παράδειγμα τα ιδρυματικά. Η
ανάλυση των πολιτικών γίνεται σε επίπεδο συλλογών των διαφόρων αποθετηρίων, γιατί πολλές φορές
και στο ίδιο αποθετήριο διαφοροποιούνται οι πολιτικές ανά συλλογή.
Εξετάζεται επίσης η σχέση παραγόντων και πολιτικών και παρουσιάζονται ποσοτικά δεδομένα
για το ποιοι παράγοντες οδηγούν σε συγκεκριμένες πολιτικές και πως οι παράγοντες επηρεάζουν τις
πολιτικές. Οι ποσοτικές παρατηρήσεις, αφορούν τις σχέσεις:
• Μεθόδου πρόσκτησης και πνευματικής ιδιοκτησίας
• Πνευματικής ιδιοκτησίας και απομακρυσμένης πρόσβασης για εσωτερικούς χρήστες εκτός
πανεπιστημίου
• Πνευματικής ιδιοκτησίας και απομακρυσμένης πρόσβασης για εξωτερικούς χρήστες
• Πνευματικής ιδιοκτησίας και ιδιωτικής αναπαραγωγής
• Πνευματικής ιδιοκτησίας και αναπαραγωγής άλλης χρήσης
Οι βιβλιοθήκες πέρασαν από μια μεταβατική περίοδο από το συμβατικό στο ψηφιακό περιεχό-
μενο έως ότου αναπτύξουν κοινές πρακτικές και παραδόσεις στις πολιτικές του ψηφιακού περιεχομέ-
νου. Επιπλέον, οι ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες έχουν καθιερωμένες παραδόσεις συνεργασίας, και έχουν
πρωτοποριακό ρόλο στην παραγωγή και διάχυση του ψηφιακού περιεχομένου. Επίσης, οι ακαδημαϊκές
βιβλιοθήκες έχουν πρωτοποριακό και ηγετικό ρόλο στην χρησιμοποίηση των νέων τεχνολογιών, όπως
οι ψηφιακές βιβλιοθήκες. Έχουν υλοποιήσει το κατάλληλο πλαίσιο υποδομής για την ανάπτυξη ψηφια-
κών βιβλιοθηκών και πολιτικών, και διευκολύνουν τη χρήση των νέων τεχνολογιών από τους φοιτητές.
Λόγω της σημαίνουσας θέσης τους στο ακαδημαϊκό σύστημα και στην επιστημονική κοινότητα, έχουν
κύρος και οι πολιτικές και πρακτικές τους μπορούν εύκολα να διαχυθούν σε άλλα είδη βιβλιοθηκών
(εθνικές, δημόσιες βιβλιοθήκες κ.λπ.) (Koulouris&Kapidakis, 2005).
Επιπροσθέτως, οι ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες, έχουν συλλογές με ποικίλους τύπους δημιουργί-
ας περιεχομένου (ψηφιοποιημένο, πρωτογενώς ψηφιακό), ποικίλους τύπους περιεχομένου (βίντεο, ήχο
κ.λπ.), ποικίλους πνευματικούς ιδιοκτήτες (βιβλιοθήκες, ιδιώτες, οργανισμοί, όπως εκδότες κ.λπ.), δι-
αφοροποιημένες πολιτικές πρόσβασης και αναπαραγωγής και ποικίλες μεθόδους πρόσκτησης (άδεια
χρήσης, αγορά, ψηφιοποίηση περιεχομένου βιβλιοθήκης ή τρίτων κ.λπ.). Όλα τα παραπάνω οδήγησαν
στη διαμόρφωση παραγόντων που επηρεάζουν τη διαμόρφωση των πολιτικών πρόσβασης σε ψηφιακό
περιεχόμενο. Οι κυριότεροι παράγοντες είναι:
Ο τρόπος πρόσκτησης και η πνευματική ιδιοκτησία
• Οι βιβλιοθήκες προτιμούν να ψηφιοποιούν το δικό τους περιεχόμενο, στο οποίο έχουν την
πνευματική ιδιοκτησία.
• Επίσης, οι βιβλιοθήκες συχνά ψηφιοποιούν ελεύθερο περιεχόμενο τρίτων ή δημόσιο (public
domain) περιεχόμενο.
• Το πρωτογενώς ψηφιακό περιερχόμενο αποκτιέται κυρίως μέσω αδειών χρήσης ή/και αγο-
ράς από άλλους πνευματικούς ιδιοκτήτες (οργανισμούς, ιδιώτες κ.λπ.).
212
Ανοιχτά δεδομένα και πολιτικές πρόσβασης στο ψηφιακό περιεχόμενο - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
• Ενίοτε (στο 30% των περιπτώσεων), οι βιβλιοθήκες δημιουργούν το δικό τους πρωτογενώς
ψηφιακό περιεχόμενο, στο οποίο συνήθως έχουν την πνευματική ιδιοκτησία.
• Το πρωτογενώς ψηφιακό περιεχόμενο σπάνια (στο 10% των περιπτώσεων) κατατίθεται
εθελοντικά.
• Όταν η πρόσκτηση του πρωτογενώς ψηφιακού περιεχομένου είναι κυρίως μέσω αδειών χρή-
σης ή/και αγοράς, τότε η πνευματική ιδιοκτησία ανήκει σε άλλους ιδιοκτήτες ή στη βιβλιο-
θήκη και άλλους ιδιοκτήτες αλλιώς, διαφέρει ανά τεκμήριο (Koulouris&Kapidakis, 2005).
Πνευματική ιδιοκτησία, απομακρυσμένη πρόσβαση για εσωτερικούς και εξωτερικούς χρήστες
• Στο μεγαλύτερο μέρος των περιπτώσεων παρέχεται απομακρυσμένη πρόσβαση για εσωτε-
ρικούς χρήστες και σε μικρότερο είναι περιορισμένη – παρέχεται μερικώς. Μόνο ένα μικρό
ποσοστό (υπολογίζεται στο 5%) απαγορεύεται η απομακρυσμένη πρόσβαση για εσωτερι-
κούς χρήστες, και επιπλέον διαφοροποιείται ανά συλλογή.
• Οι μισές βιβλιοθήκες παρέχουν πλήρη απομακρυσμένη πρόσβαση για εξωτερικούς χρήστες.
το υπόλοιπο μισό δίνει περιορισμένη –μερική απομακρυσμένη πρόσβαση για εξωτερικούς
χρήστες και σε ποσοστό πάνω από 20% ενώ το υπόλοιπο δεν παρέχει καθόλου –απαγο-
ρεύει την απομακρυσμένη πρόσβαση για εξωτερικούς χρήστες. Όταν η απομακρυσμένη
πρόσβαση για εξωτερικούς χρήστες είναι περιορισμένη ή απαγορεύεται, υπάρχουν περιορι-
σμοί λόγω των αδειών χρήσης ή/και η πνευματική ιδιοκτησία ανήκει σε άλλους ιδιοκτήτες.
Ενίοτε, ακόμη και όταν η βιβλιοθήκη έχει τα πνευματικά δικαιώματα, η απομακρυσμένη
πρόσβαση για εξωτερικούς χρήστες είναι περιορισμένη ή απαγορεύεται γιατί η βιβλιοθήκη
παρέχει μόνο πρόσβαση για εσωτερικούς χρήστες (Koulouris&Kapidakis, 2005).
• Ανάλογα, η απομακρυσμένη πρόσβαση για εσωτερικούς χρήστες και η απομακρυσμένη
πρόσβαση για εξωτερικούς χρήστες διαφέρουν. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις, όταν η απομακρυ-
σμένη πρόσβαση για εσωτερικούς χρήστες είναι περιορισμένη, η απομακρυσμένη πρόσβα-
ση για εξωτερικούς χρήστες απαγορεύεται λόγω των περιορισμών, αδειών χρήσης και πνευ-
ματικής ιδιοκτησίας. Επιπροσθέτως, όταν η απομακρυσμένη πρόσβαση για εσωτερικούς
χρήστες επιτρέπεται, η απομακρυσμένη πρόσβαση για εξωτερικούς χρήστες επιτρέπεται
μερικώς ή απαγορεύεται, γιατί, είτε η βιβλιοθήκη επιτρέπει μόνο πρόσβαση για εσωτερι-
κούς χρήστες ή η πνευματική ιδιοκτησία ανήκει σε άλλους ιδιοκτήτες. Τέλος, όταν η απο-
μακρυσμένη πρόσβαση για εσωτερικούς χρήστες διαφέρει ανά τεκμήριο, η απομακρυσμένη
πρόσβαση για εξωτερικούς χρήστες απαγορεύεται (Koulouris&Kapidakis, 2005).
Πνευματική ιδιοκτησία και ιδιωτική αναπαραγωγή
• Η ιδιωτική αναπαραγωγή είναι συνήθως ελεύθερη με αναφορά στην πηγή ή παρέχεται ελεύ-
θερα με τον κανόνα της θεμιτής χρήσης ή κρίνεται ανά περίπτωση. Την τελευταία αυτή
πρακτική εφαρμόζει μικρό μόνο ποσοστό των βιβλιοθηκών.
• Όταν η βιβλιοθήκη έχει την πνευματική ιδιοκτησία του περιεχομένου, τότε, η ιδιωτική ανα-
παραγωγή είναι ελεύθερη με αναφορά στην πηγή ή παρέχεται ελεύθερα με τον κανόνα της
θεμιτής χρήσης.
• Όταν κυρίως η βιβλιοθήκη, ή η βιβλιοθήκη και άλλοι ιδιοκτήτες έχουν την πνευματική ιδι-
οκτησία, τότε, η ιδιωτική αναπαραγωγή είναι ελεύθερη με αναφορά στην πηγή ή παρέχεται
ελεύθερα με τον κανόνα της θεμιτής χρήσης ή κρίνεται ανά περίπτωση.
• Όταν άλλοι ιδιοκτήτες έχουν την πνευματική ιδιοκτησία, τότε, η ιδιωτική αναπαραγωγή
παρέχεται ελεύθερα με τον κανόνα της θεμιτής χρήσης ή είναι ελεύθερη με αναφορά στην
πηγή (Koulouris&Kapidakis, 2005).
213
Ανοιχτά δεδομένα και πολιτικές πρόσβασης στο ψηφιακό περιεχόμενο - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Πνευματική ιδιοκτησία και αναπαραγωγή άλλης χρήσης
• Στο μεγαλύτερο ποσοστό των βιβλιοθηκών, επιτρέπεται η αναπαραγωγή άλλης χρήσης με
γραπτή άδεια και πληρωμή στον ιδιοκτήτη (βιβλιοθήκη ή/και άλλοι ιδιοκτήτες). Στο μικρό-
τερο ποσοστό περίπου 35% απαγορεύεται και στο 10% κρίνεται ανά περίπτωση.
• Όταν η αναπαραγωγή άλλης χρήσης απαιτεί γραπτή άδεια από τον ιδιοκτήτη, τότε, πληρω-
μή δίνεται επίσης στον ιδιοκτήτη.
• Η πλειοψηφία των βιβλιοθηκών επιτρέπει την αναπαραγωγή άλλης χρήσης με γραπτή άδεια
και πληρωμή στη βιβλιοθήκη. Ενώ σε μικρότερο ποσοστό την επιτρέπουν με γραπτή άδεια
και πληρωμή στους ιδιοκτήτες (όταν η βιβλιοθήκη, ιδιώτες και οργανισμοί έχουν την πνευ-
ματική ιδιοκτησία).
• Μεγάλο μέρος των βιβλιοθηκών επιτρέπουν την αναπαραγωγή άλλης χρήσης με γραπτή
άδεια και πληρωμή στους ιδιοκτήτες, όταν οργανισμοί έχουν την πνευματική ιδιοκτησία.
Άλλες το απαγορεύουν εντελώς.
• Όταν ιδιώτες έχουν την πνευματική ιδιοκτησία, τότε, συνήθως, η αναπαραγωγή άλλης χρή-
σης απαγορεύεται.
• Ανάλογα, μεγάλο μέρος των βιβλιοθηκών επιτρέπουν την αναπαραγωγή άλλης χρήσης με
γραπτή άδεια (κυρίως από τη βιβλιοθήκη και σπανιότερα από άλλους ιδιοκτήτες) και πλη-
ρωμή στη βιβλιοθήκη και στους ιδιοκτήτες, όταν κυρίως η βιβλιοθήκη έχει τα πνευματικά
δικαιώματα. Σε άλλες περιπτώσεις η αναπαραγωγή άλλης χρήσης κρίνεται ανά περίπτωση.
• Όταν η βιβλιοθήκη και οργανισμοί έχουν την πνευματική ιδιοκτησία, τότε, συνήθως, η ανα-
παραγωγή άλλης χρήσης κρίνεται ανά περίπτωση.
• Όταν η βιβλιοθήκη και ιδιώτες έχουν την πνευματική ιδιοκτησία τότε, η αναπαραγωγή άλ-
λης χρήσης επιτρέπεται με γραπτή άδεια (από τη βιβλιοθήκη ή άλλους ιδιοκτήτες) και πλη-
ρωμή στη βιβλιοθήκη και στους άλλους ιδιοκτήτες.
• Όταν η βιβλιοθήκη έχει την πνευματική ιδιοκτησία ή/και κανένας (public domain), τότε,
η αναπαραγωγή άλλης χρήσης επιτρέπεται μερικώς με γραπτή άδεια από τη βιβλιοθήκη ή
επιτρέπεται με γραπτή άδεια και πληρωμή στη βιβλιοθήκη (Koulouris&Kapidakis, 2005).
6.2.2 Κανόνες πολιτικών πρόσβασης και αναπαραγωγής για το ακαδημαϊκό
ψηφιακό περιεχόμενο αποθετηρίων
Με βάση τα παραπάνω μπορούν να εξαχθούν κάποιοι γενικοί κανόνες για το ποιοι παράγοντες οδηγούν
σε συγκεκριμένες πολιτικές. Η κοινή πρακτική δείχνει ότι η πρόσβαση για τους εσωτερικούς χρήστες
εντός βιβλιοθήκης ή πανεπιστημίου είναι πάντα ελεύθερη (εντός βιβλιοθήκης ή πανεπιστημίου), ανε-
ξάρτητα από την πνευματική ιδιοκτησία και τον τύπο δημιουργίας (ψηφιοποιημένο, πρωτογενώς ψηφια-
κό) του περιεχομένου. Επιπροσθέτως, όταν υπάρχουν αβεβαιότητες για την πνευματική ιδιοκτησία –δεν
γνωρίζουμε που ανήκει- και ανεξάρτητα από τον τύπο δημιουργίας του περιεχομένου, κοινή λύση είναι
η αναπαραγωγή (ιδιωτική και εμπορική) να κρίνεται ανά περίπτωση.
Οι κανόνες πολιτικής για το ψηφιοποιημένο υλικό παρουσιάζονται στο Σχήμα 6.1 και για το
πρωτογενώς ψηφιακό υλικό στο Σχήμα 6.2. Και στα δυο σχήματα τα χοντρά βέλη δείχνουν τον πιο
κοινό κανόνα και τα λεπτά βέλη τις εναλλακτικά χρησιμοποιούμενες επιλογές. Οι τελείες δείχνουν τις
πολιτικές πρόσβασης και οι παύλες τις πολιτικές ιδιωτικής και εμπορικής αναπαραγωγής. Η χρήση
αγγλικών όρων (π.χ. off-campus, offsite, fees, fair use) στα σχήματα, 6.1 και 6.2, γίνεται καθαρά για
λόγους μορφοποίησης και συντομίας. Επιπροσθέτως, η αγγλική ορολογία αναφορικά με τις πολιτικές
πρόσβασης, είναι καθιερωμένη, αποδεκτή και γνωστή στο χώρο της πληροφόρησης.
214
Ανοιχτά δεδομένα και πολιτικές πρόσβασης στο ψηφιακό περιεχόμενο - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Ιδιωτική Πρόσκτηση:
Ψηφιοποιημένο
Public domain
Πρόσκτηση:
Πρόσκτηση: Άδεια
Περιεχόμενο Πνευματική
βιβλιοθήκησ ιδιοκτησία:
Πνευματική
Κανένασ
ιδιοκτησία:
Πνευματική ιδιοκτησία: Διαφέρει
Βιβλιοθήκη/Ιδιοκτήτεσ
Ναι off- ΌχιΕμπορική
Πνευματική campus
ιδιοκτησία: Ναι offsite
Βιβλιοθήκη
Όχιoff-
campusΌχι Εμπορική:
ff i Ναι off- Άδεια και fees
campus
Ναι off-campus Όχι
Μερική offsite offsite
Ιδιωτική: Ιδιωτική: Ιδιωτική&Εμπορική
Fair use Ναι (αναφορά) Ανά περίπτωση
Σχήμα 6.1 Κανόνες πολιτικής για το ψηφιοποιημένο περιεχόμενο των ακαδημαϊκών βιβλιοθηκών (τελείες: πολιτι-
κές πρόσβασης, παύλες: πολιτικές αναπαραγωγής).
Οι περισσότερες ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες έχουν αποφασίσει να ψηφιοποιούν το δικό τους
περιεχόμενο στο οποίο έχουν τα πνευματικά δικαιώματα. Κοινή προσέγγιση είναι οι ακαδημαϊκές
βιβλιοθήκες να κρατούν τα πνευματικά δικαιώματα για τις ψηφιοποιημένες εκδόσεις του ελεύθερου
περιεχομένου τρίτων και του δημόσιου (public domain) περιεχομένου. Λογική επιλογή είναι για τις
ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες, να παρέχουν το δικό τους ψηφιοποιημένο περιεχόμενο, στο οποίο έχουν τα
πνευματικά δικαιώματα, με ελεύθερη πρόσβαση για εσωτερικούς (εντός και εκτός πανεπιστημίου) και
εξωτερικούς χρήστες, να επιτρέπουν την ιδιωτική αναπαραγωγή με αναφορά στην πηγή και να απαιτούν
γραπτή άδεια και πληρωμή για την εμπορική αναπαραγωγή
Όταν η πνευματική ιδιοκτησία ποικίλει (βιβλιοθήκες και άλλοι ιδιοκτήτες, άλλοι ιδιοκτήτες
μόνο κ.λπ.) κοινή προσέγγιση είναι η παροχή ελεύθερης πρόσβασης για εσωτερικούς χρήστες και η απα-
γόρευση της πρόσβασης για εξωτερικούς χρήστες. Η ιδιωτική και εμπορική αναπαραγωγή θα πρέπει να
επιτρέπεται μόνο στους εσωτερικούς χρήστες, με αναφορά στην πηγή, και με γραπτή άδεια και πληρωμή
στον ιδιοκτήτη (βιβλιοθήκη ή/και άλλοι ιδιοκτήτες) αντίστοιχα. Μια άλλη συχνά χρησιμοποιούμενη
πρακτική είναι η απαγόρευση της εμπορικής αναπαραγωγής.
215
Ανοιχτά δεδομένα και πολιτικές πρόσβασης στο ψηφιακό περιεχόμενο - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Πρόσκτηση: Πρωτογενώσ Πρόσκτηση:
Υλικό ψηφιακό Εθελοντική
βιβλιοθήκησ Πνευματική Πνευματική κατάθεση
ιδιοκτησία: ιδιοκτησία:
Διαφέρει Βιβλιοθήκη
Πρόσκτηση: και
Πνευματική Άδεια, Ιδιοκτήτεσ
ιδιοκτησία: Αγορά Πνευματική
Βιβλιοθήκη Ναι off-campus ιδιοκτησία:
Ναι offsite Ιδιοκτήτεσ
Μερικήoff-
campus
Όχιoffsite
Ναι off-campus Ιδιωτική &
Μερική offsite Ιδιωτική: Εμπορική
Όχι Fair use Ανά περίπτωση
Εμπορική
Εμπορική:
Άδεια και fees Ναι off-
Ιδιωτική: campus
Ναι (αναφορά) Όχιoffsite
Σχήμα 6.2 Κανόνες πολιτικής για το πρωτογενώς ψηφιακό περιεχόμενο των ακαδημαϊκών βιβλιοθηκών (τελείες:
πολιτικές πρόσβασης, παύλες: πολιτικές αναπαραγωγής).
Οι περισσότερες ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες, αποκτούν το πρωτογενώς ψηφιακό περιεχόμενο
τους, μέσω αδειών χρήσης ή / και αγοράς από οργανισμούς (π.χ. εκδότες) και ιδιώτες. Οι περισσότε-
ρες ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες, έχουν αποφασίσει να αποκτούν πρωτογενώς ψηφιακό περιεχόμενο, με
άδεια χρήσης ή/και αγορά, μόνο όταν –εφόσον- θα είναι υπεύθυνες για τη χρήση του. Η κοινή πρακτι-
κή δείχνει ότι συνήθως, άλλοι ιδιοκτήτες έχουν τα πνευματικά δικαιώματα του περιεχομένου που έχει
αποκτηθεί μέσω αδειών χρήσης. Μια άλλη λογική προσέγγιση, είναι οι ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες και
άλλοι ιδιοκτήτες να μοιράζονται τα πνευματικά δικαιώματα του πρωτογενούς ψηφιακού περιεχομένου
που έχει αποκτηθεί με άδεια χρήσης. Λογική επιλογή είναι για τις ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες, να παρέ-
χουν το δικό τους πρωτογενώς ψηφιακό περιεχόμενο, στο οποίο έχουν τα πνευματικά δικαιώματα, με
ελεύθερη πρόσβαση για εσωτερικούς και με μερική πρόσβαση για εξωτερικούς χρήστες, να επιτρέ-
πουν την ιδιωτική αναπαραγωγή με τον κανόνα της θεμιτής χρήσης και να απαιτούν γραπτή άδεια και
πληρωμή για την εμπορική αναπαραγωγή.
Όταν υπάρχουν περιορισμοί λόγω των αδειών χρήσης και η πνευματική ιδιοκτησία ποικίλει
(βιβλιοθήκες και άλλοι ιδιοκτήτες, άλλοι ιδιοκτήτες μόνο κ.λπ.), κοινή προσέγγιση είναι η παροχή
ελεύθερης πρόσβασης για εσωτερικούς χρήστες εντός βιβλιοθήκης ή πανεπιστημίου, μερικής πρόσβα-
σης για εσωτερικούς χρήστες εκτός πανεπιστημίου και η απαγόρευση της πρόσβασης για εξωτερικούς
χρήστες. Η κοινή πρακτική δείχνει ότι η ιδιωτική αναπαραγωγή είτε είναι ελεύθερη με αναφορά στην
πηγή ή παρέχεται ελεύθερα με τον κανόνα της θεμιτής χρήσης και η εμπορική αναπαραγωγή απαγο-
ρεύεται. Μια άλλη εναλλακτική λογική επιλογή, είναι η παροχή εμπορικής αναπαραγωγής με γραπτή
άδεια και πληρωμή στους ιδιοκτήτες.
Οι κανόνες πολιτικών για το ακαδημαϊκό ψηφιακό περιεχόμενο αποθετηρίων έχουν προκύψει
από την έρευνα και την καταγραφή πρακτικών που εφαρμόζονται σε πολλά αποθετήρια του κόσμου,
κυρίως της Ευρώπης και της Αμερικής. Οι πρακτικές αυτές όμως, πολλές φορές είναι περίπλοκες και
δεν δίνουν λύσεις στο πρόβλημα χρήσης, πρόσβασης και διάθεσης του ψηφιακού περιεχομένου. Γι
αυτό και στη συνέχεια του κεφαλαίου, παρουσιάζονται μοντέλα και δέντρα αποφάσεων πολιτικών που
απλοποιούν τις πολιτικές αυτές και δίνουν πρακτικές λύσεις στους διαχειριστές των αποθετηρίων και
στη χάραξη πολιτικών. Τέτοια μοντέλα και τα δέντρα αποφάσεων που προσφέρονται για τη διαμόρφωση
πολιτικών διαχείρισης ψηφιακού περιεχομένου, αναπτύσσονται στο Κεφάλαιο 6.7. Προκειμένου όμως
216
Ανοιχτά δεδομένα και πολιτικές πρόσβασης στο ψηφιακό περιεχόμενο - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
να μπορέσει κανείς να αντιληφθεί τη χρησιμότητα αυτών των μοντέλων, πρέπει προηγουμένως να είναι
ξεκάθαρη η αντιστοίχιση και σύγκριση των πολιτικών στο συμβατικό και ψηφιακό περιεχόμενο, κάτι
που οριοθετείται στο κεφάλαιο που ακολουθεί.
6.3 Συμβατικές και ψηφιακές πολιτικών – Πρόσβαση και χρήστες
Οι βιβλιοθήκες ενσωματώνουν, επί του παρόντος, όλο και περισσότερο ψηφιακό περιεχόμενο, χωρίς
όμως ακόμα, να αναπτύξουν κοινές πολιτικές γι’ αυτό. Αυτό εμποδίζει τη συνεργασία των βιβλιοθηκών
και περιορίζει την πλήρη αξιοποίηση των υπηρεσιών τους. Διαπιστώνεται, ότι οι συμβατικές πολιτικές
δεν αντιστοιχούν άμεσα, αλλά έμμεσα, στις ψηφιακές και έχουν διαφορές που οφείλονται κυρίως στις
ιδιότητες, εύκολης αντιγραφής και αναπαραγωγής, του ψηφιακού περιεχομένου.
Αρχικά, γίνεται μια λειτουργική αντιστοίχιση συμβατικών και ψηφιακών πολιτικών. Εξετά-
ζονται ζητήματα, όπως, αν συνεχίζουν να υπάρχουν οι ίδιες πολιτικές από το συμβατικό στο ψηφιακό
περιεχόμενο. Εάν συνεχίζουν να επιτελούν τις ίδιες λειτουργίες, ή, αν κάποιες λειτουργίες ή πολιτικές
έχουν καταργηθεί στην ψηφιακή πραγματικότητα. Εάν έχει διευρυνθεί ο ρόλος τους ή αν έχουν αλλάξει
απλώς ονομασία. Εάν έχουν προστεθεί νέες πολιτικές που επιτελούν νέες λειτουργίες που δεν υπήρχαν
στο συμβατικό περιεχόμενο κ.ά. Επίσης, εξετάζεται αν οι ψηφιακές πολιτικές αποτελούν μετάλλαξη των
συμβατικών ή νέα κατάσταση. Εάν είναι πιο ελεύθερες ή περιορίζονται, όπως και οι συμβατικές, από
παράγοντες, όπως, η πνευματική ιδιοκτησία, ή από περιορισμούς που οφείλονται στη μέθοδο πρόσκτη-
σης –π.χ. περιορισμοί αδειών χρήσης. Τέλος, συγκρίνονται οι λειτουργίες των συμβατικών και ψηφια-
κών πολιτικών και τονίζονται οι ομοιότητες και κυρίως οι διαφορές τους.
Στο πλαίσιο αυτό εξετάζονται οι πολιτικές βιβλιοθηκών που περιλαμβάνουν συλλογές στις
οποίες έχει ψηφιοποιηθεί ολόκληρο το περιεχόμενο, ή μέρος του –άρα, δεν περιέχουν πρωτογενώς ψηφι-
ακό περιεχόμενο. Με την αντιστοίχιση και σύγκριση αυτή, καταδεικνύονται στην πράξη, οι ομοιότητες,
και οι διαφορές, τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα μεταξύ συμβατικών και ψηφιακών πολιτικών.
Παρουσιάζονται προτάσεις σχετικά με τις πολιτικές και τη διαμόρφωσή τους στο συμβατικό, στο υβρι-
δικό και στο ψηφιακό περιεχόμενο. Για παράδειγμα, προτάσεις που αφορούν:
• Τη μεταφορά συμβατικών λειτουργιών στις ψηφιακές πολιτικές.
• Την κατάργηση ή μετάλλαξη συμβατικών λειτουργιών στις ψηφιακές πολιτικές.
• Τη διεύρυνση συμβατικών λειτουργιών στις ψηφιακές πολιτικές.
• Την εισαγωγή νέων λειτουργιών και πολιτικών που δεν υπήρχαν στο συμβατικό περιεχόμενο.
Οι συμβατικές πολιτικές που εξετάζονται, αντιστοιχούνται και συγκρίνονται με τις ψηφιακές,
είναι η πρόσβαση, ο δανεισμός, ο διαδανεισμός και η αναπαραγωγή.
Οι χρήστες και η πρόσβαση, διακρίνονται σε δύο κατηγορίες. Εσωτερικοί χρήστες (onsite),
που μπορεί να είναι φοιτητές, καθηγητές, προσωπικό του πανεπιστημίου κ.λπ. και εξωτερικοί χρήστες
(offsite), όπου είναι οι υπόλοιποι χρηστές, που δεν ανήκουν στην κοινότητα του πανεπιστημίου και
έχουν απομακρυσμένη, εκτός βιβλιοθήκης, πρόσβαση στο περιεχόμενο. Οι εσωτερικοί χρήστες, μπο-
ρούν να έχουν πρόσβαση στο ψηφιακό περιεχόμενο εντός βιβλιοθήκης ή πανεπιστημίου (on-campus
onsite) αλλά και εκτός πανεπιστημίου (off-campus onsite). Οι εξωτερικοί χρήστες, που επισκέπτονται τη
βιβλιοθήκη και έχουν τοπική πρόσβαση, θεωρούνται ως εσωτερικοί, γιατί συνήθως, δεν διαφοροποιού-
νται ως προς τα δικαιώματα . Επομένως, όταν γίνεται αναφορά σε εξωτερικούς χρήστες, αφορά, τους
χρήστες εκτός βιβλιοθήκης και την απομακρυσμένη τους πρόσβαση.
217
Ανοιχτά δεδομένα και πολιτικές πρόσβασης στο ψηφιακό περιεχόμενο - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Έννοια Συμβατική Ψηφιακή
Εσωτερικός χρήστης Χρήστης που βρίσκεται δικαιωματι- Αναγνωρισμένος ή εγγεγραμμένος
κά ή τακτικά στις εγκαταστάσεις της χρήστης της βιβλιοθήκης
βιβλιοθήκης
Εξωτερικός χρήστης Χρήστης που επισκέπτεται τις εγκατα- Παροδικός χρήστης της βιβλιοθήκης
στάσεις της βιβλιοθήκης
Πρόσβαση Πρόσβαση στο περιεχόμενο μέσα από Πρόσβαση στο ψηφιακό περιεχόμενο
τους χώρους της βιβλιοθήκης μέσω Διαδικτύου, εντός και εκτός
βιβλιοθήκης
Αναπαραγωγή Φωτοαντιγράφηση, διανομή τεκμηρίων Αποθήκευση του ψηφιακού αντικειμέ-
νου, εκτύπωση κ.λπ..
Προσωρινή πλήρη χρήση Δανεισμός Δεν υφίσταται, στην ουσία αντικαθί-
τοπικού περιεχομένου, με σταται με την ψηφιακή πρόσβαση
δυνατότητα αναπαραγωγής
Προσωρινή πλήρη χρήση Διαδανεισμός Δεν υφίσταται, στην ουσία αντικαθι-
περιεχομένου απομακρυ- στάται με την ψηφιακή πρόσβαση
σμένης βιβλιοθήκης, με
δυνατότητα αναπαραγωγής
Πίνακας 6.1 Ορολογία-έννοιες.
Ανάλογα, προκύπτει και η ορολογία για τα είδη πρόσβασης: πρόσβαση για εσωτερικούς χρήστες,
εντός ή/και εκτός πανεπιστημίου και πρόσβαση (απομακρυσμένη) για εξωτερικούς χρήστες. Στις εθνικές
και δημόσιες βιβλιοθήκες, υπάρχουν μόνο εσωτερικοί και εξωτερικοί χρήστες. Ανάλογα, η πρόσβαση,
διακρίνεται σε εντός και εκτός βιβλιοθήκης. Δεν υπάρχει η διάκριση, εσωτερικών χρηστών εντός και
εκτός βιβλιοθήκης, η οποία ισχύει για τις ακαδημαϊκές.
Πολιτικές Συμβατικές πολιτικές Ψηφιακές πολιτικές
Πρόσβαση για εσωτερικούς Πρόσβαση για εσωτερικούς χρήστες
Ανάγνωση μέσα στη βιβλιοθήκη
χρήστες εντός βιβλιοθήκης εντός βιβλιοθήκης μέσω Διαδικτύου
Πρόσβαση για εσωτερικούς
Δεν γίνεται Γίνεται μέσω Διαδικτύου
χρήστες εκτός βιβλιοθήκης
Πρόσβαση για εξωτερικούς Εντός και εκτός βιβλιοθήκης μέσω
Εντός βιβλιοθήκης
χρήστες Διαδικτύου
Πρόσβαση για εσωτερικούς και ίσως
Ναι για εσωτερικούς χρήστες εντός
Δανεισμός εξωτερικούς χρήστες εντός και εκτός
βιβλιοθήκης
βιβλιοθήκης
Πρόσβαση μέσω Διαδικτύου
Για όλους του χρήστες: ηλεκτρονικός,
Έντυπος για χρήστες διασυνδεδεμένων
Διαδανεισμός συνδυασμός, μόνο έντυπος
βιβλιοθηκών
Για χρήστες διασυνδεδεμένων βιβλι-
οθηκών: ηλεκτρονικός, συνδυασμός,
μόνο έντυπος
Αναπαραγωγή Φωτοαντιγράφηση, διανομή τεκμηρίων Θεμιτή χρήση, αναφορά στην πηγή
Πίνακας 6.2 Λειτουργική αντιστοίχιση συμβατικών και ψηφιακών πολιτικών.
Η πρόσβαση εντός βιβλιοθήκης για το συμβατικό περιεχόμενο αφορά εσωτερικούς χρήστες. Η
πρόσβαση στο ψηφιακό περιεχόμενο αντιστοιχεί με την πρόσβαση μέσω Διαδικτύου για τους εσωτερι-
κούς χρήστες εντός βιβλιοθήκης ή πανεπιστημίου αλλά και εκτός. Αναλυτικότερα, όταν ο φοιτητής-χρή-
στης ενός πανεπιστημίου, ήθελε να βρει κάποιο συμβατικό περιεχόμενο, έπρεπε να πάει στην ακαδημαϊκή
218
Ανοιχτά δεδομένα και πολιτικές πρόσβασης στο ψηφιακό περιεχόμενο - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
βιβλιοθήκη, να το αναζητήσει και να το ανακτήσει. Οι περιορισμοί που τίθενται στην συμβατική πρόσβα-
ση, σε σχέση με την ψηφιακή, είναι ότι ο χρήστης, έπρεπε να επισκεφθεί το χώρο της βιβλιοθήκης, να
βοηθηθεί πιθανόν από το βιβλιοθηκονόμο για την αναζήτηση και έπειτα, να προμηθευτεί το περιεχόμενο.
Το τεκμήριο όμως που πιθανόν να αναζητούσε, μπορεί να είχε δανειστεί ή να χρησιμοποιούνταν
από κάποιο άλλο χρήστη. Έτσι, σε περίπτωση που δεν υπήρχαν πολλαπλά αντίτυπα, ο χρήστης δεν μπο-
ρούσε να έχει πρόσβαση τη συγκεκριμένη στιγμή και θα έπρεπε να επισκεφθεί πάλι τη βιβλιοθήκη. Εδώ,
εντοπίζεται το πρόβλημα της, πιθανής, μη ύπαρξης πολλαπλών αντίτυπων στο συμβατικό περιεχόμενο.
Τα πλεονεκτήματα της ψηφιακής έναντι της συμβατικής πρόσβασης, είναι ότι ο χρήστης δεν
χρειάζεται να επισκεφθεί πάντα τη βιβλιοθήκη για να έχει πρόσβαση στο περιεχόμενο. Λόγω της
ψηφιακής πρόσβασης μέσω Διαδικτύου, ο χρήστης, μπορεί και από άλλους χώρους, για παράδειγμα,
ειδικούς χώρους του πανεπιστημίου με υπολογιστές κ.λπ., να έχει πρόσβαση στο ψηφιακό περιεχόμε-
νο. Επίσης, ο χρήστης, μπορεί να έχει απομακρυσμένη πρόσβαση στο περιεχόμενο, από οπουδήποτε,
εφόσον έχει σύνδεση στο Διαδίκτυο.
Βέβαια, υπάρχουν και στο ψηφιακό περιεχόμενο περιπτώσεις, όπου ο χρήστης δεν μπορεί να έχει
απομακρυσμένη πρόσβαση και πρέπει να επισκεφθεί τη βιβλιοθήκη. Πρόκειται για περιπτώσεις, όπου το
ψηφιακό περιεχόμενο είναι περιορισμένο, λόγω αδειών χρήσης ή λόγω περιορισμών πνευματικής ιδιοκτη-
σίας, οι οποίες, κάποιες φορές, περιορίζουν την πρόσβαση μόνο εντός βιβλιοθήκης. Αλλά ακόμα και σε
αυτή την περίπτωση, όπου η συμβατική πρόσβαση μοιάζει έχει ομοιότητες με την ψηφιακή, υπάρχουν δια-
φορές, που κάνουν την ψηφιακή πρόσβαση να υπερέχει. Πρώτο, η ηλεκτρονική αναζήτηση, πολλές φορές,
είναι πιο απλή και εύχρηστη, επομένως, ο χρήστης πιθανόν να μπορεί να την κάνει μόνος του. Δεύτερο,
ο χρήστης ανακτά το ψηφιακό περιεχόμενο χωρίς να χρονοτριβεί. Τρίτο και πιο σημαντικό, η πρόσβαση
μέσω Διαδικτύου, μπορεί να είναι παράλληλη και ταυτόχρονη, κάτι που δεν ισχύει με τη συμβατική πρό-
σβαση λόγω του περιορισμένου αριθμού αντιτύπων. Δηλαδή, σε ψηφιακά αντίγραφα του ίδιου τεκμηρίου,
μπορούν παράλληλα και ταυτόχρονα (με χρήση Η/Υ), να έχουν πρόσβαση πολλοί χρήστες.
Συμπερασματικά, η λειτουργία που επιτελούσε η συμβατική πρόσβαση, έχει μεταφερθεί έμμεσα
στην ψηφιακή, αλλά, με περισσότερα πλεονεκτήματα (παράλληλη, ταυτόχρονη, απομακρυσμένη κ.λπ.).
Βέβαια, όπως η συμβατική, έτσι και η ψηφιακή πρόσβαση, μπορεί να περιορίζεται, αλλά σε μικρότερο
βαθμό, όταν υπάρχουν περιορισμοί που αφορούν τη μέθοδο πρόσκτησης (π.χ. άδεια χρήσης), το μέσο
διάθεσης (π.χ. CD-ROMS με περιορισμούς στην πρόσβαση ή διαθέσιμα μόνο εντός βιβλιοθήκης), ή
τέλος, περιορισμοί που προκύπτουν από την πνευματική ιδιοκτησία.
Η λειτουργία της πρόσβασης εξωτερικών χρηστών, αλλάζει χαρακτήρα και διευρύνεται στο
ψηφιακό περιεχόμενο. Στο συμβατικό περιεχόμενο, οι εξωτερικοί χρήστες μπορούσαν να έχουν πρό-
σβαση μόνο εντός της βιβλιοθήκης ή μέσω διαδανεισμού, αν υπήρχε. Ο διαδανεισμός του εντύπου,
ισχύει όμως, μόνο για χρήστες διασυνδεδεμένων βιβλιοθηκών. Επίσης, η λειτουργία του διαδανεισμού
του εντύπου, είναι πολύπλοκη, χρονοβόρα και χρειάζεται τη μεσολάβηση του βιβλιοθηκονόμου. Στον
διαδανεισμό εντύπων, το περιεχόμενο αναπαράγεται και αποστέλλεται, συνήθως ταχυδρομικά, στη δια-
συνδεδεμένη βιβλιοθήκη, και έπειτα φτάνει στα χέρια του τελικού χρήστη.
Στο ψηφιακό περιεχόμενο, η πρόσβαση για εξωτερικούς χρήστες, γίνεται εντός αλλά και εκτός
βιβλιοθήκης. Ο εξωτερικός χρήστης έχει περισσότερες δυνατότητες, παράλληλη, ταυτόχρονη και άμε-
ση πρόσβαση. Επιπλέον, στις περισσότερες περιπτώσεις, παρέχεται άμεση και γρήγορη απομακρυ-
σμένη ψηφιακή πρόσβαση. Αναλυτικότερα, ο εξωτερικός χρήστης, στις περιπτώσεις που το ψηφιακό
περιεχόμενο διατίθεται ελεύθερα, δεν διαφοροποιείται ως προς τα δικαιώματα πρόσβασης, από τον
εσωτερικό χρήστη. Δηλαδή, μπορεί να έχει απομακρυσμένη, από οπουδήποτε, άμεση και γρήγορη
πρόσβαση στο περιεχόμενο. Η ψηφιακή απομακρυσμένη, μέσω Διαδικτύου, πρόσβαση για εξωτερι-
κούς χρήστες, εισάγει μια νέα λειτουργία –νέες δυνατότητες- που δεν ήταν δυνατό να υπάρχουν στη
συμβατική πρόσβαση για εξωτερικούς χρήστες.
219
Ανοιχτά δεδομένα και πολιτικές πρόσβασης στο ψηφιακό περιεχόμενο - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Βέβαια, σε ορισμένες περιπτώσεις, στις οποίες το περιεχόμενο είναι προσβάσιμο μόνο για εσω-
τερικούς χρήστες είτε εντός, είτε και εκτός πανεπιστημίου, ο εξωτερικός χρήστης, πρέπει πάλι να επι-
σκεφθεί τη βιβλιοθήκη ή να χρησιμοποιήσει το διαδανεισμό, αν υπάρχει. Δηλαδή, υπάρχουν οι ίδιοι
περιορισμοί με τη συμβατική πρόσβαση εξωτερικών χρηστών, αλλά, ο διαδανεισμός είναι πλέον ηλε-
κτρονικός και έτσι, είναι λιγότερο πολύπλοκος και χρονοβόρος. Ο διαδανεισμός μπορεί να είναι ηλε-
κτρονικός ή/και έντυπος, άρα στο ψηφιακό περιεχόμενο μπορεί να συνυπάρχουν οι ψηφιακές και συμ-
βατικές λειτουργίες και πολιτικές.
6.4 Συμβατικές και ψηφιακές πολιτικών – Δανεισμός
Ο συμβατικός δανεισμός αφορά κυρίως τους εσωτερικούς χρήστες και λιγότερο ή καθόλου τους εξωτε-
ρικούς. Στην ουσία, η λειτουργία που επιτελεί ο συμβατικός δανεισμός, αντιστοιχεί έμμεσα στην ψηφι-
ακή πρόσβαση. Αυτό σημαίνει, ότι ο χρήστης, αν έχει πρόσβαση στο ψηφιακό περιεχόμενο, μπορεί να
το δει, να το αποθηκεύσει στον υπολογιστή του, να το εκτυπώσει, να το διανείμει, άρα, δεν υφίσταται
η έννοια του δανεισμού, γιατί δεν το δανείζεται προσωρινά, αλλά έχει «δικό» του ψηφιακό αντίγραφο.
Μια βασική διαφορά, μεταξύ συμβατικού δανεισμού και ψηφιακής πρόσβασης, είναι ότι εφό-
σον το ψηφιακό περιεχόμενο είναι ελεύθερο, δικαίωμα πρόσβασης, «δανεισμού», δεν έχουν μόνο οι
εσωτερικοί, όπως στο συμβατικό δανεισμό, αλλά και οι εξωτερικοί χρήστες. Επίσης, οι χρήστες έχουν
όλα τα πλεονεκτήματα της ψηφιακής πρόσβασης (άμεση, γρήγορη, απομακρυσμένη κ.λπ.). Όμως, ένα
βασικό μειονέκτημα της ψηφιακής πρόσβασης, είναι ότι όταν παρέχεται ελεύθερα, είναι ανεξέλεγκτη,
κάτι που δεν ισχύει στο συμβατικό δανεισμό, όπου ελέγχεται από τον επαγγελματία πληροφόρησης.
Η έμμεση αντιστοίχιση μεταξύ συμβατικού δανεισμού και ψηφιακής πρόσβασης, γίνεται περισ-
σότερο κατανοητή, στις περιπτώσεις που το ψηφιακό περιεχόμενο έχει περιορισμούς. Για παράδειγμα,
όταν το ψηφιακό περιεχόμενο είναι διαθέσιμο μόνο εντός βιβλιοθήκης, ο χρήστης πρέπει να επισκεφθεί
πάλι τη βιβλιοθήκη, χάνοντας το προνόμιο της απομακρυσμένης πρόσβασης, όπως και στο συμβατικό
δανεισμό. Επίσης, σε άλλες περιπτώσεις, μπορεί το ψηφιακό περιεχόμενο να είναι προσβάσιμο εντός
και εκτός βιβλιοθήκης, αλλά ο χρήστης να μην έχει τη δυνατότητα αποθήκευσης, εκτύπωσης κ.λπ..
Τέλος, το βασικό πλεονέκτημα της ψηφιακής πρόσβασης, έναντι του συμβατικού δανεισμού,
είναι, ότι η ψηφιακή πρόσβαση, είναι άμεση, γρήγορη, απομακρυσμένη, ισχύει για εσωτερικούς και
εξωτερικούς χρήστες και, δεν έχει περιορισμούς λόγω της πιθανής έλλειψης πολλαπλών αντιτύπων
(Κουλούρης & Καπιδάκης, 2005).
6.5 Συμβατικές και ψηφιακές πολιτικών – Διαδανεισμός
Οι λειτουργίες που επιτελεί ο διαδανεισμός στο συμβατικό περιεχόμενο, είτε μεταφέρονται, είτε αλλά-
ζουν, είτε διευρύνονται ή ακόμα και καταργούνται στο ψηφιακό περιεχόμενο. Μεταφέρονται σημαίνει,
ότι ο διαδανεισμός εντύπων, μπορεί να συνυπάρχει μαζί με τον ηλεκτρονικό, ως εναλλακτική μορφή
πρόσβασης για εξωτερικούς χρήστες. Δηλαδή, σε ψηφιακό περιεχόμενο στο οποίο οι εξωτερικοί χρή-
στες δεν έχουν απομακρυσμένη πρόσβαση, μπορούν να το προμηθευτούν με έντυπο, ή με έντυπο και
ηλεκτρονικό διαδανεισμό.
Ο διαδανεισμός, μπορεί να αλλάζει μέσο και όχι λειτουργία. Αλλά, η λειτουργία του να διευρύνεται
και να εξελίσσεται στην ψηφιακή πολιτική. Δηλαδή, ο συμβατικός διαδανεισμός είναι έντυπος, συνήθως το
τεκμήριο είναι φωτοαντίγραφο και ταχυδρομείται σε έντυπη μορφή. Ενώ, στον ηλεκτρονικό διαδανεισμό,
το τεκμήριο είναι ψηφιακό αντίγραφο και μπορεί να σταλεί με ηλεκτρονική αλληλογραφία. Φαινομενικά,
η λειτουργία του συμβατικού διαδανεισμού, δείχνει να καταργείται, αλλά στην ουσία, αντιστοιχεί έμμεσα
ή αλλιώς μεταφέρεται στην ψηφιακή πρόσβαση, και συνάμα, αλλάζει και διευρύνεται. Μπορεί να αφορά
όλους τους εξωτερικούς χρήστες και όχι μόνο εξωτερικούς χρήστες διασυνδεδεμένων βιβλιοθηκών, μπορεί
να είναι γρήγορη, άμεση και απομακρυσμένη, χωρίς να είναι πολύπλοκη και χρονοβόρα.
220
Ανοιχτά δεδομένα και πολιτικές πρόσβασης στο ψηφιακό περιεχόμενο - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
6.6 Συμβατικές και ψηφιακές πολιτικών – Αναπαραγωγή
Η συμβατική αναπαραγωγή που γίνεται με τη διαδικασία της φωτοαντιγράφησης και της διανομής τεκ-
μηρίων, αντιστοιχεί στην ψηφιακή αναπαραγωγή, που γίνεται με αναφορά στην πηγή (συγγραφέας,
πνευματικός ιδιοκτήτης, ιστοσελίδα κ.λπ.) ή με τον κανόνα της θεμιτής χρήσης (fair use). Μια βασική
διαφορά, είναι ότι η ψηφιακή αναπαραγωγή είναι πιο γρήγορη, άμεση, χωρίς τη μεσολάβηση του επαγ-
γελματία πληροφόρησης, απομακρυσμένη και μπορεί να είναι ηλεκτρονική (αποθήκευση στο υπολογι-
στή κ.λπ.) ή έντυπη (εκτύπωση κ.λπ.).
Η ψηφιακή αναπαραγωγή συνδέεται άρρηκτα με την απομακρυσμένη, μέσω Διαδικτύου, πρό-
σβαση. Αν ο χρήστης έχει πρόσβαση στο ψηφιακό περιεχόμενο, τότε, μπορεί και να το αναπαραγάγει
συνήθως, ενώ, αν δεν έχει πρόσβαση, τότε πρέπει να βρει άλλους τρόπους, π.χ., διαδανεισμός, επίσκεψη
στη βιβλιοθήκη κ.λπ.. Βέβαια, υπάρχουν και περιπτώσεις, όπου ενώ ο χρήστης έχει πρόσβαση στο περι-
εχόμενο, το σύστημα δεν τον αφήνει να το αποθηκεύσει ή να το εκτυπώσει, αλλά μόνο να το διαβάσει,
οπότε η πρόσβαση διαφοροποιείται από την αναπαραγωγή. Αυτό βέβαια, συμβαίνει και στην περίπτωση
της συμβατικής αναπαραγωγής, όταν, ο χρήστης μπορεί να έχει πρόσβαση στο περιεχόμενο, αλλά δεν
μπορεί να κάνει φωτοαντίγραφα.
Η βασική διαφορά μεταξύ συμβατικής και ψηφιακής αναπαραγωγής, είναι ότι στη συμβατική
αναπαραγωγή, ο βιβλιοθηκονόμος, μπορεί να περιορίσει την έκταση της φωτοαντιγράφησης και να
επιβάλει περιορισμούς στους τοπικούς χρήστες. Αντίθετα, στην ψηφιακή αναπαραγωγή, δεν μπορούν
να επιβληθούν περιορισμοί και είναι στη διακριτική ευχέρεια του χρήστη, να σεβαστεί τον κανόνα της
θεμιτής χρήσης ή να μην προβεί σε ανεξέλεγκτη εμπορική αναπαραγωγή, αναδημοσίευση κ.λπ..
Ωστόσο, υπάρχουν μηχανισμοί που μπορούν να ελέγξουν την αναπαραγωγή, ακόμα και σε ελεύ-
θερο ψηφιακό περιεχόμενο. Όπως επίσης, υπάρχουν και παραδείγματα σε σχέση με την αντιμετώπιση
περιπτώσεων παράνομης, καταχρηστικής αναπαραγωγής και αναδημοσίευσης, που αφορούν στη λήψη
κατάλληλων μέτρων για τον εντοπισμό της παράνομης αναπαραγωγής και το συνετισμό του παραβάτη
(Kilbride, 2004). Εντούτοις, λόγω της περιορισμένης δυνατότητας ελέγχου της ψηφιακής αναπαραγω-
γής, που οφείλεται στη μη ανάπτυξη ή διάχυση των κατάλληλών τεχνικών μέσων ή λόγω του φόβου
για παράνομη εμπορική αναπαραγωγή, περιορίζεται όχι μόνο η ψηφιακή αναπαραγωγή, αλλά και η
πρόσβαση. Για παράδειγμα, μπορεί, όταν υπάρχουν περιορισμοί λόγω αδειών χρήσης ή λόγω πνευματι-
κής ιδιοκτησίας, να απαγορεύεται όχι μόνο η ψηφιακή αναπαραγωγή, αλλά και η πρόσβαση, κυρίως η
απομακρυσμένη, που σπανίως συμβαίνει στη συμβατική αναπαραγωγή και πρόσβαση.
Επίσης, ακόμα και στην ψηφιακή ιδιωτική αναπαραγωγή (αναπαραγωγή για ιδιωτική χρήση,
όπως για προσωπική μελέτη, έρευνα κ.λπ.), που συνήθως συναντάται πιο συχνά από την εμπορική,
πάλι ο χρήστης, έχει τη διακριτική ευχέρεια, να εφαρμόσει ή όχι τον κανόνα της θεμιτής χρήσης και να
αναφέρει ή όχι την πηγή. Βέβαια, το ίδιο συμβαίνει και στη συμβατική αναπαραγωγή, και μάλιστα εκεί,
είναι πιο δύσκολο, αν συμβεί, να εντοπιστεί ο παραβάτης, ενώ αντίθετα, στην ψηφιακή αναπαραγωγή,
λόγω της ηλεκτρονικής δημοσίευσης που χρησιμοποιεί το Διαδίκτυο ως μέσο, είναι πιο εύκολο να εντο-
πιστούν λογοκλοπές κ.λπ..
Τέλος, όταν υπάρχουν φθαρμένα αντίτυπα, ή μοναδικά πρωτότυπα που φυλάσσονται για λόγους
διατήρησης, η συμβατική πρόσβαση και αναπαραγωγή περιορίζεται. Αντίθετα, αν αυτό το περιεχόμενο
ψηφιοποιηθεί και διατεθεί ψηφιακά, τότε δεν υπάρχει κανένας περιορισμός στην πρόσβαση και την
αναπαραγωγή.
6.7 Διαμόρφωση πολιτικών πρόσβασης και διάθεσης ψηφιακού περιεχομένου
Αφού ληφθούν υπόψη οι παραπάνω παράγοντες και εξεταστεί η ισχύουσα συμβατική πολιτική που αφορά
την πρόσβαση, το δανεισμό, το διαδανεισμό και την αναπαραγωγή μπορεί να διαμορφωθεί ένα πρότυπο
σχήμα πολιτικής. Ανάλογα, μπορεί να αναπτυχθεί ένα μοντέλο και κατ’ επέκταση ένα δέντρο αποφάσεων
221
Ανοιχτά δεδομένα και πολιτικές πρόσβασης στο ψηφιακό περιεχόμενο - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
διαμόρφωσης πολιτικών για το ψηφιακό περιεχόμενο των ακαδημαϊκών βιβλιοθηκών. Τα δυο αυτά εργα-
λεία αποτελούν βασικά στοιχεία για τη διαμόρφωση πολιτικών διαχείρισης ψηφιακού περιεχόμενου. Τα
μοντέλα και τα δέντρα αποφάσεων που παρουσιάζονται παρακάτω, προσφέρονται για τη διαμόρφωση
πολιτικών διαχείρισης ψηφιακού περιεχομένου. Είναι απαραίτητα σε κάθε επαγγελματία πληροφόρησης,
γιατί αποτελούν ένα χάρτη με εναλλακτικούς τρόπους χάραξης και διαμόρφωσης πολιτικών αποθετηρί-
ων. Η διεθνής πρακτική στη υλοποίησης πολιτικών σε αποθετήρια, καταλήγει πολλές φορές σε σύνθετες
πολιτικές, οι οποίες δεν είναι εύκολο να εφαρμοστούν. Στα μοντέλα και στα δέντρα, οι πολιτικές αυτές
απλοποιούνται, ενοποιούνται και αποτελούνται από πολλές εναλλακτικές που μπορούν να εφαρμοστούν
σε κάθε τύπο ψηφιακού περιεχομένου. Έτσι, ο επαγγελματίας πληροφόρησης έχει έναν απλό και εύχρηστο
οδηγό που μπορεί να χρησιμοποιήσει, να συμβουλευτεί, προκειμένου να χαράξει την πολιτική του αποθε-
τηρίου του. Υπό αυτή την έννοια τα μοντέλα και δέντρα αποφάσεων είναι χρήσιμα εργαλεία διαχείρισης
ψηφιακού περιεχομένου, που περιμένει κανείς να δει σε ένα ακαδημαϊκό σύγγραμμα.
6.7.1 Μοντέλα διαχείρισης ψηφιακού περιεχομένου
Το μοντέλο πολιτικών, ενσωματώνει δύο μοντέλα: για το ψηφιοποιημένο υλικό (Σχήμα 6.3) και για το
πρωτογενώς ψηφιακό περιεχόμενο (Σχήμα 6.4), που περιέχουν κανόνες πολιτικών και εναλλακτικές
προσεγγίσεις. Στα Σχήματα 6.3 και 6.4, που αποτελούν τη γραφική αναπαράσταση του μοντέλου, τα
χοντρά βέλη δείχνουν τον πιο κοινό κανόνα και τα λεπτά, την πιο συχνά χρησιμοποιούμενη εναλλακτι-
κή επιλογή. Οι τελείες απεικονίζουν τις πολιτικές πρόσβασης και οι παύλες, τις πολιτικές ιδιωτικής και
εμπορικής αναπαραγωγής. Τα σχήματα, οργανώνονται ακολούθως. Το πρώτο επίπεδο, περιέχει τον τύπο
δημιουργίας και τις μεθόδους πρόσκτησης του περιεχομένου, οδηγεί στο δεύτερο, που απεικονίζει την
πνευματική ιδιοκτησία, και το οποίο τελικά, οδηγεί στο τρίτο, στις πολιτικές πρόσβασης και αναπαρα-
γωγής. Έτσι καταδεικνύεται, πώς οι παράγοντες (τύπος δημιουργίας περιεχομένου, τύπος περιεχομένου,
μέθοδος πρόσκτησης και πνευματική ιδιοκτησία), επηρεάζουν τις πολιτικές (πρόσβαση, αναπαραγωγή).
Οι περισσότερες ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες έχουν αποφασίσει να ψηφιοποιούν το δικό τους
περιεχόμενο στο οποίο έχουν τα πνευματικά δικαιώματα. Προτείνεται η κατοχή των πνευματικών δι-
καιωμάτων για τις ψηφιοποιημένες εκδόσεις του συμβατικού ελεύθερου περιεχομένου τρίτων και του
δημόσιου περιεχομένου, στο οποίο, κανένας δεν απαιτεί δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας ή αυτά
έχουν λήξει. Λογική επιλογή, αποτελεί η παροχή αυτού του περιεχομένου με ελεύθερη πρόσβαση για
εσωτερικούς, εντός και εκτός πανεπιστημίου, και εξωτερικούς χρήστες. Η ιδιωτική αναπαραγωγή με
αναφορά στην πηγή και η εμπορική, με γραπτή άδεια και πληρωμή.
Στο περιεχόμενο με άδεια χρήσης ή στο μη ελεύθερο περιεχόμενο τρίτων, όπου η πνευματική
ιδιοκτησία συνήθως διαφέρει (ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες και άλλοι ιδιοκτήτες, άλλοι ιδιοκτήτες μόνο,
διαφέρει ανά τεκμήριο), προτείνεται η ελεύθερη πρόσβαση για εσωτερικούς και η απαγόρευσή της για
εξωτερικούς χρήστες. Η ιδιωτική και εμπορική αναπαραγωγή επιτρέπεται μόνο για εσωτερικούς χρή-
στες (όπως η πρόσβαση), με αναφορά στην πηγή και, με γραπτή άδεια και πληρωμή στον ιδιοκτήτη
(βιβλιοθήκη ή/και άλλοι ιδιοκτήτες) αντίστοιχα. Εναλλακτικά, όταν η πνευματική ιδιοκτησία διαφέρει
ανά τεκμήριο, προτείνεται η απαγόρευση της εμπορικής αναπαραγωγής. Το ψηφιοποιημένο περιεχό-
μενο, δεν αποκτιέται συχνά με άδεια χρήσης ή από τρίτους, αλλά όταν αυτό συμβαίνει, το μοντέλο
πολιτικών και οι κανόνες του εφαρμόζονται στις πολιτικές πρόσβασης και αναπαραγωγής.
222
Ανοιχτά δεδομένα και πολιτικές πρόσβασης στο ψηφιακό περιεχόμενο - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Πρόσκτηση:
Περιεχόμενο Ψηφιοποιημένο Πρόσκτηση:
βιβλιοθήκησ, Άδεια,
Ελεύθερο Περιεχόμενο
περιεχόμενο τρίτων, Πνευματική ιδιοκτησία: τρίτων
Public domain Βιβλιοθήκη / Ιδιοκτήτεσ
Πνευματική
Ιδιωτική: ιδιοκτησία:
Ναι (αναφορά) Διαφέρει
Εμπορική:
Άδεια και
πληρωμή Ναι off-
Πνευματική campus
ιδιοκτησία: Όχι
Βιβλιοθήκη offsite
Όχι
Ναι off-campus εμπορική
Ναι offsite
Σχήμα 6.3 Μοντέλο πολιτικών για το ακαδημαϊκό ψηφιοποιημένο περιεχόμενο αποθετηρίων (τελείες: πολιτικές
πρόσβασης, παύλες: πολιτικές αναπαραγωγής).
Στο μοντέλο που παρουσιάστηκε, υπάρχουν ορισμένες εξαιρέσεις των κανόνων, που μπορούν
να εφαρμοστούν σε τρεις περιπτώσεις.
I. στις ψηφιοποιημένες εκδόσεις του συμβατικού ελεύθερου περιεχομένου τρίτων και του δη-
μόσιου περιεχομένου, που οι ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες διαχειρίζονται, ή έχουν αντίστοιχα,
τα πνευματικά δικαιώματα. Μπορεί να δίνουν ελεύθερη πρόσβαση για εσωτερικούς χρή-
στες, να απαγορεύουν την πρόσβαση για εξωτερικούς χρήστες, να εφαρμόζουν τον κανόνα
της θεμιτής χρήσης για την ιδιωτική αναπαραγωγή και να εξετάζουν την εμπορική αναπα-
ραγωγή ανά περίπτωση
II. όταν οι ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες και άλλοι ιδιοκτήτες, μοιράζονται τα πνευματικά δικαιώ-
ματα του ψηφιοποιημένου ελεύθερου περιεχομένου τρίτων. Η πρόσβαση, απαγορεύεται κυ-
ρίως, ή επιτρέπεται πλήρως για εσωτερικούς χρήστες και μερικώς (περιορισμένη) για εξω-
τερικούς χρήστες. Ο κανόνας της θεμιτής χρήσης μπορεί να εφαρμόζεται για την ιδιωτική
αναπαραγωγή και για την εμπορική, ακολουθείται ο βασικός κανόνας της γραπτής άδειας
και πληρωμής στους ιδιοκτήτες (βιβλιοθήκη ή/και άλλοι ιδιοκτήτες).
III. όταν η πνευματική ιδιοκτησία διαφέρει ανά τεκμήριο (κυρίως σε περιεχόμενο με άδεια χρή-
σης, η πρόσβαση μπορεί να παρέχεται σε όλους τους χρήστες, η ιδιωτική αναπαραγωγή
μπορεί να ακολουθεί τον κανόνα της θεμιτής χρήσης, αλλά η εμπορική ακολουθεί τον κανό-
να της απαγόρευσης (Koulouris & Kapidakis, 2005).
Οι περισσότερες ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες αποκτούν το πρωτογενώς ψηφιακό περιεχόμενο
μέσω αδειών χρήσης ή/και αγοράς από οργανισμούς (π.χ. εκδότες) και ιδιώτες. Προτείνεται η απόκτηση
πρωτογενώς ψηφιακού περιεχομένου μέσω αδειών χρήσης, μόνο όταν, οι ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες εί-
ναι υπεύθυνες για τον έλεγχο και τη χρήση του. Η κοινή πρακτική, δείχνει ότι κυρίως άλλοι ιδιοκτήτες
έχουν τα πνευματικά δικαιώματα του περιεχομένου με άδειες χρήσης. Λογική επιλογή αποτελεί για
τις ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες, η παροχή του πρωτογενούς ψηφιακού περιεχομένου στο οποίο έχουν τα
πνευματικά δικαιώματα, με ελεύθερη πρόσβαση για εσωτερικούς και με μερική πρόσβαση για εξωτε-
ρικούς χρήστες. Η ιδιωτική αναπαραγωγή πρέπει να επιτρέπεται με θεμιτή χρήση και η εμπορική, με
γραπτή άδεια και πληρωμή στη βιβλιοθήκη.
223
Ανοιχτά δεδομένα και πολιτικές πρόσβασης στο ψηφιακό περιεχόμενο - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Όταν υπάρχουν περιορισμοί λόγω των αδειών χρήσης και η πνευματική ιδιοκτησία διαφέρει
(ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες και άλλοι ιδιοκτήτες, άλλοι ιδιοκτήτες μόνο, διαφέρει ανά τεκμήριο), προτείνε-
ται η επιλογή της ελεύθερης πρόσβασης για εσωτερικούς χρήστες εντός βιβλιοθήκης ή πανεπιστημίου,
μερικής πρόσβασης για εσωτερικούς χρήστες εκτός πανεπιστημίου και η απαγόρευση της πρόσβασης
για εξωτερικούς χρήστες. Προτείνεται επίσης, η ελεύθερη ιδιωτική αναπαραγωγή με αναφορά στην
πηγή ή με τον κανόνα της θεμιτής χρήσης και η απαγόρευση της εμπορικής αναπαραγωγής. Το μοντέλο
και οι κανόνες εφαρμόζονται επίσης, όταν οι ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες αποκτούν πρωτογενώς ψηφιακό
περιεχόμενο με εθελοντική κατάθεση (voluntary deposit). Η εθελοντική κατάθεση, σπάνια εφαρμόζεται
στην πράξη και όταν αυτό συμβαίνει, τα πνευματικά δικαιώματα ανήκουν σε άλλους ιδιοκτήτες.
Πρόσκτηση:
Άδεια, Αγορά Πρωτογενώσ Πρόσκτηση:
ψηφιακό Περιεχόμενο
βιβλιοθήκησ
Πνευματική Πνευματική
ιδιοκτησία: ιδιοκτησία:
Διαφέρει Βιβλιοθήκη
Πνευματική
ιδιοκτησία:
Ιδιοκτήτεσ
Εμπορική:
Ιδιωτική: Άδεια και
Θεμιτή χρήση πληρωμή
Μερική off-
campus
Όχι offsite Ναι off-campus
Όχι εμπορική Μερική offsite
Σχήμα 6.4 Μοντέλο πολιτικών για το ακαδημαϊκό πρωτογενώς ψηφιακό περιεχόμενο αποθετηρίων (τελείες: πολι-
τικές πρόσβασης, παύλες: πολιτικές αναπαραγωγής).
Στο μοντέλο που παρουσιάστηκε, υπάρχουν ορισμένες εναλλακτικές επιλογές. Πρώτον, όταν
οι ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες δημιουργούν το δικό τους πρωτογενώς ψηφιακό περιεχόμενο, στο οποίο
έχουν τα πνευματικά δικαιώματα, η διαφορά διαπιστώνεται στην πρόσβαση και ειδικά στην απομα-
κρυσμένη πρόσβαση εξωτερικών χρηστών. Αντί να παρέχουν μερική, την απαγορεύουν –και στις δύο
περιπτώσεις η πρόσβαση για εσωτερικούς χρήστες είναι πλήρης.
Δεύτερο, όταν οι ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες και άλλοι ιδιοκτήτες μοιράζονται τα πνευματικά
δικαιώματα του περιεχομένου με άδεια χρήσης ή αγορά, οι εξαιρέσεις αφορούν την ιδιωτική και εμπο-
ρική αναπαραγωγή. Η πρόσβαση ακολουθεί τον κανόνα: ελεύθερη για εσωτερικούς χρήστες εντός βι-
βλιοθήκης ή πανεπιστημίου, μερική για εσωτερικούς χρήστες εκτός πανεπιστημίου και καθόλου για
εξωτερικούς χρήστες. Η ιδιωτική αναπαραγωγή επιτρέπεται μερικές φορές, με αναφορά στην πηγή και η
εμπορική, με γραπτή άδεια και πληρωμή στους ιδιοκτήτες, όποιοι κι αν είναι, ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες
ή/και άλλοι ιδιοκτήτες. Μια άλλη εναλλακτική λογική επιλογή, είναι η εξέταση και κρίση της ιδιωτικής
και εμπορικής αναπαραγωγής ανά περίπτωση.
Τέλος, στις περιπτώσεις που η πνευματική ιδιοκτησία διαφέρει ανά τεκμήριο, η διαφοροποίηση
αφορά την πρόσβαση. Αντί του κανόνα προτείνεται στις ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες η επιλογή της ελεύθερης
πρόσβασης για όλους, ή της ελεύθερης για εσωτερικούς και μερικής για εξωτερικούς χρήστες. Η ιδιωτική
και εμπορική αναπαραγωγή, ακολουθεί αντίστοιχα τους κανόνες, της θεμιτής χρήσης και της απαγόρευσης.
224
Ανοιχτά δεδομένα και πολιτικές πρόσβασης στο ψηφιακό περιεχόμενο - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
6.7.2 Δέντρα αποφάσεων πολιτικών πρόσβασης και διάθεσης ψηφιακού περιεχομένου
Το δέντρο αποφάσεων, αφορά στον κύκλο ζωής της πληροφορίας, από την προέλευσή της (ψηφιοποι-
ημένη, πρωτογενώς ψηφιακή), την πρόσκτηση και διαθεσιμότητά της (π.χ. πρόσβαση, αναπαραγωγή),
χωρίς να εξαιρεί τη διατήρησή της. Το δέντρο, απλοποιεί και ενοποιεί χρησιμοποιούμενες πρακτικές και
τις μετατρέπει σε αποτελεσματικούς κανόνες πολιτικής. Επιπροσθέτως, παρέχει, νέες, ευέλικτες και
επεκτάσιμες εναλλακτικές πολιτικές επιλογές (διαδρομές, μονοπάτια). Το μοντέλο και το σχετικό δέντρο
αποφάσεων στο οποίο καταλήγει, φιλοδοξεί να συμβάλει στο πρόβλημα της απουσίας ξεκάθαρων και
αποτελεσματικών πολιτικών διαχείρισης του ψηφιακού περιεχομένου των ακαδημαϊκών βιβλιοθηκών.
Ανάλογα, το δέντρο αποφάσεων πολιτικών για το ψηφιακό περιεχόμενο των ακαδημαϊκών
βιβλιοθηκών, παρουσιάζεται, για λόγους μορφοποίησης, σε δύο (υπο)δέντρα, για το ψηφιοποιημένο
(Σχήμα 6.5) και το πρωτογενώς ψηφιακό περιεχόμενο (Σχήμα 6.6) των ακαδημαϊκών βιβλιοθηκών.
Η ίδια δομή ακολουθείται στα δύο (υπο)δέντρα. Το καθένα, αποτελείται από παράγοντες, οι
οποίοι οδηγούν σε πολιτικές. Στα Σχήματα 6.5 και 6.6, οι παράγοντες, είναι εκείνοι που ξεκινούν από
τους κόκκινους στρογγυλούς κόμβους, και οι πολιτικές είναι εκείνες που ξεκινούν από τους πράσινους
τετράγωνους κόμβους. Η δομή του δέντρου είναι η ακόλουθη. Το δέντρο ξεκινά από το περιεχόμενο.
Στον επόμενο κόμβο υπάρχει ο καθοριστικός παράγοντας του τύπου δημιουργίας του περιεχομένου, που
το διαχωρίζει. Στη συνέχεια, ακολουθεί, η μέθοδος πρόσκτησης και έπειτα, ο παράγοντας της πνευματι-
κής ιδιοκτησίας. Μετά από τους τρεις παράγοντες, ακολουθεί η πολιτική πρόσβασης και τέλος η πολιτι-
κή της αναπαραγωγής η οποία διακρίνεται σε ιδιωτική και άλλης χρήσης.
Το προτεινόμενο δέντρο αποφάσεων πολιτικών, είναι η κατάληξη του σχετικού προτεινόμενου
μοντέλου πολιτικών. Αποτελεί έναν οδηγό χάραξης πολιτικών πρόσβασης και αναπαραγωγής, για το
ψηφιακό περιεχόμενο των ακαδημαϊκών βιβλιοθηκών και περιέχει εναλλακτικές διαδρομές, ανάλογα με
τους παράγοντες (τύπος δημιουργίας, μέθοδος πρόσκτησης και πνευματική ιδιοκτησία) που ισχύουν σε
κάθε περίπτωση (Koulouris, 2007).
Το προτεινόμενο δέντρο αποφάσεων, μπορεί να έχει επιπτώσεις στη δημιουργία εργαλείων χά-
ραξης πολιτικών και διαχείρισης της ψηφιακής πληροφορίας. Το δέντρο αποφάσεων, αφορά στον κύκλο
ζωής της πληροφορίας, από την προέλευσή της (ψηφιοποιημένη, πρωτογενώς ψηφιακή), την πρόσκτηση
και διαθεσιμότητά της (π.χ. πρόσβαση, αναπαραγωγή) χωρίς να εξαιρεί τη διατήρησή της. Το δέντρο,
απλοποιεί και ενοποιεί χρησιμοποιούμενες πρακτικές και τις μετατρέπει σε αποτελεσματικούς κανόνες
πολιτικής. Επιπροσθέτως, παρέχει, νέες, ευέλικτες και επεκτάσιμες εναλλακτικές πολιτικές επιλογές
(διαδρομές, μονοπάτια) (Koulouris, 2007).
Για την καλύτερη κατανόηση και ερμηνεία του δέντρου αποφάσεων πολιτικών για το ψηφιο-
ποιημένο περιεχόμενο των ακαδημαϊκών βιβλιοθηκών, παρατίθενται μερικά παραδείγματα διαδρομών
πολιτικών. Η μέθοδος πρόσκτησης του ψηφιοποιημένο περιεχομένου των ακαδημαϊκών βιβλιοθηκών
έχει τέσσερις διαθέσιμες επιλογές: περιεχόμενο βιβλιοθήκης, περιεχόμενο τρίτων, δημόσιο περιεχόμενο
και περιεχόμενο με άδεια.
Στην περίπτωση του περιεχομένου βιβλιοθήκης (περιεχόμενο βιβλιοθήκης), δηλαδή όταν η βι-
βλιοθήκη ψηφιοποιεί δικό της περιεχόμενο που βρίσκεται στις συλλογές της, τα δικαιώματα πνευματι-
κής ιδιοκτησίας ανήκουν στην βιβλιοθήκη (βιβλιοθήκη). Η επιλογή πολιτικής πρόσβασης, είναι: πλήρης
on-campus / πλήρης off-campus / πλήρης offsite. Δηλαδή, πλήρης για εσωτερικούς χρήστες εντός βιβλι-
οθήκης ή πανεπιστημίου, πλήρης για εσωτερικούς χρήστες εκτός πανεπιστημίου (πλήρης απομακρυ-
σμένη πρόσβαση για εσωτερικούς χρήστες) και πλήρης απομακρυσμένη πρόσβαση για εξωτερικούς
χρήστες. Αναφορικά με την αναπαραγωγή, οι επιλογές είναι: με αναφορά στην πηγή, για την ιδιωτική
αναπαραγωγή, και με γραπτή άδεια και πληρωμή (άδεια και πληρωμή) στη βιβλιοθήκη, για την αναπα-
ραγωγή άλλης χρήσης.
225
Ανοιχτά δεδομένα και πολιτικές πρόσβασης στο ψηφιακό περιεχόμενο - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Στην περίπτωση που το ψηφιοποιημένο περιεχόμενο, έχει αποκτηθεί από τρίτους (περιεχόμενο
τρίτων), οι τιμές για τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας είναι οι ακόλουθες: βιβλιοθήκη, άλλοι ιδι-
οκτήτες, βιβλιοθήκη/άλλοι ιδιοκτήτες και διαφέρει ανά τεκμήριο.
Όταν η βιβλιοθήκη έχει τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας του ψηφιοποιημένου περιεχο-
μένου τρίτων, προτείνονται δύο εναλλακτικές επιλογές για την πρόσβαση. Πλήρης σε όλους τους χρή-
στες (πλήρης on-campus / πλήρης off-campus / πλήρης offsite) ή πλήρης μόνο σε εσωτερικούς χρήστες
εντός και εκτός πανεπιστημίου (πλήρης on-campus / πλήρης off-campus) και όχι σε εξωτερικούς. Για
την ιδιωτική αναπαραγωγή, προτείνεται η αναφορά στην πηγή, ή η εφαρμογή του κανόνα της θεμιτής
χρήσης. Για την αναπαραγωγή άλλης χρήσης, προτείνεται η χορήγησή της με γραπτή άδεια (από τη βι-
βλιοθήκη) και πληρωμή (άδεια και πληρωμή) στη βιβλιοθήκη, ή η κρίση της ανά περίπτωση, δηλαδή, η
εξέταση κάθε αιτήματος για αναπαραγωγή άλλης χρήσης ξεχωριστά.
Στην περίπτωση που άλλοι ιδιοκτήτες, έχουν τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας του ψηφιο-
ποιημένου περιεχομένου τρίτων, η πολιτική πρόσβασης που προτείνεται είναι η ίδια: πλήρης για εσωτερι-
κούς χρήστες εντός και εκτός πανεπιστημίου, και καθόλου για εξωτερικούς (πλήρης on-campus / πλήρης
off-campus). Για την ιδιωτική αναπαραγωγή προτείνεται η αναφορά στην πηγή, και για την εμπορική η
γραπτή άδεια και πληρωμή (άδεια και πληρωμή) στον πνευματικό ιδιοκτήτη, δηλαδή στους άλλους ιδιο-
κτήτες. Διαφορετικοί εναλλακτικοί δρόμοι πολιτικών πρόσβασης και αναπαραγωγής, προτείνονται όταν
στο ψηφιοποιημένο περιεχόμενο τρίτων, η πνευματική ιδιοκτησία διαφέρει ανά τεκμήριο, ή μοιράζεται
μεταξύ βιβλιοθηκών και άλλων ιδιοκτητών (βιβλιοθήκη/άλλοι ιδιοκτήτες) κοκ. Ανάλογα, διαφορετικοί
δρόμοι και εναλλακτικές επιλογές πολιτικών αποφάσεων, προτείνονται και μπορούν να ακολουθηθούν
όταν ισχύουν διαφορετικοί παράγοντες, για παράδειγμα, στο ψηφιοποιημένο περιεχόμενο που έχει απο-
κτηθεί με άδεια, στο ψηφιοποιημένο δημόσιο περιεχόμενο κ.λπ. (Koulouris & Kapidakis, 2012).
Σχήμα 6.5 Δέντρο αποφάσεων πολιτικών πρόσβασης και διάθεσης για το ακαδημαϊκό ψηφιοποιημένο περιεχόμενο
αποθετηρίων
226
Ανοιχτά δεδομένα και πολιτικές πρόσβασης στο ψηφιακό περιεχόμενο - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Σχήμα 6.5 Δέντρο αποφάσεων πολιτικών για το ακαδημαϊκό ψηφιοποιημένο περιεχόμενο αποθετηρίων
Τύπος δημιουργίας περιεχομένου │ Μέθοδος πρόσκτησης │ Πνευματική ιδιοκτησία │ Πρόσβαση │ Αναπαραγωγή
Περιεχόμενο βιβλιοθήκησ
Βιβλιοθήκη
Ιδιωτική
Αναφορά στην πηγή
Πλήρησ on-campus/Πλήρησ off-campus / Πλήρησ offsite
Άλλησ χρήσησ
Άδεια και πληρωμή
Αναφορά στην πηγή
Ιδιωτική
Θεμιτή χρήση
Πλήρησ on-campus/Πλήρησ off-campus / Πλήρησ offsite
Άδεια και πληρωμή
Άλλησ χρήσησ
Κρίνεται ανά περίπτωση
Βιβλιοθήκη
Αναφορά στην πηγή
Ιδιωτική
Θεμιτή χρήση
Πλήρησ on-campus/Πλήρησ off-campus
Άδεια και πληρωμή
Άλλησ χρήσησ
Κρίνεται ανά περίπτωση
Περιεχόμενο τρίτων
Άλλοι ιδιοκτήτεσ
Ιδιωτική
Αναφορά στην πηγή
Πλήρησ on-campus/Πλήρησ off-campus
Άλλησ χρήσησ
Άδεια και πληρωμή
Αναφορά στην πηγή
Ιδιωτική
Θεμιτή χρήση
Πλήρησ on-campus/Πλήρησ off-campus
Άλλησ χρήσησ
Άδεια και πληρωμή
Βιβλιοθήκη / Άλλοι ιδιοκτήτεσ
Αναφορά στην πηγή
Ιδιωτική
Θεμιτή χρήση
Πλήρησ on-campus/Πλήρησ off-campus/Μερική offsite
Άλλησ χρήσησ
Άδεια και πληρωμή
Διαφέρει ανά τεκμήριο
Ιδιωτική
Αναφορά στην πηγή
Πλήρησ on-campus/Πλήρησ off-campus
Άδεια και πληρωμή
Άλλησ χρήσησ
Απαγορεύεται
Ψηφιοποιημένο
Δημόσιο περιεχόμενο
Αναφορά στην πηγή
Ιδιωτική
Θεμιτή χρήση
Πλήρησ on-campus/Πλήρησ off-campus/Πλήρησ offsite
Άδεια και πληρωμή
Άλλησ χρήσησ
Κρίνεται ανά περίπτωση
Βιβλιοθήκη
Αναφορά στην πηγή
Ιδιωτική
Θεμιτή χρήση
Πλήρησ on-campus/Πλήρησ off-campus
Άδεια και πληρωμή
Άλλησ χρήσησ
Κρίνεται ανά περίπτωση
Άλλοι ιδιοκτήτεσ
Ιδιωτική
Αναφορά στην πηγή
Πλήρησ on-campus/Πλήρησ off-campus
Άλλησ χρήσησ
Άδεια και πληρωμή
Άδεια
Βιβλιοθήκη/Άλλοι ιδιοκτήτεσ
Ιδιωτική
Αναφορά στην πηγή
Πλήρησ on-campus/Πλήρησ off-campus
Άδεια και πληρωμή
Άλλησ χρήσησ
Απαγορεύεται
Αναφορά στην πηγή
Ιδιωτική
Θεμιτή χρήση
Πλήρησ on-campus/Πλήρησ off-campus
Άδεια και πληρωμή
Άλλησ χρήσησ
Απαγορεύεται
Διαφέρει ανά τεκμήριο
Αναφορά στην πηγή
Ιδιωτική
Θεμιτή χρήση
Πλήρησ on-campus/Πλήρησ off-campus/Πλήρησ offsite
Άδεια και πληρωμή
Άλλησ χρήσησ
Απαγορεύεται
Περιεχόμενο
Πρωτογενόσ ψηφιακό
227
Ανοιχτά δεδομένα και πολιτικές πρόσβασης στο ψηφιακό περιεχόμενο - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Στο πρωτογενώς ψηφιακό (τύπος δημιουργίας περιεχομένου) περιεχόμενο των ακαδημαϊκών βι-
βλιοθηκών, η μέθοδος πρόσκτησης έχει τις ακόλουθες επιλογές: άδεια, αγορά, εθελοντική κατάθεση,
περιεχόμενο βιβλιοθήκης. Στο πρωτογενώς ψηφιακό περιεχόμενο που έχει αγοραστεί (αγορά) από τη
βιβλιοθήκη, τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας, μπορεί να ανήκουν σε άλλους ιδιοκτήτες (άλλοι
ιδιοκτήτες), να μοιράζονται μεταξύ βιβλιοθήκης και άλλων ιδιοκτητών (βιβλιοθήκη/άλλοι ιδιοκτήτες) ή
να διαφοροποιούνται ανά τεκμήριο (διαφέρει ανά τεκμήριο).
Στην περίπτωση που τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας του πρωτογενώς ψηφιακού πε-
ριεχομένου με αγορά, ανήκουν σε άλλους ιδιοκτήτες, η προτεινόμενη πολιτική πρόσβασης, είναι πλή-
ρης για τους εσωτερικούς χρήστες εντός πανεπιστημίου, μερική απομακρυσμένη για τους εσωτερικούς
χρήστες εκτός πανεπιστημίου και καθόλου απομακρυσμένη για τους εξωτερικούς χρήστες (πλήρης on-
campus / πλήρης off-campus). Για την ιδιωτική αναπαραγωγή, προτείνεται η ελεύθερη παροχή της με
αναφορά στην πηγή, ή με τον κανόνα της θεμιτής χρήσης, διαφορετικά, προτείνεται η κρίση της ανά
περίπτωση (κρίνεται ανά περίπτωση). Για την αναπαραγωγή άλλης χρήσης, προτείνεται η απαγόρευση
(απαγορεύεται) της, ή η παροχή της με γραπτή άδεια και πληρωμή (άδεια και πληρωμή) στους άλλους
ιδιοκτήτες, αλλιώς, η κρίση της ανά περίπτωση (κρίνεται ανά περίπτωση).
Στην περίπτωση που η πνευματική ιδιοκτησία του πρωτογενούς ψηφιακού περιεχομένου με
αγορά, διαφέρει ανά τεκμήριο, προτείνονται τρεις εναλλακτικές πολιτικές πρόσβασης:
• Πλήρης πρόσβαση για εσωτερικούς χρήστες εντός πανεπιστημίου, μερική απομακρυσμένη
για εσωτερικούς χρήστες εκτός πανεπιστημίου και καθόλου απομακρυσμένη πρόσβαση για
εξωτερικούς χρήστες (πλήρης on-campus / μερική off-campus).
• Πλήρης πρόσβαση για εσωτερικούς χρήστες εντός και εκτός πανεπιστημίου και μερική πρό-
σβαση για εξωτερικούς χρήστες (πλήρης on-campus / πλήρης off-campus / μερική offsite).
• Πλήρης πρόσβασης σε όλους (πλήρης on-campus / πλήρης off-campus / πλήρης offsite).
Οι επιλογές πολιτικών αναπαραγωγής του πρωτογενώς ψηφιακού περιεχομένου με αγορά, αλλά
και οι υπόλοιποι δρόμοι πολιτικών που ξεκινούν από διαφορετικούς παράγοντες, αναλύονται και αποτυ-
πώνονται στο σχετικό δέντρο (βλ. Σχήμα 6.6) (Koulouris & Kapidakis, 2012).
Σχήμα 6.6 Δέντρο αποφάσεων πολιτικών πρόσβασης και διάθεσης για το ακαδημαϊκό πρωτογενώς ψηφιακό περιε-
χόμενο αποθετηρίων.
228
Ανοιχτά δεδομένα και πολιτικές πρόσβασης στο ψηφιακό περιεχόμενο - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Σχήμα 6.6 Δέντρο αποφάσεων πολιτικών για το ακαδημαϊκό πρωτογενώς ψηφιακό περιεχόμενο αποθετηρίων
Τύπος δημιουργίας περιεχομένου │ Μέθοδος πρόσκτησης │ Πνευματική ιδιοκτησία │ Πρόσβαση │ Αναπαραγωγή
Άλλοι ιδιοκτήτεσ
Αναφορά στην πηγή
Ιδιωτική
Θεμιτή χρήση
Πλήρησ on-campus / Μερική off-campus
Άλλησ χρήσησ
Απαγορεύεται
Άδεια
Βιβλιοθήκη/Άλλοι ιδιοκτήτεσ
Αναφορά στην πηγή
Ιδιωτική
Θεμιτή χρήση
Κρίνεται ανά περίπτωση
Πλήρησ on-campus / Μερική off-campus
Απαγορεύεται
Άλλησ χρήσησ
Άδεια και πληρωμή
Κρίνεται ανά περίπτωση
Αναφορά στην πηγή
Ιδιωτική
Θεμιτή χρήση
Πλήρησ on-campus / Μερική off-campus
Άλλησ χρήσησ
Απαγορεύεται
Διαφέρει ανά τεκμήριο
Αναφορά στην πηγή
Ιδιωτική
Θεμιτή χρήση
Πλήρησ on-campus / Πλήρησ off-campus / Μερική offsite
Άλλησ χρήσησ
Απαγορεύεται
Αναφορά στην πηγή
Ιδιωτική
Θεμιτή χρήση
Πλήρησ on-campus / Πλήρησ off-campus / Πλήρησ offsite
Άλλησ χρήσησ
Απαγορεύεται
Άλλοι ιδιοκτήτεσ
Αναφορά στην πηγή
Ιδιωτική
Θεμιτή χρήση
Πλήρησ on-campus / Μερική off-campus
Άλλησ χρήσησ
Απαγορεύεται
Αγορά
Βιβλιοθήκη/Άλλοι ιδιοκτήτεσ
Αναφορά στην πηγή
Ιδιωτική
Θεμιτή χρήση
Κρίνεται ανά περίπτωση
Πλήρησ on-campus / Μερική off-campus
Απαγορεύεται
Άλλησ χρήσησ
Άδεια και πληρωμή
Κρίνεται ανά περίπτωση
Αναφορά στην πηγή
Ιδιωτική
Θεμιτή χρήση
Πλήρησ on-campus / Μερική off-campus
Πλήρησ on-campus / Πλήρησ off-campus / Πλήρησ offsite Άλλησ χρήσησ
Απαγορεύεται
Διαφέρει ανά τεκμήριο
Αναφορά στην πηγή
Ιδιωτική
Θεμιτή χρήση
Πλήρησ on-campus / Πλήρησ off-campus / Μερική offsite
Άλλησ χρήσησ
Απαγορεύεται
Αναφορά στην πηγή
Ιδιωτική
Θεμιτή χρήση
Πλήρησ on-campus / Πλήρησ off-campus / Πλήρησ offsite
Άλλησ χρήσησ
Απαγορεύεται
Πρωτογενώσ ψηφιακό
Εθελοντική κατάθεση
Άλλοι ιδιοκτήτεσ
Αναφορά στην πηγή
Ιδιωτική
Θεμιτή χρήση
Πλήρησ on-campus / Μερική off-campus
Άλλησ χρήσησ
Απαγορεύεται
Περιεχόμενο βιβλιοθήκησ
Ιδιωτική
Θεμιτή χρήση
Πλήρησ on-campus / Πλήρησ off-campus / Μερική offsite
Άλλησ χρήσησ
Άδεια και πληρωμή
Βιβλιοθήκη
Ιδιωτική
Θεμιτή χρήση
Πλήρησ on-campus / Πλήρησ off-campus
Άλλησ χρήσησ
Άδεια και πληρωμή
Περιεχόμενο
Ψηφιοποιημένο
229
Ανοιχτά δεδομένα και πολιτικές πρόσβασης στο ψηφιακό περιεχόμενο - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
6.8 Πολιτικές συνεργατικών σχημάτων για το ψηφιακό περιεχόμενο
αποθετηρίων
Παρουσιάζονται οι πολιτικές συνεργατικών σχημάτων για το ψηφιακό περιεχόμενο αποθετηρίων. Σχή-
ματα που συλλέγουν με αυτόματο τρόπο περιεχόμενο (harvesting), που δίνουν πρόσβαση σε αυτό με
τη χρήση των Creative Commons, που χρησιμοποιούν τέτοιες άδειες για την επαναχρησιμοποίησή του
και που έχουν αναπτύξει σχήματα διαλειτουργικότητας σε τεχνολογικό και σημασιολογικό επίπεδο, ει-
δικά στο επίπεδο των μεταδεδομένων. Παρουσιάζεται η Ευρωπαϊκή Ψηφιακή Βιβλιοθήκη, Μουσείο και
Αρχείο (Europeana), ως το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα επιτυχούς συγκέντρωσης και διάθεσης
πολιτιστικού ψηφιακού αποθέματος από κατανεμημένα αποθετήρια.
6.8.1 Η ψηφιακή βιβλιοθήκη Europeana ως σημείο συγκέντρωσης Ευρωπαϊκού
πολιτιστικού αποθέματος
Στην ενότητα που ακολουθεί παρουσιάζεται η ιστορία της Europeana –λέγεται σήμερα Ψηφιακή Βι-
βλιοθήκη, Μουσείο και Αρχείο της Ευρώπης, είναι γνωστή και ως Ευρωπαϊκή Ψηφιακή Βιβλιοθήκη.
Λειτουργεί ως σημείο συγκέντρωσης Ευρωπαϊκού πολιτιστικού αποθέματος. Επίσης, γίνεται μια ανα-
δρομή στην πορεία προς τη Europeana και τις προσπάθειες που είχαν γίνει πριν τη σύστασή της (π.χ.
CERN, GABRIEL, TEL, TEL-ME-MORE και FUMAGABA). Εξετάζονται τα προγράμματα και τα έργα
τα οποία εμπλούτισαν το περιεχόμενό της, αλλά και την ενίσχυσαν σε επίπεδο τεχνολογικών εργαλείων.
Περιγράφεται η κατάσταση και τα επιτεύγματά της σε επίπεδο υποδομών, εργαλείων, έρευνας και συ-
νεργατικότητας. Τέλος, αναπτύσσεται η συλλογιστική για την ιστορία και τη σημασία της πληροφορίας
όχι μόνο ως εργαλείου μνήμης και γνώσης, αλλά και ως μοχλού για την έξοδο από την κρίση και την
αλλαγή της κοινωνίας σε ένα πιο ανθρωποκεντρικό μοντέλο λειτουργίας και οργάνωσης.
Πριν τη Europeana: GABRIEL, CENL, TEL, TEL-ME-MOR και FUMAGABA
Η ιστορία και η πορεία της Ευρωπαϊκής Ψηφιακής Βιβλιοθήκης ξεκίνησε στις αρχές της νέας χιλιετίας
όταν η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) έστρεψε τις προσπάθειές της προς τη δημιουργία μιας πανευρωπαϊκής
βιβλιοθήκης. Μια σειρά από χρηματοδοτούμενα προγράμματα άρχισαν να θέτουν τις βάσεις για τη δη-
μιουργία αυτής της βιβλιοθήκης. Το πρόγραμμα GABRIEL (Gateway and BRIdge to Europe’s National
Libraries) που ολοκληρώθηκε το 2005, δημιούργησε έναν κεντρικό δικτυακό τόπο με σκοπό να «συγκε-
ντρώσει» και να δημιουργήσει «γέφυρες» μεταξύ των εθνικών βιβλιοθηκών της ΕΕ, ενώ το πρόγραμμα
TEL (The European Library) (2001-2004), δημιούργησε ένα πλαίσιο οργάνωσης για την πρόσβαση των
συλλογών των εθνικών βιβλιοθηκών.
Στο πρόγραμμα TEL για την δημιουργία της Ευρωπαϊκής Βιβλιοθήκης συμμετείχαν αρχικά 31
και σήμερα 49 Ευρωπαϊκές Εθνικές Βιβλιοθήκες από 46 χώρες, όλες μέλη του Conference of European
National Librarians (CENL) (CENL, 2010). Το πρόγραμμα ήταν χρηματοδοτούμενο από την ΕΕ. Ο βασι-
κός σκοπός του TEL ήταν να δημιουργήσει μια κεντρική online υπηρεσία αναζήτησης στις συλλογές των
συμμετεχόντων Ευρωπαϊκών Εθνικών Βιβλιοθηκών και ένα σημείο αναφοράς γι’ αυτές τις βιβλιοθήκες
προβάλλοντας νέα, εκθέσεις και άλλες υπηρεσίες τους. Ο δικτυακός τόπος του TEL και η online υπηρε-
σία αναζήτησης υλικού ήταν διαθέσιμη στο κοινό το Μάρτιο του 2005. Αυτή η υπηρεσία δίνει πρόσβαση
σε περισσότερα από 150 εκατομμύρια εγγραφών που προέρχονται από 172 συλλογές των Ευρωπαϊκών
Εθνικών Βιβλιοθηκών. Οι πηγές που δίνει πρόσβαση η TEL είναι ψηφιακές (βιβλία, χάρτες, βίντεο,
ηχητικά τεκμήρια, κ.ά.) και βιβλιογραφικές και καλύπτουν 35 γλώσσες της Ευρωπαϊκής επικράτειας. Οι
εγγραφές είναι ποιοτικές και αξιόπιστες καθώς προέρχονται από φορείς που βιβλιογραφικά ακολουθούν
υψηλά στάνταρντ (Γαρουφάλλου, 2008), (Γαρουφάλλου, 2008), (Γαρουφάλλου & Σιάτρη, 2009).
230
Ανοιχτά δεδομένα και πολιτικές πρόσβασης στο ψηφιακό περιεχόμενο - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Το 2005 ξεκίνησε το πρόγραμμα TEL-ME-MOR (2005-2007) –The European Library: Modular
Extensions for Mediating Online Resources-, μια πρωτοβουλία για την υποστήριξη 10 επιπλέον εθνικών
βιβλιοθηκών από τα νέα κράτη μέλη της ΕΕ. Επίσης, το πρόγραμμα TELplus (2007-2009), το οποίο
ολοκληρώθηκε το 2009, και πρόσθεσε 22 εκατομμύρια πολυγλωσσικές σελίδες στο TEL και τις εθνικές
συλλογές της Βουλγαρίας και Ρουμανίας. Τέλος, το πρόγραμμα FUMAGABA4 (2008-2009), πρόσθεσε
τις συλλογές 8 νέων εθνικών βιβλιοθηκών όπως της Αρμενίας, της Γεωργίας, της Ουκρανίας, της Αλβα-
νίας, κ.ά. (Γαρουφάλλου, 2008), (Γαρουφάλλου, 2008), (Γαρουφάλλου & Σιάτρη, 2009).
Digital Libraries Initiative (DLI)
Η Ευρωπαϊκή Βιβλιοθήκη (The European Library), ένα μωσαϊκό τεκμηρίων από όλη την Ευρώπη απο-
τέλεσε τον πρόδρομο της Europeana και ένα καλό παράδειγμα συνεργασίας των ευρωπαϊκών βιβλιοθη-
κών. Η πρωτοβουλία i2010 –κατά τη διάρκεια συγγραφής του παρόντος έχει ενσωματωθεί στην Digital
Agenda for Europe: Europe 2020 Initiative- (EC, 2014) της Κοινωνίας της Πληροφορίας και τα Μέσα
Ενημέρωσης (Europa) καθόρισε το νέο στρατηγικό πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Η Επιτροπή
πρότεινε τρεις στόχους προτεραιότητας που επιτεύχθηκαν πριν από το 2010 για τις ευρωπαϊκές πολιτι-
κές στους τομείς της κοινωνίας της πληροφορίας και των μέσων ενημέρωσης:
• ολοκλήρωση ενός ενιαίου ευρωπαϊκού χώρου πληροφοριών,
• ενίσχυση της καινοτομίας και των επενδύσεων στην έρευνα για τις τεχνολογίες της πληρο-
φορίας και των επικοινωνιών (ΤΠΕ), και
• ολοκλήρωση της δημιουργίας μιας κοινωνίας της πληροφορίας και των μέσων ενημέρωσης
με βάση την κοινωνική ένταξη (Γαρουφάλλου, 2008), (Γαρουφάλλου, 2008).
Κάτω από αυτό το πρίσμα δημιουργήθηκε η Πρωτοβουλία για τις Ψηφιακές Βιβλιοθήκες (Digital
Libraries Initiative – DLI) –σήμερα Digital Agenda for Europe: Europe 2020 Initiative- (EC, 2014), που
είναι το πιο μεγαλόπνοο πρόγραμμα του i2010, το οποίο συνεχίζεται μέχρι το 2020. Αυτό το πρόγραμμα
υποστήριζε τη δημιουργία μιας «ιδεατής» Ευρωπαϊκής Βιβλιοθήκης, με σκοπό να κάνει τα ευρωπαϊκά
πολιτιστικά και επιστημονικά τεκμήρια προσβάσιμα σε όλους. Το DLI είχε δύο κατευθύνσεις:
• Πολιτιστική κληρονομιά: να δημιουργήσει μια κοινή Ευρωπαϊκή Ψηφιακή Βιβλιοθήκη που
θα εξυπηρετεί ως μια Διαδικτυακή πολυγλωσσική πύλη δίνοντας πρόσβαση στις πολιτιστι-
κές συλλογές από όλα τα κράτη μέλη.
• Επιστημονική κληρονομιά: να εγγυηθεί την τρέχουσα και την μελλοντική πρόσβαση στην
πληροφορία για έρευνα και καινοτόμους σκοπούς.
Αποτέλεσμα αυτής της πρωτοβουλίας ήταν η δημιουργία του EDL Foundation και του EDLnetwork
(Γαρουφάλλου, 2008), (Γαρουφάλλου, 2008), (Γαρουφάλλου & Σιάτρη, 2009).
EDL Foundation και EDL Network
Για την δημιουργία της Ευρωπαϊκής Ψηφιακής Βιβλιοθήκης (European Digital Library-EDL) δημι-
ουργήθηκε το EDL Foundation με σκοπό την πρόσβαση στην ευρωπαϊκή πολιτιστική κληρονομιά μέσα
από διαφορετικά συστήματα οργάνωσης των τεκμηρίων. Βασικός σκοπός της οργάνωσης ήταν να προ-
ωθήσει τη συνεργασία και να επισυνάψει συμφωνίες μεταξύ των ευρωπαϊκών φορέων παροχής περιε-
χομένου (βιβλιοθήκες, αρχεία, μουσεία, κ.λπ.) για την παροχή περιεχομένου σε μια κοινή πύλη, και να
δημιουργήσει ένα νομικό πλαίσιο/οργανισμό για να χρηματοδοτείται από την ΕΕ γι’ αυτόν τον σκοπό
(Γαρουφάλλου, Κουλούρης, Καπιδάκης, & Τροχόπουλος, 2010).
Αποτέλεσμα του EDL Foundation ήταν η δημιουργία το 2007 της πρωτοβουλίας EDL Network,
και μετέπειτα του European.Net (2007-2009). Το EDLnet είναι ένα Ευρωπαϊκό θεματικό δίκτυο που
4 Για τα προγράμματαGABRIEL, TEL, TEL-ME-MOR και FUMAGABAβλέπε το ιστορικό της TEL στο
www.theeuropeanlibrary.org/tel4/history
231
Ανοιχτά δεδομένα και πολιτικές πρόσβασης στο ψηφιακό περιεχόμενο - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
βασικό σκοπό έχει να προωθήσει την ανάπτυξη εμπιστοσύνης μεταξύ των οργανισμών που θέλουν να
συμμετέχουν στην EDL, να δημιουργήσει την οργανωτική δομή για την Ευρωπαϊκή Ψηφιακή Βιβλιοθή-
κη (Europeana), να αντιμετωπίσει προβλήματα διαλειτουργικότητας, να προτείνει μια εφαρμόσιμη λύση
για την υλοποίηση της Ευρωπαϊκής Ψηφιακής Βιβλιοθήκης (το έκανε με την πρόταση της Europeana),
αλλά και να επιλύει προβλήματα που αναδύονται και να εντοπίζει θέματα για περαιτέρω έρευνα.
Στο EDLnet συμμετείχαν 90 εταίροι (βιβλιοθήκες, μουσεία, αρχεία, οπτικοακουστικές συλλογές,
κ.λπ.) με επιστημονικό προσωπικό από όλη την Ευρώπη, με σκοπό να δημιουργήσουν και να αναπτύξουν
τη Europeana. Το πρόγραμμα διερεύνησε πολιτικά, ανθρωπιστικά, τεχνικά και σημασιολογικά θέματα,
τα οποία συνέβαλαν στη δημιουργία ενός διαλειτουργικού συστήματος, ικανού να παρέχει πρόσβαση σε
πλήρως ψηφιοποιημένο υλικό. Την Ελλάδα σε αυτή την πρωτοβουλία εκπροσωπεί, ως εθνικός αντιπρό-
σωπος, η Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Βέροιας (ΔΚΒΒ) (Γαρουφάλλου, 2008), (Γαρουφάλλου, 2008),
(Γαρουφάλλου & Σιάτρη, 2009).Η συνέχεια του EDLnet και του EDL Foundation είναι το Europeana
Network και το Europeana Foundation που αναπτύσσονται στο κεφάλαιο «Η Europeana σήμερα».
Europeana
Προγράμματα εμπλουτισμού της Europeana
Η Europeana(Koninklijke Bibliotheek, 2009) είναι μια πρωτοβουλία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, με στό-
χο να αναπτύξει ένα κοινό σημείο πρόσβασης για την ψηφιακή πολιτιστική και επιστημονική κληρονομιά
της Ευρώπης. Η Europeana φιλοξενεί σήμερα βιβλία, χάρτες, ηχογραφήσεις, φωτογραφίες, αρχειακά
έγγραφα, πίνακες και ταινίες, από βιβλιοθήκες, αρχεία και πολιτιστικά ιδρύματα των 27 κρατών μελών
της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το περιεχόμενο συγκεντρώνεται από συσσωρευτές και παρόχους περιεχομένου
από όλη την Ευρώπη. Το πρωτόκολλο συλλογής είναι το OAI-PMH και το σχήμα μεταδεδομένων το
Europeana Semantic Elements (ESE) (The Europeana Office, 2010) και η εξέλιξή του το Europeana Data
Model (EDM) (The Europeana Office, 2013b) που είναι βασισμένα στο Dublin Core (DC).
H Europeana εμπλούτισε το περιεχόμενό της μέσα από μια σειρά έργων, σημαντικότερα από τα
οποία είναι: το ATHENA (MBAC, 2008), το CARARE (Kulturarvsstyrelsen, 2010) και το EuropeanaLocal
(EuropeanaLocal, 2008).
ATHENA
Το έργο ATHENA (2008-2011) αποσκοπούσε στη συνεργασία μουσείων και οργανισμών πολιτιστικής
κληρονομιάς για την ενσωμάτωση του υλικού τους στη Europeana καθώς και την ανάπτυξη σχετικών
εργαλείων που θα διευκολύνουν στο μέλλον την τροφοδότηση της συγκεκριμένης ευρωπαϊκής ψηφιακής
βιβλιοθήκης με παρόμοιο υλικό από αντίστοιχους φορείς. Στο έργο συμμετείχαν από την Ελλάδα το Εθνι-
κό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, το Υπουργείο Πολιτισμού και το Πανεπιστήμιο Πατρών. Η προσέγγιση που
ακολουθείται είναι η συγκέντρωση του περιεχομένου όλων των παρόχων σε ενδιάμεσο σύστημα το οποίο
δεν λειτουργεί ως αυτόνομος συσσωρευτής (δεν είναι ανοικτός για harvesting από τρίτους, παρά μόνο από
τη Europeana) και παρέχει εργαλεία για τη φόρτωση μεταδεδομένων σε μορφή XML και το μετασχημα-
τισμό τους (mapping) στο σχήμα μεταδεδομένων που υποστηρίζεται από τη Europeana. Σημειώνεται ότι
το συγκεκριμένο σύστημα και τα αντίστοιχα εργαλεία έχουν αναπτυχθεί στο πλαίσιο του έργου από το
Εργαστήριο Ψηφιακής Επεξεργασίας Σημάτων και Εικόνων του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου.
CARARE
Το CARARE έχει ως στόχο τον εμπλουτισμό της Europeana με περιεχόμενο που αφορά αρχαιολογικά
μνημεία και την αρχιτεκτονική κληρονομιά της Ευρώπης, καθώς και την προσπέλαση σε υλικό 3D
και εικονικής πραγματικότητας. Στο έργο, το οποίο έχει ξεκινήσει το Φεβρουάριο του 2010, συμμε-
τέχουν από ελληνικής πλευράς το ερευνητικό κέντρο Αθηνά, το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και το
Υπουργείο Πολιτισμού.
232
Ανοιχτά δεδομένα και πολιτικές πρόσβασης στο ψηφιακό περιεχόμενο - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
EuropeanaLocal
Αφορά τις δράσεις σε εθνικό επίπεδο. Στην Ελλάδα μέχρι στιγμής η EuropeanaLocal συγκεντρώνει 14
αποθετήρια ελληνικών πολιτιστικών φορέων. Η Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Βέροιας (ΔΚΒΒ), είναι ο
εθνικός συσσωρευτής (aggregator) μεταδεδομένων (VCPL, 2010), και το openarchives.gr (ΕΚΤ, 2011),
είναι μια μηχανή αναζήτησης ελληνικών ψηφιακών πηγών, η οποία συγκεντρώνει ένα πλήθος αποθετη-
ρίων και βάσεων των βιβλιοθηκών, αρχείων και μουσείων της χώρας.
Οι ελληνικοί φορείς παροχής περιεχομένου (content providers) και ο συσσωρευτής μεταδεδο-
μένων τους, η ΔΚΒΒ, διεξάγουν σε μηνιαία βάση αυτόματη συγκομιδή μεταδεδομένων. Τα ελληνικά
ψηφιακά αποθετήρια, προκειμένου να είναι συμβατά με το προφίλ μεταδεδομένων DC που έχει επιλέξει
η Europeana, εφαρμόζουν μια σειρά πρακτικών και κυρίως προτυποποίηση μεταδεδομένων με συμβα-
τότητα με το ESE (Europeana, 2010), έτσι ώστε στη συνέχεια να εξάγουν τα ESE μεταδεδομένα τους,
με τη χρήση του OAI-PMH.
Οι φορείς παρέχουν τα μεταδεδομένα του με τη χρήση της Data Exchange Agreement (DEA) της
Europeana και η επαναχρησιμοποίησή τους γίνεται με την άδεια Creative Commons 0 (CC0) (Europeana,
2013). Τα οφέλη από την υλοποίηση προτύπων συγκομιδής μεταδεδομένων μπορεί να διαπιστωθούν και
από τα επιτυχημένα παραδείγματα συγκομιδής μεταδεδομένων από ελληνικά αποθετήρια στο πλαίσιο
της Europeana και του EuropeanaLocal.
Την δεκαετία 2000-2010, οι ελληνικοί πολιτιστικοί οργανισμοί (βιβλιοθήκες, αρχεία και μου-
σεία), αλλά και τα ακαδημαϊκά ιδρύματα της χώρας (π.χ. πανεπιστήμια, ΤΕΙ, ερευνητικά κέντρα), ψη-
φιοποίησαν διαφορετικά είδη περιεχομένου στο πλαίσιο προγραμμάτων και έργων χρηματοδοτούμενων
κατά κύριο λόγο από κονδύλια της ΕΕ. Για παράδειγμα, οι βιβλιοθήκες και τα αρχεία ψηφιοποίησαν
περισσότερο κείμενα και εικόνες, τα μουσεία αντικείμενα όπως πίνακες, αγάλματα, κ.λπ.. Τα αρχεία
ήχου, όπως για παράδειγμα η ΕΡΤ με το αρχείο της, ψηφιοποίησαν οπτικοακουστικό υλικό, όπως βίντεο,
τηλεοπτικά αρχεία και ηχογραφήσεις. Αυτό αποτελεί πραγματικό παράδειγμα την ετερογένειας του ελ-
ληνικού περιεχομένου που έχει συσσωρευτεί στην Europeana.
Εκτός από την ετερογένεια του περιεχομένου, οι ελληνικοί πολιτιστικοί οργανισμοί έχουν δια-
φορετικότητα στην εξειδίκευση και στις ικανότητες υλοποίησης αποθετηρίων. Η πλειοψηφία των φορέ-
ων αντιμετώπισαν διάφορά προβλήματα. Άλλοι δεν είχαν ψηφιοποιημένο περιεχόμενο. Ορισμένοι δεν
είχαν αποθετήρια συμβατά με πρότυπα συγκομιδής (DC, OAI-PMH) ή είχαν απλά ένα σύνολο δεδο-
μένων, κυρίως φωτογραφιών, τα οποία δεν είχαν τεκμηρίωση και οργάνωση. Το έργο EuropeanaLocal,
βοήθησε τους φορείς αυτούς να φτιάξουν αποθετήρια με τη χρήση ΛΑΚ, όπως το DSpace, και να είναι
διαλειτουργικά ακολουθώντας πρότυπα, όπως το DC και πρωτόκολλα (αυτόματης) συγκομιδής (συσσώ-
ρευσης) μεταδεδομένων, όπως το OAI-PMH.
Πρέπει να σημειωθεί ότι οι ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες και το ΕΚΤ χρησιμοποιούν την Μηχα-
νή αναζήτησης ελληνικών ψηφιακών βιβλιοθηκών, openarchives.gr, προκειμένου να συσσωρεύουν τα
μεταδεδομένα των αποθετηρίων τους. Το openarchives.gr διαθέτει σήμερα 467.811εγγραφές από 67
αποθετήρια και μεταδεδομένα που περιγράφονται σε απλό DC.
Αντίθετα, οι πολιτιστικοί οργανισμοί δεν είχαν κάποια πρόοδο στην συγκομιδή μεταδεδομένων
μέχρι το έργο EuropeanaLocal (2008-2011). Τα διάφορα εργαλεία (Banos, OpenArchivesEnginesoftware,
2009), (Banos, 2010) (Banos, 2011) που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο του EuropenaLocal, και κυρίως ο
Ελληνικός Συσσωρευτής(VCPL, 2010)που υλοποιήθηκε από τη ΔΚΒΒ το 2010, έδωσαν ώθηση στην
ανάπτυξη αποθετηρίων και επέτρεψαν στους φορείς να παρέχουν το περιεχόμενό τους στην Europeana.
Η βοήθεια που παρείχε η ομάδα του EuropeanaLocal ήταν σε τεχνικά αλλά και σε ζητήματα
διαλειτουργικότητας και αντιστοίχησης μεταδεδομένων. Για παράδειγμα, οι περισσότεροι φορείς ακόμα
και αυτοί που συμμετέχουν στο openarchives.gr, είχαν υλοποιήσει απλό DC. Η Europeana όμως θέλει
ESE ή EDM. Το ESE έχει περισσότερα (και ειδικά) πεδία, όπως ο τύπος περιεχομένου που χωρίζεται σε
233
Ανοιχτά δεδομένα και πολιτικές πρόσβασης στο ψηφιακό περιεχόμενο - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
υποπεδία κείμενο, εικόνα, βίντεο, και άλλα ειδικά πεδία. Οι φορείς βοηθηθήκαν επίσης και με πρόσθετα
εργαλεία ανταλλαγής περιεχομένου, όπως το DSpaceplug-in (Banos, 2010) που αναπτύχθηκε από τη
ΔΚΒΒ και το ΕΚΤ (Houssos, Stamatis, Banos, Kapidakis, Garoufallou, &Koulouris, 2011). Ειδικά το
DSpaceplug-in βοηθά στην αυτόματη εισαγωγή πεδίων και τιμών μεταδεδομένων στο αποθετήριο. Τέ-
λος, άλλα πρόσθετα εργαλεία ανταλλαγής περιεχομένου –όπως το DEiXTo (Ntonas&Kokkoras, 2007),
το ΟΑΕ (Banos, 2009) και το oaipmh.com (Banos, 2011) βοηθούν ακόμα περισσότερο στη συμμετοχή
φορέων στη Europeana (Garoufallou, Banos, &Koulouris, 2013).
Η επιτυχημένη περίπτωση της Αμερικανικής Γεωργικής Σχολής
Η Αμερικανική Γεωργική Σχολή (ΑΓΣ) είναι ένας κοινωφελής εκπαιδευτικός οργανισμός μη κερδοσκο-
πικού χαρακτήρα, που ιδρύθηκε το 1904. Η βιβλιοθήκη της ΑΓΣ ξεκίνησε από τη προσωπική βιβλιοθή-
κη του Dr House, ιδρυτή της Σχολής, και για πάνω από έναν αιώνα παραμένει η κύρια πηγή πληροφό-
ρησης και ενημέρωσης στα εκπαιδευτικά προγράμματα της Σχολής. Ένα σημαντικό έργο επισκευής και
ανακαίνισης του χώρου στον οποίο στεγαζόταν ολοκληρώθηκε το 2001 και η Βιβλιοθήκη ονομάστηκε
Βιβλιοθήκη «Δημήτρης & Αλίκη Περρωτή». Τα Αρχεία και η Ιστορική Συλλογή της ΑΓΣ περιήλθαν
υπό την εποπτεία της Βιβλιοθήκης Δημήτρης & Αλίκη Περρωτή το 2001. Τα Αρχεία της ΑΓΣ περιλαμ-
βάνουν πολύτιμα τεκμήρια που αφορούν στην ίδρυση της Σχολής και την ιστορία της όπως επιστολές,
αναφορές, φωτογραφικό υλικό και διάφορα αντικείμενα.
Το 2008 η ΑΓΣ ξεκίνησε τη συνεργασία στο πρόγραμμα EuropeanaLocal. Η εισαγωγή των
συλλογών του Αρχείου στην Europeana έδωσε κίνητρο στη βιβλιοθήκη και συγκέντρωσε τις δραστηρι-
ότητες οργάνωσης μέρους των συλλογών της στην μετατροπή τους σε ψηφιακή μορφή. Προκειμένου
να επιτευχθεί αυτό το εγχείρημα και παράλληλα με τις εργασίες διαχείρισης και οργάνωσης του υπάρ-
χοντος αρχείου, πραγματοποιήθηκε παράλληλη επιλογή για διατήρηση και ψηφιοποίηση 1000 περίπου
φωτογραφιών από 3 μεγάλες συλλογές για το πρόγραμμα EuropeanaLocal. Αυτές οι συλλογές είναι
Διάφορες φωτογραφίες της ΑΓΣ, Συλλογή Κάρτ Ποστάλ καθώς και έγγραφα και αντικείμενα που ψηφιο-
ποιήθηκαν από τη Συλλογή Σχολή Θηλέων. Από τον Ιούνιο του 2009 στη βιβλιοθήκη της ΑΓΣ λειτουρ-
γεί αποθετήριο(AFS, 2010) βασισμένο στο λογισμικό ανοικτού κώδικα DSpace. Η βιβλιοθήκη, χωρίς
προηγούμενη εμπειρία στην ψηφιοποίηση υλικού και στην εγκατάσταση και λειτουργία αποθετηρίων,
ακολούθησε με επιτυχία τα βήματα που πρότεινε το πρόγραμμα EuropeanaLocal, και με τη σωστή κα-
θοδήγηση λειτουργεί σήμερα την πρώτη της ψηφιακή βιβλιοθήκη.
Η ΑΓΣ οργάνωσε με επιτυχία το αρχείο της, επέλεξε το υλικό που ήθελε να κάνει διαθέσιμο
μέσω του προγράμματος, το ψηφιοποίησε ακολουθώντας τις οδηγίες καλής πρακτικής του προγράμμα-
τος και το τεκμηρίωσε με τη χρήση του DC. Εγκατέστησε το λογισμικό DSpace πάνω στο οποίο «κτί-
στηκαν» οι συλλογές της, ενσωμάτωσε το πρωτόκολλο OAI-PMH, εκπαίδευσε το προσωπικό της και
τέλος, έκανε διαθέσιμο το αποθετήριο της στους χρήστες. Η παραπάνω πρακτική, μαζί με το στρατηγικό
σχεδιασμό για τη μελλοντική ανάπτυξη των ψηφιακών συλλογών της ΑΓΣ είναι η συνταγή της επιτυχί-
ας για κάθε μία βιβλιοθήκη που θέλει το περιεχόμενό της να αποκτήσει διαχρονική αξία (Garoufallou,
Banos, & Koulouris, 2013).
6.8.2 H Europeana σήμερα
Η Europeana –Ψηφιακή Βιβλιοθήκη, Μουσείο και Αρχείο της Ευρώπης αποτελεί ένα κοινό σημείο πρό-
σβασης για την ψηφιακή πολιτιστική κληρονομιά της Ευρώπης. Η Europeana φιλοξενεί σήμερα πάνω
από 20 εκατομμύρια ψηφιακά αντικείμενα, που περιλαμβάνουν βιβλία, χάρτες, ηχογραφήσεις, φωτο-
γραφίες, αρχειακά έγγραφα, πίνακες και ταινίες, από βιβλιοθήκες, αρχεία και πολιτιστικά ιδρύματα
των 27 κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το περιεχόμενο συγκεντρώνεται από συσσωρευτές και
παρόχους περιεχομένου από όλη την Ευρώπη.
234
Ανοιχτά δεδομένα και πολιτικές πρόσβασης στο ψηφιακό περιεχόμενο - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Ο δικτυακός της τόπος –που λειτουργεί ως πύλη- είναι μεταφρασμένος σε 48 γλώσσες. Έχει ανα-
πτύξει διάφορα τεχνολογικά εργαλεία και εφαρμογές (API) για έξυπνα κινητά τηλέφωνα (smartphones
και iPhones), tablet, e-bookreaders, κ.ά. Έχει αναπτύξει τα προφίλ-σχήματα μεταδεδομένων ESE
(Europeana, 2010) και EDM (Europeana, 2013) - την εξέλιξή του ESE- που είναι βασισμένα στο DC
και έχει κάνει και διάφορες χαρτογραφήσεις (mappings). Το πρωτόκολλο συλλογής που χρησιμοποιεί
είναι το OAI-PMH. Έχει αναπτύξει την DEA με την οποία οι φορείς παρέχουν τα μεταδεδομένα τους
στη Europeana και έχει υιοθετήσει την άδεια CC0 για την επαναχρησιμοποίησή τους (Europeana, 2013).
Η Europeana στηρίζεται στον οργανισμό της το Europeana Foundation και στο προσωπικό
της, κυρίως όμως στην εθελοντική συμβολή των ανθρώπων που συμμετέχουν στο ανθρωποδίκτυο (εθε-
λοντών) το Europeana Network. To Europeana Network το Σεπτέμβριο του 2015, άλλαξε δομή, σχέ-
διο οργάνωσης και εκπροσώπησης και μετονομάστηκε σε Europeana Association Network. Η υποδομή
αυτή περιγράφεται και ενισχύεται από το δικτυακό τόπο συνεργασίας των μελών της Europeana το
Europeana Professional.
6.8.3 Σενάρια συμμετοχής στη Europeana
Στη Europeana, μπορούν να συμμετέχουν βιβλιοθήκες, αρχεία, μουσεία και άλλοι φορείς πολιτισμού
με ψηφιοποιημένο περιεχόμενο (κείμενο, φωτογραφίες, βίντεο, ήχο, κ.λπ.), που να έχουν διάθεση για
συνεργασία και να τηρούν κάποια πρότυπα διαλειτουργικότητας (π.χ. το πρωτόκολλο OAI-PMH)
(Lagozeetal 2002). Παρουσιάζονται τρία εναλλακτικά σενάρια για τη συμμετοχή των ελληνικών φορέ-
ων πολιτισμού στη Europeana, αξιοποιώντας την υποδομή και την τεχνογνωσία που αναπτύσσεται στο
πλαίσιο του EuropeanaLocal (EuropeanaLocal, 2008).
Το πρώτο σενάριο αφορά στην περίπτωση που ο φορέας έχει αποθετήριο και ψηφιακό περιεχό-
μενο. Τότε, αρκεί να ακολουθήσει το ESE, έτσι ώστε να είναι δυνατή η αυτόματη συγκομιδή μεταδε-
δομένων και να ενεργοποιηθεί το πρωτόκολλο OAI-PMH, κάτι το οποίο είναι εύκολο στην περίπτωση
που οι φορείς έχουν χρησιμοποιήσει λογισμικό ανοικτού κώδικα (π.χ. DSpace, FEDORA, OJS) για το
αποθετήριό τους. Ειδικά για την δημιουργία των ESE αλλά και για την εξαγωγή τους μέσω OAI-PMH
στον εθνικό φορέα συγκέντρωσης μεταδεδομένων, που στo πλαίσιο του EuropeanLocal –και μέχρι της
συγγραφή του παρόντος συνεχίζει να- είναι η ΔΚΒΒ, η ελληνική ομάδα διαχείρισης του έργου (ΔΚΒΒ,
2009), έχει αναπτύξει τα κατάλληλα εργαλεία, τόσο σε επίπεδο συσσωρευτή μεταδεδομένων, όσο και
επίπεδο μετατροπής σε ESE και εξαγωγής τους με OAI-PMH στη ΔΚΒΒ.
Τέλος, η ΔΚΒΒ έχει αναπτύξει το συσσωρευτή (VCPL, 2010), ο οποίος ενσωματώνει με αυτόμα-
το τρόπο ESE μεταδεδομένα από τους ελληνικούς φορείς που συμμετέχουν στη Europeana, και αφού κά-
νει κάποια τεστ διπλοεγγραφών τα εξάγει στη Europeana. Όλοι οι φορείς που θέλουν να συμμετέχουν στο
EuropeanaLocal, πρέπει να ελεγχθούν από το συσσωρευτή και να κάνουν τεστ αυτόματης συγκομιδής.
Αν λοιπόν πληρούνται αυτές οι ελάχιστες προϋποθέσεις, τότε η συμμετοχή είναι δεδομένη, αρ-
κεί να υπάρχει διάθεση και καλή θέληση. Επιπλέον, δεσμεύσεις οικονομικής και νομικής φύσεως ή υπο-
χρεώσεις δεν υπάρχουν. Ειδικά δε στην Europeana δεν τίθεται θέμα προβλημάτων που απορρέουν από
τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας του περιεχομένου, διότι μόνο τα μεταδεδομένα συλλέγονται
με αυτόματο τρόπο και γι’ αυτά υπάρχει η DEA (Europeana, 2013). Το περιεχόμενο δεν μεταναστεύει,
αλλά παραμένει στο κατανεμημένο αποθετήριο και ο φορέας, αποφασίζει την πολιτική διάθεσής του,
ανάλογα με τις ανάγκες του.
Το δεύτερο σενάριο αφορά στην περίπτωση που ο φορέας δεν έχει αποθετήριο και ψηφιακό
περιεχόμενο. Στο σενάριο αυτό υπάρχουν δύο διαθέσιμες επιλογές. Η πρώτη και πιο χρονοβόρα, είναι
η από το μηδέν σύσταση αποθετηρίου με τη χρήση των προτύπων που προτείνει η Europeana. Αυτό
μπορεί να απαιτεί επιπλέον εργασία, χρόνο και κόπο, αλλά έχει το πλεονέκτημα ότι και το περιεχόμενο
και το αποθετήριο θα χτιστεί με πρότυπα και θα είναι διαλειτουργικό χωρίς να χρειάζεται επιπλέον
235
Ανοιχτά δεδομένα και πολιτικές πρόσβασης στο ψηφιακό περιεχόμενο - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
παραμετροποίηση. Η δεύτερη επιλογή, είναι η προσωρινή διάθεση του περιεχομένου του φορέα, μέσω
του αποθετηρίου της ΔΚΒΒ. Αυτό μέχρι ο εκάστοτε φορέας να υλοποιήσει το δικό του αποθετήριο
και με την προϋπόθεση ότι η συλλογή του φιλοξενείται στο αποθετήριο της ΔΚΒΒ και φαίνεται στη
Europeana, ως συλλογή του φορέα και όχι ως συλλογή της ΔΚΒΒ (Κουλούρης, 2014).
Το τρίτο και τελευταία σενάριο αφορά στην περίπτωση που ο φορέας έχει κάποιο περιεχόμενο
(π.χ. συλλογή εικόνων) στον δικτυακό του τόπο, το οποίο μπορεί να εκφραστεί σε XML. Επίσης, ακόμα
και στην περίπτωση που κάποιος φορέας δεν χρησιμοποιεί λογισμικό ανοικτού κώδικα ή λογισμικό που
δεν υποστηρίζει OAI-PMH ή οποιαδήποτε άλλη μορφή αυτόματης εξαγωγής και ανταλλαγής μεταδεδο-
μένων, υπάρχει το εργαλείο ανοικτού κώδικα ΔEiXTo (Ntonas & Kokkoras, 2007), το οποίο στηρίζεται
στο W3C Document Object Model (DOM) και επιτρέπει την εξαγωγή από αδόμητο περιεχόμενο διαδι-
κτυακών τόπων δομημένων μεταδεδομένων σε ESE και σε DC που μπορούν να συλλεχθούν από οποιο-
δήποτε συσσωρευτή. Επομένως, ακόμα και όταν δεν υπάρχει περιεχόμενο σε πρότυπη μορφή (Dublin
Core), διαθέσιμο μέσω του πρωτόκολλου OAI-PMH, είναι εφικτή η συμμετοχή (Κουλούρης, 2014).
Γίνεται κατανοητό από τα παραπάνω ότι οι προϋποθέσεις για τη συμμετοχή των ελληνικών
πολιτιστικών οργανισμών σε ένα τέτοιο εγχείρημα είναι λίγες και εύκολο να υλοποιηθούν. Το όφελος
είναι μεγάλο: προβολή, συνεργασία, προτυποποίηση, διαλειτουργικότητα, τεχνογνωσία, κ.λπ. (Χούσος,
Σταμάτης, & Κουλούρης, 2010).
6.8.4 Συμπεράσματα
Αναλύθηκε το ιστορικό δημιουργίας της Europeana που αποτέλεσε μια μακροχρόνια συνεργατική διαδι-
κασία, όπως και άλλες που έχουν γίνει και γίνονται σε επίπεδο φορέων. Αυτό που καταδεικνύεται μέσα
από το παράδειγμά της, είναι η ιστορία της πληροφορίας και η διαχρονική σημασία της για τον άνθρω-
πο. Η Europeana αποτελεί ένα επιτυχημένο παράδειγμα συνεργατικής δράσης, κυρίως σε εθελοντική
βάση, η οποία αποφέρει οφέλη στους φορείς που συμμετέχουν και στους πολίτες της Ευρώπης.
Για τους φορείς, η συμμετοχή στη Europeana:
• αναδεικνύει τον πολιτιστικό τους πλούτο,
• βοηθά στην απόκτηση νέων δεξιοτήτων του προσωπικού τους,
• βοηθά στην εύρεση χρηματοδότησης από ευρωπαϊκά προγράμματα,
• συμβάλει (ίσως) στην ενεργοποίηση των χρηστών και στην προσέλκυση νέων –διότι οι ορ-
γανισμοί πληροφόρησης «πεθαίνουν» χωρίς χρήστες.
Για τους πολίτες της Ευρώπης, αποτελεί μια ψυχική ανάταση, μια διέξοδο. Σε τέτοιες προσπάθει-
ες πρέπει να αναζητηθεί η απάντηση στην κρίση, που μπορεί να συμβάλλει στην αλλαγή τη κοινωνίας σε
κατεύθυνση ανθρωποκεντρική. Γιατί η «κρίση» θέλει πολιτισμό! Γιατί οι φορείς πληροφόρησης (βιβλιο-
θήκες, αρχεία και μουσεία) πρέπει να είναι το βασικό «κύτταρο» πολιτισμικής και ψυχικής ανάτασης μιας
κοινωνίας. Τέλος, γιατί οι κοινωνίες «κατρακυλούν» όταν οι πολίτες αδιαφορούν –όπως γίνεται σήμερα.
236
Ανοιχτά δεδομένα και πολιτικές πρόσβασης στο ψηφιακό περιεχόμενο - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Βιβλιογραφία
AFS. (2010). DSpace Repository at American Farm School of Thessaloniki. Retrieved 07 31, 2013, from
ouranos.afs.edu.gr/dspace
Banos, V. (2010). DSpace plugin for Europeana Semantic Elements (ESE). Retrieved 07 31, 2013, from
vbanos.gr?p=189
Banos, V. (2009). Open Archives Engine software. Retrieved 07 31, 2013, from openarchivesengine.com
Banos, V. (2011). Open archives initiative protocol for metadata harvesting validation and data
extraction tool. Retrieved 07 31, 2013, from oaipmh.com
CENL. (2010). Conference of European National Librarians (CENL). Retrieved 07 31, 2013, from
www.cenl.org
EC. (2014). Digital Agenda for Europe. Retrieved 07 31, 2014, from ec.europa.eu/digital-agenda
Europeana. (2013). Europeana Data Model (EDM) Documentation. Retrieved 07 31, 2013, from
pro.europeana.eu/edm-documentation
Europeana. (2013). Available Rights Statements. Retrieved 07 31, 2013, from pro.europeana.eu/
available-rights-statements
Europeana. (2010). Europeana: Europeana Semantic Elements (ESE). Retrieved 07 31, 2013, from
www.europeana.eu/schemas/ese/
EuropeanaLocal. (2008). EuropeanaLocal: connecting cultural heritage. Retrieved 07 31, 2013, from
www.europeanlocal.eu
Garoufallou, E., Banos, V., & Koulouris, A. (2013). Solving aggregation problems of Greek cultural
and educational repositories in the framework of Europeana. International Journal of Metadata,
Semantics and Ontologies (IJMSO), 8 (2), 134-144.
Houssos, N., Stamatis, K., Banos, V., Kapidakis, S., Garoufallou, E., & Koulouris, A. (2011).
Implementing enhanced OAI-PMH requirements for Europeana. Lectures Notes in Computer
Science (LNCS).6966, pp. 396-407. Berlin Heidelberg: Springer-Verlag .
Koulouris, A., & Kapidakis, S. (2003). Access and Reproduction Policies of the Digital Material of
Seven National Libraries. Proceedings of the 5th Russian Conference on Digital Libraries (RCDL
2003), (pp. 35-44). Saint-Petersburg, Russia.
Koulouris, A., & Kapidakis, S. (2005). Access and reproduction policies of university digital collections.
Journal of Librarianship and Information Science (JOLIS), 37 (1), 25-33.
Koulouris, A., & Kapidakis, S. (2005). Policy Model for University Digital Collections. Lectures Notes
in Computer Science (LNCS).3652, pp. 356-367. Berlin: Springer.
Koulouris, A., & Kapidakis, S. (2012). Policy route map for academic libraries digital content. Journal
of Librarianship and Information Science (JOLIS), 44 (3), 163-173.
Koulouris, A., Kapidakis, S., & Zhao, Y. (2003). Collections and access policies of the digital material of
ten national libraries. Proceedings of the 3rd ACM/IEEE-CS Joint Conference on Digital Libraries
(JCDL 2003) (p. 409). Houston, Texas, USA: IEEE.
Kulturarvsstyrelsen. (2010). CARARE. Retrieved 07 31, 2013, from www.carare.eu
MBAC. (2008). ATHENA: access to cultural heritage across Europe. Retrieved 07 31, 2013, from
www.athenaeurope.org
Ntonas, K., & Kokkoras, F. (2007). DEiXTo. Retrieved 07 31, 2013, from www.deixto.com
VCPL. (2010). Hellenic Aggregator for Europeana. Retrieved 07 31, 2013, from aggregator.libver.gr
237
Ανοιχτά δεδομένα και πολιτικές πρόσβασης στο ψηφιακό περιεχόμενο - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Γαρουφάλλου, Ε. (2008). Οι βιβλιοθήκες στο προσκήνιο με τις δράσεις Europeana και EuropeanaLocal.
Info-λόγιο: περιοδική έκδοση της βιβλιοθήκης του ΤΕΙ Σερρών, 2 (4), 13-15.
Γαρουφάλλου, Ε. (2008). Ψηφιοποίηση πολιτιστικού περιεχομένου: παρουσίαση των δράσεων του Δι-
κτύου EDL, του προγράμματος EuropeanaLocal και της Europeana (Ευρωπαϊκή Ψηφιακή Βι-
βλιοθήκη). 1ο Πανελλήνιο Συνέδριο Δημοτικών Βιβλιοθηκών. Νέο Ηράκλειο: Ένωση Ελλήνων
Βιβλιοθηκονόμων & Επιστημόνων Πληροφόρησης.
Γαρουφάλλου, Ε., & Σιάτρη, Ρ. (2009, 06 18). Ψηφιοποίηση πολιτιστικού περιεχομένου: παρουσίαση
των δράσεων του προγράμματος EuropeanaLocal και Europeana. Ημερίδα. Θεσσαλονίκη: Τμήμα
Βιβλιοθηκονομίας και Συστημάτων Πληροφόρησης, ΑΤΕΙ Θεσσαλονίκης.
Γαρουφάλλου, Ε., Κουλούρης, Α., Καπιδάκης, Σ., & Τροχόπουλος, Ι. (2010). Πρόσβαση στο πολιτι-
στικό περιεχόμενο κατανεμημένων ελληνικών αποθετηρίων στο πλαίσιο του προγράμματος
Εuropeanalocal. e-Περιοδικό Επιστήμης & Τεχνολογίας, 5 (5), 22-31.
ΔΚΒΒ. (2009). EuropeanaLocal – Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Βέροιας. Retrieved 07 31, 2013, from
www.libver.gr/επικοινωνία-2
ΔΚΒΒ. (2010). Μέδουσα. Retrieved 07 31, 2013, from medusa.libver.gr
ΕΚΤ. (2011). openarchives.gr. Retrieved 07 31, 2013, from openarchives.gr
Κουλούρης, Α. (2014). Η ψηφιακή βιβλιοθήκη Europeana ως σημείο συγκέντρωσης Ευρωπαϊκού πο-
λιτιστικού αποθέματος. In Μ. Κανελλοπούλου-Μπότη (Ed.), Ιστορία της Πληροφορίας: από τον
πάπυρο στο ηλεκτρονικό έγγραφο (pp. 607-621). Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη.
Κουλούρης, Α., & Καπιδάκης, Σ. (2005). Αντιστοίχιση και σύγκριση μεταξύ συμβατικών και ψηφιακών
πολιτικών σε συλλογές ακαδημαϊκών βιβλιοθηκών. Πρακτικά του 14ου Πανελλήνιου Συνεδρίου
Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών (pp. 227-238). Νέο Φάληρο: ΤΕΙ Αθήνας.
Χούσος, Ν., Σταμάτης, Κ., & Κουλούρης, Α. (2010). Επιτυχημένα παραδείγματα διαλειτουργικότη-
τας σε ελληνικά αποθετήρια και σχετικά τεχνολογικά εργαλεία. 27. Χούσος, Ν., Σταμάτης, Κ., &
Κουλούρης, Α. (2010). Επιτυχημένα παραδείγματα διαλειτουργικότητας σε ελληνικά αποθετήρια
καΠρακτικά 19ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών, (pp. 87-105 ). Αθήνα.
238
Ανοιχτά δεδομένα και πολιτικές πρόσβασης στο ψηφιακό περιεχόμενο - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Κριτήρια αξιολόγησης
1. Δώστε έναν ορισμό για την ανοιχτή πρόσβαση
2. Ποιες είναι οι πιο συνηθισμένες πολιτικές πρόσβασης σε ψηφιακές βιβλιοθήκες και αποθετήρια;
3. Ποιες οι πιο γνωστές άδειες χρήσης ανοιχτής πρόσβασης;
4. Ποιοι είναι οι παράγοντες που επηρεάζουν τις πολιτικές πρόσβασης σε ένα αποθετήριο;
5. Αναφέρατε μια διεθνή υπηρεσία που αφορά στις πολιτικές αυτοαρχειοθέτησης των εκδοτών
6. Το ψηφιακό περιεχόμενο διακρίνεται σε ψηφιοποιημένο και πρωτογενώς ψηφιακό. Ποια η
διαφορά τους;
7. Ποιο περιεχόμενο χρειάζεται οπτική αναγνώριση χαρακτήρων (OCR);
α) Το ψηφιοποιημένο
β) Το πρωτογενώς ψηφιακό
8. Ποια η διαφορά εσωτερικών και εξωτερικών χρηστών σε ένα ιδρυματικό αποθετήριο;
9. Τι σημαίνει απομακρυσμένη πρόσβαση εσωτερικών χρηστών
10. Ποιος είναι ο βασικότερος παράγοντας που επηρεάζει την ψηφιοποίηση περιεχομένου;
11. Η αναπαραγωγή για ιδιωτικούς σκοπούς και όχι εμπορικούς γίνεται συνήθως με τη χρήση του
12. Σύμφωνα με το μοντέλο πολιτικών πρόσβασης που παρουσιάστηκε η αναπαραγωγή για εμπο-
ρικούς σκοπούς
α) Επιτρέπεται
β) Συνήθως απαγορεύεται
γ) Άλλο
13. Αναφέρατε μερικά έργα ψηφιοποίησης πολιτιστικού αποθέματος πριν τη Europeana
14. Ποιο έργο αποσκοπούσε στη συνεργασία μουσείων και οργανισμών πολιτιστικής κληρονο-
μιάς για την ενσωμάτωση του υλικού τους στη Europeana;
15. Τι στόχο έχει το έργο CARARE;
239
Ανοιχτά δεδομένα και πολιτικές πρόσβασης στο ψηφιακό περιεχόμενο - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
16. Αναφέρατε ένα αποθετήριο ανοιχτής πρόσβασης που αναπτύχθηκε στο πλαίσιο του έργου
EuropeanaLocal
17. Η Ελλάδα έχει αναπτύξει εθνικό συσσωρευτή πολιτιστικού περιεχομένου με τον οποίο δίνει
περιεχόμενο στη Europeana
α) Ναι
β) Όχι
18. Ποιος φορέας έχει αναπτύξει τον εθνικό συσσωρευτή περιεχομένου;
19. Το openarchives.gr συντηρείται από το
20. Ποιο εργαλείο ανοιχτού κώδικα χρησιμοποιείται για την αυτόματη εξαγωγή και ανταλλαγή
μεταδεδομένων σε περίπτωση που κάποιος φορέας δεν έχει αποθετήριο και δεν υποστηρίζει το
OAI-PMH;
240
Ανοιχτά δεδομένα και πολιτικές πρόσβασης στο ψηφιακό περιεχόμενο - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Απάντηση/Λύση
1. Ανοιχτή πρόσβαση είναι η ελεύθερη, άμεση, διαρκής και απαλλαγμένη από τους περισσότερους περι-
ορισμούς πνευματικών δικαιωμάτων, διαδικτυακή πρόσβαση σε ψηφιακό ακαδημαϊκό και επιστημονικό
περιεχόμενο.
2. Ελεύθερη πρόσβαση, Ιδρυματική πρόσβαση (μόνο μέσω IP του φορέα φιλοξενίας του ψηφιακού πε-
ριεχομένου), Κλειστή πρόσβαση
3. Creative Commons
4. Τύπος δημιουργίας περιεχομένου, τύπος περιεχομένου, μέθοδος πρόσκτησης και πνευματική ιδιοκτη-
σία
5. SHERPA/RoMEO
6. Το ψηφιοποιημένο περιεχόμενο προκύπτει από το συμβατικό με τη διαδικασία της ψηφιοποίησης.
Ενώ το πρωτογενώς ψηφιακό είναι κατευθείαν σε ηλεκτρονική μορφή.
7. β
8. Οι εσωτερικοί χρήστες είναι μέλη του ιδρύματος, δηλαδή, φοιτητές, καθηγητές, διοικητικό προσωπι-
κό. Οι εξωτερικοί χρήστες είναι εκτός ιδρύματος.
9. Η απομακρυσμένη πρόσβαση εσωτερικών χρηστών, είναι αυτή που γίνεται εκτός των χώρων του
ιδρύματος και συνήθως με τη χρήση VPN.
10. Η πνευματική ιδιοκτησία
11. Κανόνα της δίκαιης χρήσης (fairuse)
12. β
13. CERN, GABRIEL, TEL, TEL-ME-MORE και FUMAGABA
14. ATHENA
15. Το CARARE έχει ως στόχο τον εμπλουτισμό της Europeana με περιεχόμενο που αφορά αρχαιολογικά
μνημεία και την αρχιτεκτονική κληρονομιά της Ευρώπης.
16. Το αποθετήριο Ουρανός της Αμερικανικής Γεωργικής Σχολής
17. α
18. Η Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Βέροιας
19. Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης
20. Το ΔEiXTo
241
Κεφάλαιο 7
Οδηγός υλοποίησης ψηφιακού αποθετηρίου
Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Σύνοψη
Το Κεφάλαιο 7 αποτελεί ένα πλήρη οδηγό για την εγκατάσταση, παραμετροποίηση και υλοποίηση ενός
ψηφιακού αποθετηρίου για την εναπόθεση ποικίλου ψηφιακού περιεχομένου. Παρέχει όλα τα βήματα
υλοποίησης ενός ψηφιακού αποθετηρίου σε λογισμικό ανοιχτού κώδικα. Κατά την εκπαιδευτική διαδικασία
αξιοποιείται για τη δημιουργία ενός πραγματικού περιβάλλοντος αποθετηρίου χωρίς περιορισμό στον τύπο
περιεχομένου (βιβλιογραφικό, αρχειακό, μουσειακό, εκπαιδευτικό, κ.λπ.). Ως παράδειγμα υλοποίησης
αποθετηρίου χρησιμοποιείται η «Υπατία», το ιδρυματικό αποθετήριο του ΤΕΙ Αθήνας. Εξετάζονται θέματα
όπως η συλλογή και δόμηση του περιεχομένου, η υπηρεσία συγκέντρωσης υλικού, η υπηρεσία εκκαθάρισης
πνευματικών δικαιωμάτων, η υπηρεσία εξατομίκευσης αποθετηρίου (myIR) και οι πολιτικές του αποθετηρίου.
Προαπαιτούμενη γνώση
1. Απαιτείται εξοικείωση με τις έννοιες που αναπτύσσονται στο Κεφάλαιο 1 και ειδικότερα τις έννοιες
του ψηφιακού περιεχομένου, των συλλογών και των αποθετηρίων.
2. Απαιτούνται γνώσεις κατανόησης του περιβάλλοντος διαχείρισης της πληροφορίας (βάσεις δεδομέ-
νων, αποθετήρια, συστήματα διαχείρισης περιεχομένου).
3. Απαιτούνται γνώσεις σχετικά με τα πρότυπα (Κεφάλαια 3 και 4).
4. Απαιτείται η γνώση διαμόρφωσης πολιτικών αποθετηρίων (Κεφάλαιο 6).
7.1 Εισαγωγή, αποσαφήνιση εννοιών
Στο κεφάλαιο 7 αναπτύσσεται ένας οδηγός υλοποίησης ψηφιακού αποθετηρίου. Ως παράδειγμα χρη-
σιμοποιείται η «Υπατία», το ιδρυματικό αποθετήριο του ΤΕΙ Αθήνας. Στόχος της λειτουργίας του απο-
θετηρίου είναι η συστηματική συλλογή, τεκμηρίωση, αποθήκευση και διαχείριση, η διατήρηση, η ανά-
δειξη και η κατά το δυνατόν ελεύθερη διάθεση στο Διαδίκτυο του επιστημονικού και εκπαιδευτικού
περιεχομένου που δημιουργείται από τα μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας.
Η Βιβλιοθήκη του ΤΕΙ Αθήνας:
• Σε συνεργασία με το ΕΔΕΤ διατηρεί το δικτυακό περιβάλλον του Αποθετηρίου και εξασφα-
λίζει την απρόσκοπτη πρόσβαση στο περιεχόμενό του
• Είναι υπεύθυνη για τις πολιτικές και τους κανονισμούς του αποθετηρίου που αφορούν την
κατάθεση του υλικού, την πρόσβαση σε αυτό, τη διατήρηση αλλά και απόσυρσή του ακο-
λουθώντας τις διεθνείς πολιτικές της ανοιχτής πρόσβασης και τα διεθνή πρότυπα διαλει-
τουργικότητας
• Είναι υπεύθυνη για τη λειτουργία των προσωποποιημένων υπηρεσιών
• Εκπαιδεύει τις κοινότητες στη χρήση του
Πριν προχωρήσουμε στην ανάλυση για τη συλλογή και δόμηση του περιεχομένου της, για τη συγκέ-
ντρωση του υλικού, την υπηρεσία εκκαθάρισης πνευματικών δικαιωμάτων, την υπηρεσία εξατομίκευσης
αποθετηρίου (myIR) και γενικά τις πολιτικές της «Υπατίας», πρέπει να διευκρινιστούν ορισμένες έννοιες.
Ιδρυματικό Αποθετήριο είναι το σημείο στο οποίο συγκεντρώνονται, οργανώνονται, αποθηκεύ-
ονται και διατηρούνται τα προϊόντα της ερευνητικής και εκπαιδευτικής παραγωγής ενός ακαδημαϊκού
ιδρύματος. Το περιεχόμενο του αποθετηρίου είναι διαθέσιμο και προσβάσιμο μέσω του Διαδικτύου
242
Οδηγός υλοποίησης ψηφιακού αποθετηρίου - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
και ανοιχτό σε κάθε ενδιαφερόμενο. Το Αποθετήριο δομείται σε Λογισμικό Ανοιχτού Κώδικα (ΛΑΚ).
Χρησιμοποιεί διεθνή ανοιχτά πρότυπα που επιτρέπουν την ανταλλαγή των μεταδεδομένων του και την
προβολή του στη διεθνή κοινότητα μέσω διαδικτυακού μηχανισμού (web-based).
Ανοιχτή πρόσβαση είναι η ελεύθερη, άμεση, διαρκής και απαλλαγμένη από τους περισσότερους
περιορισμούς πνευματικών δικαιωμάτων, διαδικτυακή πρόσβαση σε ψηφιακό ακαδημαϊκό και επιστη-
μονικό περιεχόμενο. Οι αναγνώστες μπορούν να χρησιμοποιούν ελεύθερα το διατιθέμενο υλικό για
ερευνητικούς, εκπαιδευτικούς και άλλους σκοπούς. Πρωταρχικός σκοπός του κινήματος της ανοιχτής
πρόσβασης είναι η διευκόλυνση της ανταλλαγής επιστημονικών πληροφοριών. Η ανοιχτή πρόσβαση
στην επιστημονική πληροφόρηση έχει ήδη αναδειχθεί σε μείζον θέμα και προβλέπεται να επηρεάσει σε
μεγάλο βαθμό τον τρόπο που οι επιστήμονες διακινούν και διαχειρίζονται την πληροφορία. Περισσότε-
ρα για την ανοιχτή πρόσβαση είναι διαθέσιμα στο http://openaccess.gr
Η ανοιχτή πρόσβαση δεν θέτει σε κίνδυνο τα αποτελέσματα μιας έρευνας, μιας επιστημονικής δη-
μοσίευσης, μια πατέντας, μιας πτυχιακής κ.λπ.. Γατί, τα αποθετήρια έχουν τη δυνατότητα να αναπτύξουν
μηχανισμούς ελέγχου και προστασίας των πνευματικών δικαιωμάτων των τεκμηρίων που υποβάλλονται
σε αυτά. Τα έργα που διατίθενται σε ψηφιακή μορφή προστατεύονται τόσο με σειρά τεχνολογικών μεθό-
δων που επιτρέπουν τον έλεγχο της χρήσης τους όσο και με μηχανισμό ειδικών αδειοδοτήσεων που στηρί-
ζεται σε νομικό πλαίσιο. Το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας προκειμένου να αποτρέπει την παράνομη
χρήση των έργων έχει συμπεριλάβει αυστηρές κυρώσεις για τις περιπτώσεις παραβίασης και των τεχνο-
λογικών μέτρων προστασίας. Πρέπει επίσης να επισημανθεί ότι η γνωστοποίηση των αποτελεσμάτων της
έρευνας σε πολλές περιπτώσεις λειτουργεί και ως μέσο κατοχύρωσης της πνευματικής ιδιοκτησίας. Κυ-
ρίως όμως η ανοιχτή πρόσβαση συμβάλλει στην αναγνωρισιμότητα του δημιουργού και στη συγκέντρω-
ση ετεροαναφορών που αποτελεί κομβικό σημείο στην αξιολόγηση του εκπαιδευτικού προσωπικού των
ακαδημαϊκών ιδρυμάτων. Η «Υπατία» λοιπόν βασίστηκε και προωθεί τη λογική της ανοιχτής πρόσβασης.
Το περιεχόμενο των αποθετηρίων συλλέγεται, δομείται, εισάγεται είτε με αυτοαρχειοθέτηση
από τους ίδιους τους δημιουργούς ή από προσωπικό της βιβλιοθήκης, ή με ψηφιοποίηση συμβατικού
περιεχομένου. Στην «Υπατία», επιλέχθηκαν και οι δύο μέθοδοι. Η ψηφιοποίηση για τη συλλογή του
Ιστορικού Αρχειακού Υλικού του ΤΕΙ Αθήνας και η αυτοαρχειοθέτηση για τη συλλογή που περιλαμβά-
νει το ακαδημαϊκό, ερευνητικό και εκπαιδευτικό υλικό του Ιδρύματος.
Ψηφιοποίηση είναι η μετατροπή του έντυπου, χειρόγραφου ή άλλης φυσικής μορφής τεκμηρίου
σε κατάλληλη ψηφιακή μορφή με την παράλληλη δημιουργία αντιγράφων ασφαλείας και την εισαγωγή
του στην πλατφόρμα του Ιδρυματικού Αποθετηρίου.
Αυτοαρχειοθέτηση είναι η διαδικασία κατά την οποία ο δημιουργός ενός έργου (συγγραφέας,
ζωγράφος, κ.λπ.) εγγράφεται στο σύστημα καταχωρώντας τα βασικά στοιχεία του όπως όνομα, διεύθυν-
ση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, ιδιότητά κ.λπ.. Στη συνέχεια καταθέτει το έργο του (π.χ. άρθρο, διατρι-
βή, κ.ά.) στο αποθετήριο συμπληρώνοντας τα βασικά στοιχεία –δηλαδή τα μεταδεδομένα- του έργου του
(π.χ. τίτλο, λέξεις κλειδιά, γνωστικό πεδίο). Επιλέγει ο ίδιος με ποιο τρόπο και σε ποιους επιθυμεί να είναι
το έργο του ανοιχτό και τέλος επισυνάπτει στο αποθετήριο το πλήρες έργο του σε ηλεκτρονική μορφή. Η
αυτοαρχειοθέτηση αφορά και εργασίες που στην αρχική τους μορφή χωρίς να έχουν ακόμη περάσει από
την αξιολόγηση των κριτών (preprints) και εργασίες postprints, δηλαδή, εργασίες των οποίων η κρίση
από τους ειδήμονες του κλάδου έχει ολοκληρωθεί. Οι παρατηρήσεις, διορθώσεις κ.λπ. των κριτών έχουν
ενσωματωθεί και το κείμενο είναι αυτό της τελικής έκδοσης από το περιοδικό χωρίς όμως αυτό να είναι
στο τελικό μορφότυπο του εκδότη που περιλαμβάνει το σήμα του και την σελιδοποίηση του περιοδικού.
Στο πλαίσιο της διαδικασίας της αυτοαρχειοθέτησης, είναι θεμιτό και νομικά απαραίτητο, οι
χρήστες του ψηφιακού αποθετηρίου του ΤΕΙ Αθήνας (της «Υπατίας») να κληθούν να αποδεχτούν τους
όρους μιας Άδειας Κατάθεσης Έργου η οποία θα περιλαμβάνει εκχωρήσεις και παραχωρήσεις δικαιω-
μάτων στο ΤΕΙ Αθήνας από τους δημιουργούς για το έργο τους αλλά και την επιλογή πολιτικής πρόσβα-
σης που επιθυμεί ο κάθε δημιουργός. Περισσότερα για τις άδειες κατάθεσης και χρήσης της «Υπατίας»
243
Οδηγός υλοποίησης ψηφιακού αποθετηρίου - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
που βασίζονται στη λογική των Creative Commons (CC), αλλά και για τα πνευματικά δικαιώματα, την
υπηρεσία εκκαθάρισης πνευματικών δικαιωμάτων και τις πολιτικές πρόσβασης, αναπτύσσονται στο
σχετικό κεφάλαιο που ακολουθεί –Υπηρεσίας εκκαθάρισης πνευματικών δικαιωμάτων.
Με την κατάθεση των εργασιών του και την αυτοαρχειοθέτηση ο επιστήμονας (καθηγητής,
ερευνητής, κ.λπ.) αποκομίζει μια σειρά από οφέλη. Συγκεκριμένα:
• Διευρύνει τη δημοσιότητα της δουλειάς του.
• Αξιολογεί το βαθμό απήχησης ενός έργου του.
• Αποκομίζει μέσω της ευρύτερης διάχυσης μεγαλύτερο αριθμό ετεροαναφορών και αναγνω-
ρισιμότητας της δουλειάς του.
Η ακαδημαϊκή κοινότητα ωφελείται από την αυτοαρχειοθέτηση, διότι διευκολύνεται η πρό-
σβαση σε υλικό που παλαιότερα θα ανήκε στην «γκρίζα βιβλιογραφία», δηλαδή, σε βιβλιογραφία που
παράγεται από εργασίες, μελέτες, εκπαιδευτικό υλικό, ερευνητικά έργα, κ.λπ. και τα οποία δεν δημο-
σιεύονταν με αποτέλεσμα να μην γίνονται γνωστά στο ευρύ κοινό. Επίσης, με την αυτοαρχειοθέτηση
ενισχύεται και επιταχύνεται η ερευνητική προσπάθεια, καθώς υπάρχει άμεση δημοσιοποίηση αποτελε-
σμάτων της έρευνας και πολλαπλασιάζεται η διάχυσή της μέσω του Διαδικτύου. Ένα άλλο όφελος την
ακαδημαϊκής κοινότητας που προκύπτει από την αυτοαρχειοθέτηση είναι ότι μειώνεται ο χρόνος από τη
συγγραφή στη δημοσιοποίηση και συνάμα ενισχύεται η εκπαίδευση.
Η δημοσιοποίηση μιας εργασίας στο αποθετήριο και πριν την επίσημη έκδοσή της (π.χ. σε πρακτι-
κά συνεδρίου ή σε διεθνούς κύρους επιστημονικό περιοδικό), θεωρείται σε μεγάλο βαθμό ως ένας άλλος
τρόπος προβολής της. Προβολή η οποία είναι ανάλογη με την δημοσιοποίηση μιας εργασίας σε μορφή
preprint ή ως ανακοίνωση σε συνέδριο ή ως poster. Η κατάθεση μιας εργασίας στο αποθετήριο δεν υπο-
νομεύει τη διαδικασία της τυπικής δημοσίευσης, αντίθετα συμβάλλει στη βελτίωση της εργασίας μέσω
χρήσιμων σχολίων και αναθεωρήσεων. Τα τελευταία χρόνια η στάση των εκδοτών έχει προσαρμοστεί
στα νέα δεδομένα, αναγνωρίζοντας τα αποθετήρια ως ένα θεμιτό δίαυλο επιστημονικής επικοινωνίας. Οι
περισσότεροι εκδοτικοί οίκοι πλέον επιτρέπουν την ηλεκτρονική υποβολή και την επικοινωνία μεταξύ των
συγγραφέων κρίνοντας πως κάτι τέτοιο δεν πλήττει ούτε τα έσοδα, αλλά ούτε και την αξία των περιοδικών
τους. Επιπλέον οι δημιουργοί των επιστημονικών δημοσιεύσεων και οι αναγνώστες τους είναι σε θέση να
διακρίνουν με σαφήνεια τη διαφορά μεταξύ μιας άτυπης και μιας επίσημης δημοσίευσης.
Ύστερα από την αποσαφήνιση βασικών εννοιών, το κεφάλαιο συνεχίζει με τον οδηγό υλοποίη-
σης αποθετηρίου χρησιμοποιώντας ως παράδειγμα το αποθετήριο του ΤΕΙ Αθήνας «Υπατία», εστιάζο-
ντας κυρίως στη δόμηση του περιεχομένου της, στις υπηρεσίες συγκέντρωσης υλικού και εκκαθάρισης
των πενυματικών δικαιωμάτων του και στη υπηρεσία myIR, που αποτελεί τον εξατομκευμένο προσωπι-
κό χώρων των χρηστών του αποθετηρίου.
7.2 Σύντομη περιγραφή της «Υπατίας»
Η «Υπατία» (Τμήμα Βιβλιοθηκονομίας και Συστημάτων Πληροφόρησης, ΤΕΙ Αθήνας, 2014), το ιδρυ-
ματικό αποθετήριο του ΤΕΙ Αθήνας είναι ένας ψηφιακός τόπος συλλογής τεκμηρίων, βασισμένος στον
παγκόσμιο ιστό, όπου συγκεντρώνεται σε ψηφιακή μορφή η ερευνητική και εκπαιδευτική δραστηριότη-
τα του Ιδρύματος. Στην αρχική φάση δημιουργίας του αποθετηρίου συγκεντρώθηκε το ερευνητικό και
εκπαιδευτικό έργο που είχε ήδη παραχθεί από την ακαδημαϊκή κοινότητα του ΤΕΙ Αθήνας. Στη συνέχεια
δόθηκε η δυνατότητα στα μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας να αποθέτουν τις επιστημονικές εργασίες
τους με τη χρήση της υπηρεσίας συγκέντρωσης υλικού που αναπτύχθηκε και να χρησιμοποιούν τις
εξατομικευμένες υπηρεσίες υποστήριξης, δηλαδή τον προσωπικό χώρο χρηστών στο αποθετήριο, την
προσωπική ιστοσελίδα που αποκαλείται myIR. Τα κοινά σχήματα μεταδεδομένων, όπως το Dublin Core
(DCMI, 1995), το ESE (Europeana, 2010), το EDM (Europeana, 2013), το METS, το HEALMeta –το
σχήμα μεταδεδομένων του ΣΕΑΒ (ΣΕΑΒ, 2014) για τα αποθετήρια που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο του
έργου με τίτλο «Ανάπτυξη Ψηφιακών Υπηρεσιών Βιβλιοθήκης ΤΕΙ Αθήνας» Επιχειρησιακού Προγράμ-
244
Οδηγός υλοποίησης ψηφιακού αποθετηρίου - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
ματος (ΕΠ) «Ψηφιακή Σύγκλιση»- κ.ά., και τα πρότυπα διαλειτουργικότητας, όπως το OAI-PMH για
την αυτόματη συγκομιδή μεταδεδομένων και για την ανταλλαγή ψηφιακού περιεχομένου, που υιοθε-
τεί το ΤΕΙ Αθήνας εξασφαλίζουν την αποτελεσματική διαχείριση ηλεκτρονικού περιεχομένου πολλών
τύπων και την ομοιόμορφη πρόσβαση στο υλικό. Το αποθετήριο είναι επίσης διαλειτουργικό με το
σύστημα ILSaS (ΣΕΑΒ, 2015) που αποτελεί μια Κεντρική Υποδομή για την παροχή Ολοκληρωμένου
Περιβάλλοντος Βιβλιοθήκης ως Υπηρεσίας από το ΣΕΑΒ.
Το αποθετήριο ονομάστηκε «Υπατία» προς τιμήν της νεοπλατωνικής Αλεξανδρινής φιλοσόφου
του 4ου π.Χ. αιώνα. Η Υπατία, ονομαστή στην εποχή της για τις φιλοσοφικές, μαθηματικές και αστρο-
νομικές της γνώσεις, καθώς και για την εμπλοκή της σε τεχνολογικές κατασκευές, όπως ο αστρολάβος,
ήταν επικεφαλής της νεοπλατωνικής σχολής της Αλεξάνδρειας, τα μαθήματα της οποίας ήταν ανοιχτά σε
όλους, χριστιανούς και εθνικούς. Η πρακτική της αυτή, η προσφορά δηλαδή της γνώσης χωρίς περιορι-
σμούς, συνάδει με τη φιλοσοφία του αποθετηρίου για την ανοιχτή και απρόσκοπτη πρόσβαση στη γνώση.
Η Υπατία πλήρωσε με τη ζωή της (δολοφονήθηκε από ομάδα φανατικών μοναχών), τη σταθερή στάση της
για την υπεράσπιση της αλήθειας απέναντι σε κάθε απόπειρα φίμωσής της. Αναδείχθηκε έτσι σε σύμβολο
του αγώνα προαγωγής και διάδοσης της επιστημονικής γνώσης προς όφελος του κοινωνικού συνόλου.
Το ΤΕΙ Αθήνας με την πράξη «Ανάπτυξη Ψηφιακών Υπηρεσιών Βιβλιοθήκης» που υλοποιείται
μέσω του ΕΠ «Ψηφιακή Σύγκλιση», δημιούργησε την Ψηφιακή Βιβλιοθήκη (Αποθετήριο) του Ιδρύμα-
τος ενώ παράλληλα ανέπτυξε τις δομές και διαδικασίες που επιτρέπουν την ανάπτυξη και τον διαρκή
εμπλουτισμό του. Το έργο αυτό με συνολικό προϋπολογισμό 952.000 ευρώ ξεκίνησε το Δεκέμβριο του
2011 και ολοκληρώθηκε το 2015. Το έργο περιλαμβάνει τρία διακριτά αλλά άμεσα συνδεόμενα υποέργα
που στοχεύουν στην ανάπτυξη, εμπλουτισμό και ανάδειξη του Αποθετηρίου ως κομβικού σημείου για
την ανάδειξη των ψηφιακών υπηρεσιών της Βιβλιοθήκης του. Ειδικότερα:
Το Υποέργο 1 στόχευε στην ανάπτυξη της «Υπηρεσίας Ιδρυματικού Αποθετηρίου και Ψηφια-
κής Βιβλιοθήκης ΤΕΙ Αθήνας» με τις δράσεις:
α) Επέκταση υπηρεσιών ιδρυματικού αποθετηρίου, με τη δημιουργία υποδομής λειτουργίας της
υπηρεσίας αυτοαρχειοθέτησης και τη μετάπτωση των δεδομένων σε περιβάλλον λογισμικού
ανοιχτού κώδικα, την ανάπτυξη υπηρεσίας myIR (προσωποποιημένων υπηρεσιών) και τη
φιλοξενία του ΙΑ στο ΕΔΕΤ..
β) Εμπλουτισμό του Ιδρυματικού Αποθετηρίου με περιεχόμενο, που αποτελεί παραγωγή της ακα-
δημαϊκής κοινότητας του Ιδρύματος και την ψηφιοποίηση υλικού και την απόθεσή του και
γ) Ανάπτυξη ψηφιακής ιστορικής αρχειακής συλλογής η οποία περιλάμβανε και την ψηφιοποί-
ηση και τεκμηρίωση του αρχειακού υλικού.
Το Υποέργο 2 περιλαμβάνει την ανάπτυξη ηλεκτρονικών εκδόσεων που θέτει τις υποδομές τόσο
για την ανάπτυξη της υπηρεσίας ηλεκτρονικών εκδόσεων όσο και για την παραγωγή του καθαυτό υλι-
κού που αντικατοπτρίζεται στη δεύτερη ενότητα του περιεχομένου του αποθετηρίου.
Τέλος, το Υποέργο 3, περιλαμβάνει όλες εκείνες τις ενέργειες που αφορούν τη συλλογή του υλι-
κού την υποστήριξη της εκκαθάρισης των αδειών για το αποθετήριο και την ανάπτυξη καινοτομιών και
καλών πρακτικών στην ανάπτυξη και διαχείριση αποθετηρίων ψηφιακού περιεχομένου. Στο κεφάλαιο
αυτό, αναπτύσσεται το υποέργο 3, με στόχο οι αναγνώστες του συγγράμματος να δουν πώς υλοποιείται
στην πράξη ένα αποθετήριο και να είναι σε θέση να το πράξουν.
Απώτερος στόχος του Αποθετηρίου του ΤΕΙ Αθήνας είναι η συστηματική συλλογή, οργάνωση
και διάθεση της ερευνητικής παραγωγής του Ιδρύματος (επιστημονικά άρθρα, πρακτικά συνεδρίων, πτυ-
χιακές εργασίες κ.λπ.) στην ελληνική και διεθνή επιστημονική κοινότητα. Επιπλέον, στοχεύει στη συ-
γκέντρωση και διατήρηση της επιστημονικής παραγωγής του ΤΕΙ Αθήνας σε ένα κοινό ψηφιακό σημείο.
Τα οφέλη που απορρέουν από τη δημιουργία του Ιδρυματικού Αποθετηρίου είναι:
• Η διάδοση των ερευνητικών αποτελεσμάτων του Ιδρύματος.
• Η προβολή της επιστημονικής εικόνας του Ιδρύματος και των Τμημάτων του σε μελλοντι-
κούς φοιτητές, καθηγητές, αλλά και σε δυνάμει συνεργάτες και ερευνητές.
245
Οδηγός υλοποίησης ψηφιακού αποθετηρίου - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
• Η συλλογή ερευνητικού προϊόντος σε ένα κεντρικό σημείο και η μακροχρόνια διατήρηση
του παραγόμενου ψηφιακού περιεχομένου.
• Η ποσοτικοποίηση των ερευνητικών και ακαδημαϊκών δραστηριοτήτων και επιδόσεων του
ΤΕΙ Αθήνας, η οποία είναι απαραίτητη για την αξιολόγησή του.
• Η συγκέντρωση σε ένα σημείο της τρέχουσας έρευνας που πραγματοποιείται εντός του
Ιδρύματος.
• Η προσέλκυση ερευνητικών επιχορηγήσεων και η σύσταση κοινοπραξιών για την συμμετο-
χή σε μεγάλα ερευνητικά έργα.
• Η ενίσχυση των συνεργασιών μεταξύ ερευνητών διαφορετικών Ιδρυμάτων καθώς και η
ενίσχυση της διεπιστημονικής έρευνας.
• Η συγκέντρωση και απόδοση στους φοιτητές κάθε είδους εκπαιδευτικού υλικού.
• Η υποστήριξη της εκπαιδευτικής διαδικασίας μέσα από τη διάθεση βιβλιογραφίας, ειδικευ-
μένων πτυχιακών εργασιών κ.λπ..
• Η δημιουργία πρωτογενούς υλικού για την παροχή υπηρεσιών προστιθέμενης αξίας, όπως
δημιουργία online βιογραφικών, ερευνητικών προφίλ, κ.λπ.
Το Αποθετήριο στηρίζεται σε λογισμικό ανοιχτού κώδικα (DSpace). Υλοποιήθηκε με βάση τα
πρότυπα Dublin Core και ΟΑΙ σε επίπεδο μεταδεδομένων, αλλά και σε επίπεδο περιεχομένου, ώστε να
υπάρχει διαλειτουργικότητα και με άλλες υπάρχουσες δομές και αποθετήρια. Το Αποθετήριο φιλοξενεί-
ται στο ΕΔΕΤ κάνοντας χρήση των κεντρικών υποδομών της ΕΔΕΤ.
7.3 Δόμηση του περιεχομένου της «Υπατίας»
Το περιεχόμενο της «Υπατίας» δομείται σύμφωνα με το μοντέλο των κοινοτήτων (communities) και
των συλλογών (collections) που υποστηρίζει το λογισμικό ανοιχτού κώδικα διαχείρισής του, το DSpace.
Οι κοινότητες της «Υπατίας» αντιστοιχούν στις Σχολές και τη Διοίκηση του ΤΕΙ Αθήνας, όπως είναι
διαμορφωμένη σήμερα. Οι κοινότητες της «Υπατίας» διαιρούνται σε υπο-κοινότητες και συλλογές που
αντικατοπτρίζουν τα τμήματα και τις δραστηριότητές τους στην εκπαίδευση και την έρευνα. Ειδικότε-
ρα, η «Υπατία» περιλαμβάνει τις θεματικές συλλογές που αντικατοπτρίζουν τα γνωστικά αντικείμενα
των Τμημάτων του ΤΕΙ Αθήνας και αποτυπώνει το ερευνητικό και εκπαιδευτικό έργο των μελών της
ακαδημαϊκής κοινότητας.
Τμήμα του Αποθετηρίου αποτελεί η ψηφιακή συλλογή Αρχειακού και Μουσειακού υλικού του
ιδρύματος. Φωτογραφικό υλικό, σχέδια, αφίσες, φυλλάδια, πτυχία, οδηγοί σπουδών, έντυπα, δελτία
τύπου, αλλά και αντικείμενα παρουσιάζονται σε ψηφιακή μορφή αποτυπώνοντας την εξελικτική πορεία
του Ιδρύματος στο πλαίσιο της ανώτατης τεχνολογικής εκπαίδευσης της χώρας μας.
Το Ιδρυματικό αποθετήριο του ΤΕΙ Αθήνας περιλαμβάνει ένα μεγάλο μέρος της ερευνητικής
και εκπαιδευτικής παραγωγής της ακαδημαϊκής κοινότητάς του Ιδρύματος. Συγκεκριμένα αριθμεί 3 κοι-
νότητες με 23 υπο-κοινότητες που περιλαμβάνουν 56 συλλογές. Το αρχικό σύνολο των τεκμηρίων είναι
περίπου 19.000 και οι ψηφιακές σελίδες ξεπερνούν τις 180.000, ενώ το περιεχόμενο αυξάνεται διαρκώς.
Οι συλλογές και το ψηφιακό του περιεχόμενο (επιστημονικά άρθρα και ανακοινώσεις, μεταπτυχιακές
εργασίες, κ.λπ.) λειτουργούν σε πλήρη συμβατότητα και διαλειτουργικότητα με τα αποθετήρια των άλ-
λων ακαδημαϊκών ιδρυμάτων της χώρας.
Ειδικότερα, το ψηφιακό περιεχόμενο περιλαμβάνει ένα μεγάλο αριθμό ερευνητικών εργασιών
των μελών της κοινότητας του ΤΕΙ Αθήνας, επιστημονικά άρθρα σε περιοδικά και ανακοινώσεις σε
διεθνή/ελληνικά συνέδρια κύρους. Επιπλέον, υλικό που προέρχεται από την υλοποίηση ερευνητικών
προγραμμάτων και μελετών όπως τεχνικά δελτία, τεχνικές εκθέσεις, πειραματικά αποτελέσματα, πατέ-
ντες, δράσεις δημοσιότητας κ.λπ. έχει επίσης ενταχθεί στο αποθετήριο.
246
Οδηγός υλοποίησης ψηφιακού αποθετηρίου - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Οι βασικές ενότητες, που είναι οργανωμένες σε κοινότητες στο αποθετήριο, είναι τρεις:
1. Ακαδημαϊκή Έρευνα και εκπαίδευση: Είναι η μεγαλύτερη σε όγκο συλλογή και περιλαμ-
βάνει όλη την ερευνητική και εκπαιδευτική παραγωγή όλων των μελών της Ακαδημαϊκής
κοινότητας του ΤΕΙ Αθήνας.
2. Ηλεκτρονικές Εκδόσεις ΤΕΙ Αθήνας: Περιλαμβάνει όλες τις εκδόσεις του Ιδρύματος. Επι-
στημονικά περιοδικά και βιβλία.
3. Ιστορικό Αρχειακό Υλικό: Συγκεντρώνει υλικό που αποτυπώνει την ίδρυση, την πορεία και
εξέλιξη του ΤΕΙ της Αθήνας. Το υλικό αυτό, εμπλουτίζει το Διαδίκτυο με ελληνικό ψηφιακό
περιεχόμενο και αριθμεί: 2.000 περίπου ψηφιοποιημένα άρθρα που αφορούν στο Ίδρυμα,
δείγματα πτυχίων, μητρώα φοιτητών, ορκωμοσιών, κ.λπ., 1000 περίπου ψηφιοποιημένα
έγγραφα και νομοθεσίες, 1350 φωτογραφίες, 1500 περίπου σχέδια, αφίσες, φυλλάδια και
αντικείμενα και 150 - οδηγούς σπουδών.
Τα τεκμήρια που υποβάλλονται στην «Υπατία»:
• Είναι επιστημονικού, ερευνητικού, εκπαιδευτικού, διοικητικού, ιστορικού ή πολιτιστικού/
περιεχομένου που αφορούν το ΤΕΙ Αθήνας.
• Δημιουργούνται στο ΤΕΙ Αθήνας από προσωπικό του ιδρύματος.
• Είναι ολοκληρωμένα και σε οριστική μορφή για δημοσιοποίηση.
• Περιλαμβάνουν το πλήρες κείμενο του τεκμηρίου. Σε ειδικές περιπτώσεις μπορούν να περι-
λαμβάνονται μόνο τα βιβλιογραφικά μεταδεδομένα.
• Ο συγγραφέας έχει τη δικαιοδοσία να παραχωρήσει στο αποθετήριο το δικαίωμα της διάθε-
σης – σύμφωνα με τις πολιτικές πρόσβασης που ακολουθούνται από αυτό- και το δικαίωμα
διατήρησης του τεκμηρίου.
Τα είδη των τεκμηρίων που γίνονται αποδεκτά για κατάθεση στην «Υπατία», καθορίζονται από
τις πολιτικές και τους στόχους του αποθετηρίου. Ειδικότερα, γίνονται δεκτά:
• Άρθρα σε επιστημονικά περιοδικά και συνέδρια.
• Άρθρα σε ημερήσιο & περιοδικό τύπο.
• Πρακτικά συνεδρίων.
• Αναρτημένες ανακοινώσεις (posters).
• Βιβλία / Μονογραφίες.
• Κεφάλαια βιβλίων / μονογραφιών / σειρών.
• Εγκυκλοπαιδικά λήμματα.
• Βίντεο διαλέξεων & εκδηλώσεων.
• Βίντεο μαθημάτων.
• Ηχητικό υλικό.
• Ενιαία σύνολα δεδομένων (Datasets).
• Πτυχιακές και μεταπτυχιακές εργασίες.
• Εκπαιδευτικό υλικό (σημειώσεις και διαφάνειες).
• Μελέτες.
• Ευρεσιτεχνίες.
• Περιοδικές σειρές, ενημερωτικά δελτία.
• Περιοδικές εκδόσεις.
• Αρχειακό υλικό (φωτογραφικό υλικό, σχέδια, αφίσες, φυλλάδια, πτυχία, οδηγοί σπουδών,
έντυπα, δελτία τύπου).
• Μουσειακό υλικό κ.ά.
Το υλικό στην «Υπατία» είναι κυρίως σε μορφή pdf και tiff αλλά το αποθετήριο δύναται να
υποστηρίζει μεγάλο αριθμό και άλλων μορφοτύπων, και μεριμνά για τη διαχρονική διατήρηση των τεκ-
μηρίων με όρους διαλειτουργικότητας και διαχείρισης των δεδομένων.
247
Οδηγός υλοποίησης ψηφιακού αποθετηρίου - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Η συγκέντρωση του περιεχομένου του αποθετηρίου έγινε με συγκεκριμένο σχέδιο διαδικασίες
και ροές εργασίας οι οποίες διαμόρφωσαν και την υπηρεσία συγκέντρωσης του περιεχομένου της «Υπα-
τίας» που αναπτύσσεται στο επόμενο κεφάλαιο.
7.4 Υπηρεσία συγκέντρωσης του περιεχομένου της «Υπατίας»
Όπως αναφέρθηκε στην προηγούμενη ενότητα, το αποθετήριο είναι οργανωμένο σε τρεις βασικές
ενότητες-κοινότητες. Για τις ενότητες αυτές αναπτύχθηκε συγκεκριμένο σχέδιο με ροές εργασίας συλ-
λογής του περιεχομένου, που κατέληξαν τελικά σε μια υπηρεσία συγκέντρωσης. Η ακαδημαϊκή έρευνα
και εκπαίδευση, περιλαμβάνει συλλογές που είναι οργανωμένες ανά Σχολή, μετά ανά Τμήμα και μέσα
στο Τμήμα υπάρχουν οι δημοσιεύσεις των μελών ΔΕΠ, το εκπαιδευτικό υλικό που χρησιμοποιείται
και οι πτυχιακές εργασίες.
Η εισαγωγή του υλικού στο αποθετήριο έγινε από τους επαγγελματίες πληροφόρησης (βιβλιοθη-
κονόμους) που απασχολήθηκαν στο έργο. Στη συνέχεια έχει προβλεφθεί διαδικασία αυτοαρχειοθέτησης
από τους δημιουργούς. Αντίστοιχα λειτουργεί και η διαδικασία για το υλικό των ηλεκτρονικών εκδόσεων.
Το Ιστορικό Αρχειακό Υλικό- εντάχθηκε στο αποθετήριο από τους βιβλιοθηκονόμους της ομάδας έργου.
Στη συνέχεια αναπτύσσονται οι ροές εργασίας που ακολουθήθηκαν για την εισαγωγή του περι-
εχομένου το αποθετήριο και τη δόμηση των τριών κοινοτήτων του.
Το υλικό που παράγεται από την ακαδημαϊκή κοινότητα, δηλαδή δημοσιεύσεις σε διεθνή και εγχώ-
ρια περιοδικά, ανακοινώσεις σε διεθνή και εγχώρια συνέδρια, αποτελέσματα έρευνας, κ.λπ. εντάσσονται με
αυτοαρχειοθέτηση. Οι δε φοιτητές του Ιδρύματος παραδίδουν στο τέλος των σπουδών τους διπλωματικές,
και μεταπτυχιακές εργασίες, οι οποίες εντάσσονται με αρχειοθέτηση από το προσωπικό της βιβλιοθήκης.
Επιπρόσθετα, κάθε χρόνο συγκεντρώνεται αρχειακό υλικό από τις διάφορες υπηρεσίες και μονά-
δες του Ιδρύματος και εντάσσεται με τη μορφή της αρχειοθέτησης από το προσωπικό της βιβλιοθήκης.
Το υλικό αυτό κατατίθεται και διατίθεται, εφόσον προηγουμένως έχει γίνει διαλεύκανση για
κάθε θέμα που αφορά την πνευματική ιδιοκτησία, ώστε να οριστούν τα δικαιώματα πρόσβασης των
χρηστών σε αυτό.
Για την επίτευξη αυτού του στόχου είναι απαραίτητες οι ενέργειες για την ανάπτυξη του μηχα-
νισμού τόσο για τον προσδιορισμό του υλικού, όσο και για την αναδρομική καταχώριση και εμπλουτι-
σμού του Ιδρυματικού Αποθετηρίου, καθώς και για τη συγκέντρωση αυτού με νέες ροές εργασίας.
Προκειμένου, λοιπόν, να γίνει ο εμπλουτισμός του Ιδρυματικού Αποθετηρίου, απαιτείται εκ των
προτέρων έρευνα για την επιλογή του υλικού, το οποίο θα καταχωρηθεί στην ψηφιακή και στην τοπική
βάση δεδομένων, καθώς απαραίτητη καθίσταται και σχετική επικοινωνία –σε περίπτωση που απαιτεί-
ται- με τα εκάστοτε φυσικά πρόσωπα για την παραχώρηση των τεκμηρίων τους.
Επιπλέον, για την εύρυθμη και ομαλή υλοποίηση αυτού του σταδίου είναι απαραίτητη η δημι-
ουργία και ανάπτυξη φορμών επικοινωνίας, η οποία διεξάγεται και θα συνεχίσει να διεξάγεται καθ όλη
τη διάρκεια του υποέργου, με τους συγγραφείς των τεκμηρίων και με το διοικητικό προσωπικό (ΔΠ) των
τμημάτων των σχολών του ΤΕΙ Αθήνας.
Για τη συγκέντρωση του ερευνητικού-ακαδημαϊκού καθώς και του αρχειακού υλικού απαιτείται
η ανάπτυξη ροών εργασίας.
Απαραίτητο στάδιο για την ομαλή λειτουργία του έργου είναι η ανάπτυξη φορμών επικοινωνίας
με τους υπεύθυνους των σχολών και των τμημάτων αυτών, σε ό, τι αφορά την πληροφόρησή τους για
την πράξη «Ανάπτυξη Ψηφιακών Υπηρεσιών Βιβλιοθήκης» και για την παραχώρηση άδειας πρόσβασης
έρευνας στο υλικό τους. Ύστερα, ακολουθεί έρευνα των εκδόσεων του εκπαιδευτικού προσωπικού,
των αρχείων του διοικητικού προσωπικού, για την κατηγοριοποίηση και το διαχωρισμό του υλικού σε
αρχειακό και γενικό.
248
Οδηγός υλοποίησης ψηφιακού αποθετηρίου - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Ακολουθεί διάγραμμα των σταδίων επικοινωνίας για τον προσδιορισμού του υλικού, την επι-
τυχή συγκέντρωση υλικού εκκαθάριση πνευματικών και την αναδρομική απόθεση και καταχώρησή του
στο ΙΑ του ΤΕΙ Αθήνας.
Άδεια και
Πρόεδροσ
παραχώρηση υλικού
Τμήματοσ
σε βιβλιοθηκονόμο
Βιβλιοθηκονόμοσ Σχολή και Τμήμα
έργου ΤΕΙ Αθήνασ
Άδεια και
ΔΕΠ και ΔΠ παραχώρηση υλικού
σε βιβλιοθηκονόμο
Σχήμα 7.1 Ροή εργασίας επικοινωνίας για τη συγκέντρωση επιστημονικού και αρχειακού υλικού.
Πνευματικά
Έρευνα δικαιώματα Γραμματειακή Συγκέντρωση
Βιβλιοθηκονόμοσ Γενικό
κατηγοριοποίηση υποστήριξη υλικού
έργου
υλικού Διαχωρισμόσ
υλικού Διοικητικόσ
Συγκέντρωση
Αρχειακό υπάλληλοσ
υλικού
έργου
Σχήμα 7.2 Ροή εργασίας συγκέντρωσης επιστημονικού και αρχειακού υλικού.
Συγκέντρωση Ελεύθερη
Εισαγωγή στο ΙΑ Χρήστησ
υλικού πρόσβαση
Σχήμα 7.3 Ροή εργασίας εισαγωγής επιστημονικού και αρχειακού υλικού στο ΙΑ.
Ο επόμενος στόχος στη διαδικασία συγκέντρωσης του υλικού, είναι η δημιουργία καταλόγου
σημείων παραγωγής του υλικού εκτός του αρχειακού. Στόχος είναι να εντοπιστούν και να καταγραφούν
τα σημεία δημιουργίας, καταχώρησης, αποθήκευσης και πρόσβασης του υλικού, ώστε να ανακτηθεί και
να καταγραφεί προκειμένου να υλοποιηθεί η συγκέντρωσή του.
Για την επίτευξη αυτού του στόχου, είναι απαραίτητες οι ενέργειες της ανάπτυξης του μηχανι-
σμού τόσο για τον προσδιορισμό του υλικού, όσο και για την αναδρομική καταχώριση και εμπλουτισμό
του Ιδρυματικού Αποθετηρίου, καθώς και για τη συγκέντρωση υλικού με νέες ροές εργασίας
Τα στάδια επικοινωνίας για τον προσδιορισμού του υλικού, την επιτυχή συγκέντρωση υλικού
εκκαθάριση πνευματικών και την αναδρομική απόθεση και καταχώρησή του στο ΙΑ του ΤΕΙ Αθήνας
αποτυπώνονται στο επόμενο διάγραμμα ροής εργασιών:
Κοσμήτορασ Σχολήσ ΤΕΙ
Βιβλιοθηκονόμοσ έργου ΔΠ
Αθήνασ
Σχήμα 7.4 Ροή εργασίας επικοινωνίας για τη συγκέντρωση επιστημονικού και γενικού υλικού (πλην του αρχειακού).
249
Οδηγός υλοποίησης ψηφιακού αποθετηρίου - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Διοικητικόσ
Αρχειακό υπάλληλοσ
Έρευνα και έργου
Βιβλιοθηκονόμοσ
κατηγοριοποίηση
έργου Διοικητικόσ Δημιουτγία
του υλικού Γραμματειακή
Γενικό υπάλληλοσ φορμών
υποστήριξη
έργου αδειών
Σχήμα 7.5 Ροή εργασίας κατηγοριοποίησης επιστημονικού και γενικού υλικού (πλην του αρχειακού) και δημιουργί-
ας φορμών αδειών.
ΔΠ
Βιβλιοθηκονόμοσ
έργου
Συμπλήρωση Βιβλιοθηκονόμοσ Εκκαθάριση
φορμών αδειών έργου αδειών
Σχήμα 7.6 Ροή εργασίας εκκαθάρισης αδειών επιστημονικού και γενικού υλικού (πλην του αρχειακού).
Συγκέντρωση
Εισαγωγή στο ΙΑ Χρήστησ Ελεύθερη πρόβαση
υλικού
Σχήμα 7.7 Ροή εργασίας εισαγωγής επιστημονικού και γενικού υλικού (πλην του αρχειακού) στο ΙΑ.
Οι μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν για την επιτυχή συγκέντρωση υλικού είναι οι ακόλουθες:
1. Τηλεφωνική και ηλεκτρονική (e-mail) επικοινωνία
2. Έρευνα και κατηγοριοποίηση υλικού
3. Εκκαθάριση πνευματικών δικαιωμάτων
4. Διαχωρισμός υλικού
5. Συγκέντρωση υλικού
6. Ανάθεση σε εταιρία
Τηλεφωνική και ηλεκτρονική (e-mail) επικοινωνία
Ο βιβλιοθηκονόμος της ομάδας έργου επιλέγει τη σχολή και το αντίστοιχο τμήμα από το οποίο
θα ξεκινήσει η επικοινωνία για τη διαδικασία συγκέντρωσης υλικού. Η επικοινωνία γίνεται μέσω τηλε-
φώνου και ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, προς τους προέδρους των τμημάτων αρχικά και στη συνέχεια
ζητείται η προώθησή του προς το εκπαιδευτικό προσωπικό και το διοικητικό προκειμένου να συγκε-
ντρωθεί το αρχειακό υλικό. Με τον τρόπο αυτό γίνεται ενημέρωση της διαδικασίας συγκέντρωσης υλι-
κού, προκειμένου να παραχωρηθεί άδεια πρόσβασης και εκκαθάρισης πνευματικών δικαιωμάτων.
Η επικοινωνία μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου με τους επικεφαλείς των σχολών γίνεται μέσω
επίσημου κειμένου, το οποίο προωθείται επισυναπτόμενο στο λοιπό προσωπικό ανάλογα με τις ανάγκες
πρόσβασης. Επιπρόσθετα, έχει δημιουργηθεί επαγγελματική ηλεκτρονική υπογραφή για τη διευκόλυν-
ση κατανόησης των στοιχείων του αποστολέα.
Μαζική αποστολή ηλεκτρονικού κειμένου
Σε περίπτωση ανάγκης μαζικής αποστολής ηλεκτρονικού μηνύματος, χρειάζεται η ύπαρξη/δη-
μιουργία ομαδικών ηλεκτρονικών επαφών. Για την ύπαρξη ομαδικών ηλεκτρονικών επαφών, για κάθε
τμήμα χωριστά, δημιουργείται σε λογιστικά φύλλα (excel) ένας πίνακας με αναφορά στα επαγγελματικά
250
Οδηγός υλοποίησης ψηφιακού αποθετηρίου - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
στοιχεία επικοινωνίας του προσωπικού (όνομα, επίθετο, email, τηλέφωνο). Τα στοιχεία αυτά είναι αναζη-
τήσιμα από την ιστοσελίδα του TEI Αθήνας κάτω από το μενού των αντίστοιχων σχολών και τμημάτων.
Το αρχείο αυτό αποθηκεύεται σε μορφή csv (Comma-Separated Values), για να είναι αναγνώσιμο το
αρχείο από τον εκάστοτε πάροχο υπηρεσιών ηλεκτρονικού ταχυδρομείου (gmail, yahoo, hotmail κ.ά.).
Έρευνα και κατηγοριοποίηση του υλικού
Στη συνέχεια, αφού επιτευχθεί ο στόχος απόκτησης άδειας πρόσβασης, ξεκινάει η διαδικασία έρευ-
νας και κατηγοριοποίησης του υλικού που έχει στην κατοχή του το διοικητικό και εκπαιδευτικό προσωπικό.
Η κατηγοριοποίηση γίνεται στα πεδία που έχουν γίνει οι εκδόσεις, δημοσιεύσεις του υλικού των
δημιουργών. Ενδεικτικά πεδία υλικού: δημοσιεύσεις σε περιοδικά και πρακτικά συνεδρίων με κριτές
ανακοινώσεις σε διεθνή/ ελληνικά συνέδρια με κριτές, δημοσιεύσεις σε περιοδικά και εφημερίδες, βι-
βλία, διδακτικές σημειώσεις, γκρίζα βιβλιογραφία, διπλωματικές εργασίες κ.ά..
Εκκαθάριση πνευματικών δικαιωμάτων και διαχωρισμός υλικού
Το επόμενο στάδιο είναι η διευκρίνιση των πνευματικών δικαιωμάτων του υλικού που υπάρχει.
Το στάδιο αυτό διενεργείται παράλληλα με τον διαχωρισμό του υλικού σε αρχειακό και γενικό, ώστε να
δημιουργηθεί μια πιο ουσιαστική εικόνα του υλικού που θα συγκεντρωθεί και μελλοντικά θα ψηφιοποι-
ηθεί και θα καταλογογραφηθεί και θα ενταχθεί στο ΙΑ και στο ψηφιακό αποθετήριο.
Συγκέντρωση υλικού
Η συγκέντρωση υλικού είναι το πέμπτο στάδιο του μηχανισμού ανάπτυξης της συλλογής του
ψηφιακού αποθετηρίου. Σε αυτό το σημείο, έχει επιλεγεί πιο υλικό θεωρείται κατάλληλο προς καταχώ-
ρηση και διατήρησή του στο χρόνο (ψηφιοποίηση). Έχει γίνει η διευκρίνιση των πνευματικών δικαιω-
μάτων για να προσδιοριστεί η άδεια πρόσβασης στο τεκμήριο.
Ανάθεση σε εταιρεία
Το υλικό που θα συγκεντρωθεί μπορεί είτε να ενταχθεί στο αποθετήριο εσωτερικά από το προ-
σωπικό της βιβλιοθήκης ή/ και τη διαδικασία αυτοαρχειοθέτησης είτε να γίνει η διαχείρισή τους ως
«έργο». Δηλαδή να εξασφαλιστούν πόροι (συνήθως μέσω προγραμμάτων) και να ανατεθεί σε «Ανάδοχο
εταιρεία» που θα επιλεγεί ύστερα από διαγωνισμό που θα προκηρύξει το ίδρυμα.
Η «Ανάδοχος εταιρεία» θα παραλάβει το επιλεχθέν υλικό για να το ψηφιοποιήσει, να το κα-
ταλογογραφήσει/ ευρετηριάσει στην ψηφιακή βάση που θα εγκαταστήσει στο Ίδρυμα, από την οποία
βάση ο χρήστης θα έχει ελεύθερη πρόσβαση (αναζήτηση- ανάκτηση), όπως έχει οριστεί σύμφωνα με τα
πνευματικά δικαιώματα του τεκμηρίου από το δημιουργό.
Συμπερασματικά, η επικοινωνία, η δημιουργία, η ανάπτυξη, η λειτουργία, η διαχείριση των
σύγχρονων εγκατεστημένων αποθετηρίων θα βοηθήσει να αναβαθμιστεί το επίπεδο της βιβλιοθήκης
του Ιδρύματος και το επίπεδο πρόσβασης του χρήστη στο υλικό αυτής.
Ανάθεση
Δημοσίευση
έργου σε
στο ΙΑ
Εκκαθάριση εταιρεία
Επικοινωνία
Έρευνα και δικαιωμάτων
με Συγκέντρωση
Βιβλιοθηκονόμοσ κατηγοριοποίηση και
τηλέφωνο υλικού Ανάθεση
υλικού διαχωρισμόσ
και email έργου στο
υλικού Δημοσίευση
προσωπικό
στο ΙΑ
τησ ομάδασ
έργου
Σχήμα 7.8 Ροή εργασίας δημοσίευσης υλικού στο ΙΑ.
251
Οδηγός υλοποίησης ψηφιακού αποθετηρίου - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
7.5 Υπηρεσία εκκαθάρισης δικαιωμάτων του υλικού της «Υπατίας»
Η ελληνική νομοθεσία αποδέχεται ότι ο δημιουργός είναι ο αρχικός δικαιούχος των πνευματικών δικαι-
ωμάτων επί του έργου του/της. Εάν δεν υπάρχει κάποια γραπτή συμφωνία μεταβίβασης πνευματικών
δικαιωμάτων, τότε ο δημιουργός παραμένει ο δικαιούχος τους.
Ως «έργα συνεργασίας» θεωρούνται αυτά που προκύπτουν από τη συνεργασία ανάμεσα σε δύο
ή περισσότερους δημιουργούς χωρίς να μπορεί να ξεχωρίσει η συμβολή κάθε ενός από αυτούς. Στην πε-
ρίπτωση αυτή, ο καταθέτων του στο αποθετήριο θα πρέπει να διασφαλίσει τη συναίνεση του άλλου/ων
συγγραφέα/ων . Εάν η συμβολή κάθε δημιουργού σε ένα έργο είναι διακριτή (συλλογικά έργα και σύνθετα
έργα), τότε το κάθε τμήμα του έργου προστατεύεται ξεχωριστά από το νόμο και ο κάθε δημιουργός είναι
κύριος των πνευματικών δικαιωμάτων επί του δικού του τμήματος του έργου, εκτός και αν υπάρχει δια-
φορετική συμφωνία. Είναι σαφές ότι ένα τεκμήριο μπορεί να περιέχει υλικό του οποίου ο δικαιούχος της
πνευματικής ιδιοκτησίας να είναι διαφορετικός από τον δημιουργό του. (λ.χ. ένα επιστημονικό άρθρο πε-
ριέχει φωτογραφίες που έχουν ληφθεί από τρίτους). Παρακαλούμε βεβαιωθείτε ότι έχετε τη συναίνεση του
δικαιούχου των πνευματικών δικαιωμάτων για καταθέσεις τεκμηρίων που χρησιμοποιούν έργα τρίτων.
Τα πνευματικά δικαιώματα με την υποβολή και κατάθεση στο αποθετήριο «Υπατία» εξακολουθούν και
ανήκουν στον συγγραφέα ή τον εκδότη, κατά περίπτωση.
Τα πνευματικά δικαιώματα των διπλωματικών εργασιών ανήκουν σύμφωνα με τις κείμενες διατά-
ξεις σε αυτούς που συνέβαλαν στην εκπόνησή της (φοιτητής, εισηγητής καθηγητής, Τμήμα και Ίδρυμα).
Οι άδειες πρόσβασης στα τεκμήρια ενός ψηφιακού αποθετηρίου είναι ένα πολύπλοκο θέμα.
Παρά το γεγονός ότι τα ηλεκτρονικά αποθετήρια συνδέονται άμεσα με την έννοια της ανοιχτής πρό-
σβασης, συνήθως δεν διατίθεται ελεύθερα όλο το περιεχόμενό τους, αλλά αντίθετα είναι απαραίτητος ο
περιορισμός της πρόσβασης σε ορισμένα τεκμήρια. Περιορισμοί πρόσβασης αυτού του είδους μπορεί
να επιβάλλονται για διάφορους λόγους, όπως: η αποφυγή παραβίασης πνευματικών δικαιωμάτων, - η
προστασία μιας πρωτότυπης ερευνητικής εργασίας που βρίσκεται σε πρώιμο στάδιο, η προστασία πατε-
ντών και γενικότερα ερευνητικών εργασιών που χρηματοδοτούνται από κάποιον εξωτερικό φορέα. Για
τους λόγους αυτούς το ΤΕΙ Αθήνας έχει υιοθετήσει τις άδειες CC.
Η Creative Commons είναι μια μη κερδοσκοπική οργάνωση που εστιάζει σε θέματα πνευμα-
τικών δικαιωμάτων και ειδικότερα επιδιώκει την επέκταση του εύρους των πνευματικών έργων που
είναι διαθέσιμα. Στόχος της Creative Commons είναι η χρήση των έργων από όλους τους ερευνητές
οι οποίοι με τον τρόπο αυτό θα μπορούν να βασιστούν σε προηγούμενα ερευνητικά αποτελέσματα,
χρησιμοποιώντας τα με νόμιμο τρόπο ώστε να προωθήσουν περαιτέρω την έρευνα. Η οργάνωση έχει
εκδώσει διάφορες άδειες πνευματικών δικαιωμάτων, γνωστές ως άδειες CC. Ο άδειες αυτές επιτρέ-
πουν στους δημιουργούς να δηλώσουν ποια δικαιώματα διατηρούν και ποια δικαιώματα παραχωρούν
προς όφελος της έρευνας. Για περισσότερες πληροφορίες δείτε στο http://creativecommons.org και
στο http://www.creativecommons.gr
Τα τεκμήρια υποβάλλονται στην «Υπατία» από τα μέλη του ΤΕΙ Αθήνας ή κατόπιν αιτήματός
τους από το προσωπικό της βιβλιοθήκης. Η υποβολή των τεκμηρίων συνοδεύεται απαραίτητα από τη
αποδοχή της «Άδειας κατάθεσης». Τα μέλη (διδακτικό προσωπικό και φοιτητές) της κοινότητας του ΤΕΙ
Αθήνας καταθέτουν το έργο τους στην Υπατία για την εξυπηρέτηση των παρακάτω σκοπών: α) για την
ελεύθερη διάθεσή τους μέσω του Παγκόσμιου Ιστού και την αξιοποίησή του στην έρευνα και την εκπαί-
δευση, β) για λόγους διατήρησης και αρχειοθέτησης του ερευνητικού προϊόντος του Ιδρύματος γ) για
τη χρήση του στη μέτρηση της ερευνητικής παραγωγής απαραίτητη για την αξιολόγηση του Ιδρύματος.
Η εγκυρότητα, η αυθεντικότητα και το περιεχόμενο των τεκμηρίων αποτελούν ευθύνη του δημι-
ουργού τους. Τα πνευματικά δικαιώματα για τα υποβληθέντα τεκμήρια παραμένουν στο συγγραφέα/δη-
μιουργό, με εξαίρεση πνευματικά δικαιώματα που έχουν παραχωρηθεί σε τρίτους. Σε περίπτωση παρα-
βίασης πνευματικών δικαιωμάτων το σχετικό τεκμήριο απομακρύνεται άμεσα. Τα τεκμήρια μπορούν να
252
Οδηγός υλοποίησης ψηφιακού αποθετηρίου - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
κατατίθενται στην «Υπατία» σε οποιοδήποτε χρόνο, αλλά θα διατίθενται σε δημόσια προβολή σύμφωνα
με τους χρονικούς περιορισμούς που τίθενται από τον εκάστοτε εκδότη ή χρηματοδότη της έρευνας.
Στη λογική των Creative Commons (CC, 2001), όπου ο δημιουργός που αυτοαρχειοθετεί το πό-
νημά του, χορηγεί και την άδεια χρήσης του έργου του σύμφωνα με τις τρεις πολιτικές πρόσβασης που
χρησιμοποιεί το αποθετήριο του ΤΕΙ Αθήνας.
Η πρόσβαση στο Ιδρυματικό Αποθετήριο είναι ελεύθερη σε όλους τους χρήστες και πραγματοποι-
είται μέσω του Διαδικτύου. Η πρόσβαση όμως επηρεάζεται κατά κύριο λόγο και από τα δικαιώματα πνευ-
ματικής ιδιοκτησίας που αφορούν το εκάστοτε δημοσίευμα που έχει υποβληθεί στο Αποθετήριο του ΤΕΙ
Αθήνας. Παρά το γεγονός ότι τα ηλεκτρονικά αποθετήρια συνδέονται άμεσα με την έννοια της ανοιχτής
πρόσβασης, σε ένα αποθετήριο συνήθως δεν διατίθεται ελεύθερα όλο το περιεχόμενό του, αλλά αντίθετα
είναι απαραίτητος ο περιορισμός της πρόσβασης σε ορισμένα τεκμήρια, όπως αναφέρθηκε παραπάνω.
Παράλληλα με τα δικαιώματα πρόσβασης, το αποθετήριο παρέχει τη δυνατότητα ορισμού δικαιωμάτων
επεξεργασίας των τεκμηρίων του, αποτρέποντας έτσι την μεταβολή του περιεχομένου του (συνοδευόμε-
νων αρχείων ή μεταδεδομένων) από μη εξειδικευμένο προσωπικό. Σχετική είναι και η έννοια των αδειών
χρήσης (licenses) που συνοδεύουν συνήθως ένα έργο και καθορίζουν πώς μπορεί να χρησιμοποιηθεί αυτό
από τρίτους και ποιες υποχρεώσεις πηγάζουν για αυτούς. Οι χρήστες αποδέχονται ότι σε οποιαδήποτε χρή-
ση μεμονωμένων αντιγράφων του πλήρους κειμένου ή δημοσίευσης που βασίζεται ή χρησιμοποιεί εξο-
λοκλήρου ή μερικώς έργο κατατεθειμένο στο αποθετήριο, θα αναφέρουν τον συγγραφέα/δημιουργό, τον
τίτλο και την πλήρη βιβλιογραφική εγγραφή του έργου σύμφωνα και με την επιστημονική δεοντολογία.
Σε μερικές περιπτώσεις η πρόσβαση στα πλήρη κείμενα μπορεί να είναι περιορισμένη καθώς
εξαρτάται από παραμέτρους που σχετίζονται με τη φύση, το είδος του υλικού και τα δικαιώματα διά-
θεσής του. Το ΤΕΙ Αθήνας βασίστηκε στη λογική των Creative Commons και ανέπτυξε τις ακόλουθες
άδειες δημοσίευσης και πρόσβασης προς όφελος της ακαδημαϊκής κοινότητας.
• Ελεύθερη πρόσβαση
• ΤΕΙ Αθήνας πρόσβαση (μόνο μέσω IP του ΤΕΙ Αθήνας)
• Κλειστή πρόσβαση
Στην Ελεύθερη πρόσβαση, η πρόσβαση στα ψηφιακά τεκμήρια του αποθετηρίου είναι ελεύθερη
και πλήρης, χωρίς κανένα περιορισμό, σε όλους τους χρήστες του Διαδικτύου. Οι χρήστες του ΤΕΙ αλλά
και οι εξωτερικοί χρήστες θα μπορούν να διαβάζουν και να αποθηκεύουν τα τεκμήρια μέσα από το σύ-
στημα του αποθετηρίου.
Στην ΤΕΙ Αθήνας πρόσβαση, η πρόσβαση στο πλήρες κείμενο είναι περιορισμένη και πραγμα-
τοποιείται αποκλειστικά από IP διευθύνσεις του ΤΕΙ Αθήνας, αφορά δηλαδή μόνο τους (εσωτερικούς)
χρήστες της ακαδημαϊκής κοινότητάς του. Η πολιτική αυτή εξυπηρετεί ιδιαίτερα το Ίδρυμα αλλά και τους
δημιουργούς οι οποίοι έχουν δημοσιεύσει μελέτες, άρθρα, έρευνες σε περιοδικά που έχουν περιορισμούς
πνευματικών δικαιωμάτων από τους εκδότες. Η βιβλιοθήκη του ΤΕΙ Αθήνας θα συστήνει την επικοινωνία
των δημιουργών με τους εκδότες τους και θα παραπέμπει σε πηγές όπως το SHERPA/RoMEO (JISC, 2006)
που διαθέτουν πληροφορίες για τις πολιτικές πνευματικής ιδιοκτησίας και δημοσίευσης των εκδοτών.
Τέλος, στην Κλειστή πρόσβαση οι χρήστες δεν θα έχουν πρόσβαση στο πλήρες κείμενο αλλά
μόνο την δυνατότητα να δουν τα μεταδεδομένα του (π.χ. τίτλο, συγγραφέα, περίληψη κ.λπ.).
Επομένως, η διαδικασία εκκαθάρισης πνευματικών δικαιωμάτων έχει δύο στάδια. Στο πρώτο
στάδιο απαιτείται η εκκαθάριση δικαιωμάτων αναδρομικού υλικού. Για το υλικό αυτό που αφορά δη-
μοσιεύσεις μελών ΕΠ, πτυχιακές εργασίες κ.λπ., η εκκαθάριση των δικαιωμάτων έγινε από την ομάδα
έργου. Το δεύτερο στάδιο αφορά υλικό, κυρίως δημοσιεύσεις μελών ΕΠ που θα εισάγονται στο αποθε-
τήριο με τη διαδικασία της αυτοαρχειοθέτησης από τους χρήστες και πτυχιακές εργασίες που θα εισάγο-
νται από τους επαγγελματίες πληροφόρησης. Για την αυτοαρχειοθέτηση των δημοσιεύσεων των μελών
ΕΠ και την εισαγωγή των πτυχιακών εργασιών στο αποθετήριο από τους επαγγελματίες πληροφόρησης
ισχύουν διαφορετικές ροές εργασίας.
253
Οδηγός υλοποίησης ψηφιακού αποθετηρίου - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Αναφορικά με την αυτοαρχειοθέτηση των μελών ΕΠ ισχύουν τα ακόλουθα. Ο δημιουργός (συγ-
γραφέας), εξετάζει το καθεστώς πνευματικών δικαιωμάτων. Ειδικά αν πρόκειται για δημοσιεύσεις σε
περιοδικά, συμβουλεύεται την υπηρεσία SHERPA/RoMEO (JISC, 2006) και στη συνέχεια υποβάλλει το
preprint, το postprint ή την έκδοση που του επιτρέπει ο εκδότης του περιοδικού. Φυσικά αν η δημοσίευ-
ση είναι σε περιοδικό ανοιχτής πρόσβασης τότε συνήθως η αυτοαρχειοθέτηση και διάθεσή της από το
αποθετήριο είναι ελεύθερη. Έπειτα υπογράφει την άδεια παραχώρησης του δικαιώματος διάθεσης της
εργασίας από το αποθετήριο, επιλέγει την πολιτική πρόσβασης και εισάγει τα μεταδεδομένα και το τεκ-
μήριο της εργασίας (άρθρο σε περιοδικό, δημοσίευση σε πρακτικά συνεδρίων, κεφάλαιο σε συλλογικό
τόμο, κ.λπ.) και το συνοδευτικό υλικό του. Η υποβολή ελέγχεται από το διαχειριστή του αποθετηρίου, ο
οποίος κάνει τις ενδεχόμενες διορθώσεις αν χρειαστεί, ενημερώνει το δημιουργό και μετά την έγκρισή
του η εργασία δημοσιεύεται από το διαχειριστή στο αποθετήριο.
Δημσιεύσεισ
SHERPA/RoMEO
εμπορικών εκδοτών
Εξετάζει
Δημιουργόσ πνευματικά
δικαιώματα
Δημοσιεύσεισ Άδεια δημοσίευσησ
ανοιχτήσ πρόβασησ στο αποθετήριο
Σχήμα 7.9 Έλεγχος δικαιωμάτων πριν την αυτοαρχειοθέτηση επιστημονικών δημοσιεύσεων στο ΙΑ.
Ελεύθερη
Υπογραφή άδειασ
διάθεσησ του Επιλογή πολιτικήσ
Αυτοαρχειοθέτηση ΤΕΙ Αθήνασ
τεκμηρίου από το πρόσβασησ
αποθετήριο
Κλειστή
Σχήμα 7.10 Υπογραφή άδειας διάθεσης και επιλογή πολιτικής για την αυτοαρχειοθέτηση επιστημονικών δημοσιεύ-
σεων στο ΙΑ.
Εισαγωγή Έλεγχοσ των Δημοείευση τησ
Διορθώσεισ
μεταδεδομένων Έλεγχοσ από το διορθώσεων από εργασίασ στο ΙΑ
(εφόσον
και διαχειριστή το δημιουργό και από το
χρειάζονται)
τεκμηρίου/ων έγκρισή τουσ διαχειριστή
Σχήμα 7.11 Ροή εργασίας υτοαρχειοθέτησης και δημοσίευσης επιστημονικών δημοσιεύσεων στο ΙΑ.
Υπό σκέψη είναι και η ανάπτυξη της υπηρεσίας εισαγωγής δημοσιεύσεων, κυρίως άρθρων πε-
ριοδικών, από βάσεις ευρετηρίασης όπως η Scopus με αυτόματο και μαζικό τρόπο στο αποθετήριο. Ο
έλεγχος στη συνέχεια των μεταδεδομένων γίνεται από τον δημιουργό και τον διαχειριστή του αποθετη-
ρίου και μετά τις ενδεχόμενες διορθώσεις εισάγεται στο αποθετήριο.
254
Οδηγός υλοποίησης ψηφιακού αποθετηρίου - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Δημοσίευση
Δημιουργόσ Διορθώσεισ
Συγκομιδή Έλεγχοσ στο ΙΑ
Scopus
δημοσιεύσεων μεταδεδομένων Διαχειριστήσ Δημοσίευση
Διορθώσεισ
ΙΑ στο ΙΑ
Σχήμα 7.12 Αυτόματη και μαζική εισαγωγή επιστημονικών δημοσιεύσεων στο ΙΑ από βάσεις ευρετηρίασης (π.χ.
Scopus).
Στη συνέχεια αναλύεται η ροή εργασίας κατάθεσης των πτυχιακών εργασιών στο αποθετήριο.
Εισαγωγή
Υποβολή σε
μεταδεδομένων και
ηλεκτρονκή μορφή
δημοσίευση στο ΙΑ
(CD,disk)
από το διαχειριστή
Ανάθεση , εκπόνηση Βεβαίωση
Επιλογή πολιτικήσ
και παρουσίαση ολοκλήρωσησ από
πρόσβασησ
εργασίασ τη Γραμματεία
Άδεια διάθεσησ στο
ΙΑ
Σχήμα 7.13 Ροή εργασίας κατάθεσης πτυχιακών εργασιών στο ΙΑ.
Πριν εφαρμοστεί η τεχνική της αυτοαρχειοθέτησης, η ομάδα του έργου ξεκίνησε τη συλλογή
υλικού το οποίο θα συμπεριληφθεί στο αποθετήριο. Τα υλικό αυτό είναι γενικό (περιοδικά, μελέτες, άρ-
θρα και εκπαιδευτικό υλικό των καθηγητών του ΤΕΙ) και αρχειακό (προγράμματα σπουδών, πρακτικά
συνελεύσεων, πρακτικά τομέων, βιβλία μητρώων σπουδαστών, φωτογραφίες του χώρου του ΤΕΙ κ.ά.).
Όσον αφορά το αρχειακό υλικό του ΤΕΙ Αθήνας τα πράγματα είναι πιο ξεκάθαρα καθώς το
μεγαλύτερο μέρος των πνευματικών δικαιωμάτων αυτού του υλικού ανήκει στο Ίδρυμα. Όμως, τα τεκ-
μήρια του γενικού υλικού που θα συμπεριληφθούν στο αποθετήριο του ΤΕΙ Αθήνας απαιτούν μία πε-
ραιτέρω εξέταση, ώστε να αποφασισθεί η κατάλληλη πολιτική πρόσβασης σε αυτά, σύμφωνα με τα
πνευματικά δικαιώματα του επιστημονικού και ερευνητικού περιεχομένου τους.
Σχετικά με το γενικό υλικό και κυρίως για τις δημοσιεύσεις των μελών ΕΠ, η ομάδα έργου
συνέταξε μία επιστολή με την οποία ενημερώνει τα μέλη ΕΠ του Ιδρύματος για το σκοπό του έργου,
καλώντας τους να συμμετέχουν και να προσφέρουν το εκπαιδευτικό και ερευνητικό τους υλικό με στόχο
την προβολή του ΤΕΙ Αθήνας στην ακαδημαϊκή κοινότητα. Η επιστολή αυτή εμπεριέχει επεξηγήσεις
σχετικά με τις άδειες πρόσβασης που μπορεί να επιλέξει κάθε δημιουργός για το έργο του. Επίσης, η
ομάδα του έργου συνέλλεξε το εκπαιδευτικό και ερευνητικό υλικό των καθηγητών –κυρίως μέσα από τις
προσωπικές ιστοσελίδες τους- το κατέγραψε σε ειδικές φόρμες συμπλήρωσης οι οποίες δίνουν τη δυνα-
τότητα στους δημιουργούς να επιλέξουν ποιο έργο τους θέλουν να συμπεριληφθεί στο αποθετήριο αλλά
και ποια πολιτική πρόσβασης επιλέγουν γι αυτό. Οι φόρμες αυτές εστάλησαν στους καθηγητές μαζί με
την επεξηγηματική επιστολή και με βάση τις απαντήσεις τους έγινε η εκκαθάριση των αδειών ώστε να
διατεθεί το διαθέσιμο υλικό στο Διαδίκτυο είτε ελεύθερα είτε υπό όρους και περιορισμούς. Η αποστολή
των επιστολών ξεκίνησε από το τμήμα Βιβλιοθηκονομίας και Συστημάτων πληροφόρησης που είναι
το άμεσα εμπλεκόμενο τμήμα στο έργο. Φυσικά, η εκκαθάριση των επιστημονικών δημοσιεύσεων των
μελών ΔΕΠ έγινε για όλα τα τμήματα του ΤΕΙ Αθήνας.
255
Οδηγός υλοποίησης ψηφιακού αποθετηρίου - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Φόρμα/κατάλογοσ
δημοσιεύσεων απο
τισ ιστοσελίδεσ των
Έμφαση στισ ΔΕΠ
Γενικό υλικό Βιβλιοθηκονόμοσ
δημοσιεύσεισ
Ενημερωτική
επιστολή
Σχήμα 7.14.1 Ροή εργασίας εισαγωγής επιστημονικών δημοσιεύσεων στο ΙΑ πριν την εφαρμογή της αυτοαρχει-
οθέτησης.
Βιβλιοθηκονόμοσ:
εκκαθάριση
ΔΕΠ: συμπήρωση δικαιωμάτων
Φόρμα και Αποστολή στο
και επιλογή
επιστολή ΔΕΠ
πολιτικήσ
Βιβλιοθηκονόμοσ:
εισαγωγή στο ΙΑ
Σχήμα 7.14.2 Ροή εργασίας εισαγωγής επιστημονικών δημοσιεύσεων στο ΙΑ πριν την εφαρμογή της αυτοαρχειο-
θέτησης.
Στη συνέχεια, αναλύονται δύο ακόμα ροές εργασίας για τη διαχείριση αναδρομικού υλικού, πτυ-
χιακών εργασιών και εκπαιδευτικού υλικού. Ανάλογη διαδικασία έγινε και για αναδρομικό υλικό ερευ-
νητικών έργων, απολογισμών και δημοσιεύσεων. Αναφορικά με τους απολογισμούς και τα ερευνητικά
έργα τα δικαιώματα ανήκουν στο ΤΕΙ Αθήνας, οπότε επιλέχθηκε η πολιτική της ελεύθερης πρόσβασης.
Οι δημοσιεύσεις σε περιοδικά αντιμετωπίστηκαν κατά περίπτωση. Γι αυτό και εστιάζουμε σε δύο ροές
εργασίας που αφορούν τη διαχείριση των πτυχιακών εργασιών και του εκπαιδευτικού υλικού.
Όπως ήδη αναφέρθηκε, τα πνευματικά δικαιώματα των διπλωματικών εργασιών ανήκουν σύμ-
φωνα με τις κείμενες διατάξεις σε αυτούς που συνέβαλαν στην εκπόνηση της (ίδρυμα, τμήμα, εισηγητή,
φοιτητή). Για το λόγο αυτό κρίθηκε σκόπιμο ο φοιτητής να υπογράφει μία υπεύθυνη δήλωση με την
οποία δηλώνει αν επιθυμεί ή όχι να συμπεριληφθεί η εργασία του στο αποθετήριο του ΤΕΙ Αθήνας.
Οι πτυχιακές εργασίες των φοιτητών θα διατίθενται ελεύθερα στο Διαδίκτυο εφόσον έχει εξασφαλι-
σθεί εκ των προτέρων η συγκατάθεσή τους. Οπότε, οι πτυχιακές εργασίες θα βρίσκονται στην ανοιχτή
πρόσβαση. Για τις πτυχιακές εργασίες χρησιμοποιήθηκε παρεμφερής άδεια κατάθεσης με αυτή που
χρησιμοποιείται στο αποθετήριο του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου (ΕΜΠ, 2007), (Koulouris &
Anagnostopoulos, 2010).
Ελεύθερη
Αποδοχή
πρόσβαση για
δημοσίευσησ στο
ιδιωτική και όχι
ΙΑ
εμπορική χρήση
Ένταξη πτυχιακών Φοιτητήσ
Μη αποδοχή
δημοσίευσησ στο
ΙΑ
Σχήμα 7.15 Μετάπτωση πτυχιακών εργασιών στο ΙΑ.
256
Οδηγός υλοποίησης ψηφιακού αποθετηρίου - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Το εκπαιδευτικό υλικό ενισχύεται με την ύπαρξη υπερσυνδέσμου, ο οποίος οδηγεί στην εκπαι-
δευτική πλατφόρμα (e-class) του ΤΕΙ Αθήνας. Οι σημειώσεις των μαθημάτων είναι ορατές σε όσους
φοιτητές και μη είναι εγγεγραμμένοι στο e-class. Αυτό σημαίνει πως οι σημειώσεις αυτές δεν είναι
προσβάσιμες από οποιονδήποτε μέσω του Διαδικτύου και γι αυτό το λόγο θα ακολουθηθεί η ίδια πο-
λιτική πρόσβασης. Οι σημειώσεις μαθημάτων δηλαδή θα βρίσκονται στην «ΤΕΙ Αθήνας πρόσβαση»
η οποία αφορά μόνο τους εσωτερικούς χρήστες που ανήκουν στην κοινότητα του ΤΕΙ-Αθήνας, καθώς
η πρόσβαση στο πλήρες κείμενο θα είναι περιορισμένη και θα πραγματοποιείται αποκλειστικά από IP
διευθύνσεις του ΤΕΙ.
Ένταξη εκπαιδευτικών Σύνδεσμοσ στο e-class του ΤΕΙ Αθήνασ πρόσβαση
σημειώσεων Ιδρύματοσ από το ΙΑ
Σχήμα 7.16 Ένταξη εκπαιδευτικών σημειώσεων στο ΙΑ.
Αφού αναλύθηκαν χαρακτηριστικά παραδείγματα εκκαθάρισης δικαιωμάτων για περιεχόμενο
που εμπίπτει στη διαδικασία αυτοαρχειοθέτησης, για περιεχόμενο που δεν εμπίπτει στη διαδικασία αυ-
τοαρχειοθέτησης και εισάγεται από τους επαγγελματίες πληροφόρησης, αλλά και για περιεχόμενο που
εντάχθηκε αναδρομικά στην «Υπατία» έχει καλυφθεί πλήρως το θέμα της εκκαθάρισης δικαιωμάτων.
7.6 Υπηρεσία myIR της «Υπατίας»
Ένα αποθετήριο προβλέπει εξατομικευμένες υπηρεσίες, οι οποίες προσφέρουν στον τελικό χρήστη ένα
προσαρμοσμένο στις προτιμήσεις και επιλογές του περιβάλλον αλληλεπίδρασης. Οι προσωποποιημένες
λειτουργίες αποθετηρίου ή αλλιώς οι υπηρεσίες εξατομίκευσης αποθετηρίου (myIR), περιέχουν λει-
τουργίες και εφαρμογές προσωποποιημένες, οι οποίες ορίζονται με γνώμονα την παροχή τόσο των πλη-
ροφοριακών υπηρεσιών όσο και τη σύνθεση και παροχή ολοκληρωμένων πληροφοριακών πακέτων.
Τέτοιες υπηρεσίες περιλαμβάνουν την ύπαρξη προσωπικής σελίδας για κάθε χρήστη, μέσω της οποίας
παρέχεται πρόσβαση σε προηγούμενες αναζητήσεις του, αλλά και στο συνολικό ιστορικό των ενεργειών
του. Η προσωπική ιστοσελίδα του χρήστη περιέχει πληροφορίες και ενημερώσεις για τις ενέργειες που
πρέπει να κάνει ο χρήστης και που αφορούν την ηλεκτρονική υποβολή τεκμηρίων, την επιμέλεια τεκμη-
ρίων που έχουν κατατεθεί, πληροφορίες για τη βελτίωση του προφίλ του κ.ά. Επίσης, ο χρήστης μπορεί
να αποθηκεύει τεκμήρια στα «αγαπημένα» και τα οποία μπορεί να προσπελάσει άμεσα. Τα αγαπημένα
καθώς και όλα τα στοιχεία της ιστοσελίδας προσαρμόζονται και παρουσιάζονται ανάλογα με τις προτι-
μήσεις του χρήστη στο προφίλ του εφόσον αυτό είναι δημόσιο.
Παράλληλα, κάθε χρήστης μπορεί να ορίζει προσαρμοσμένα RSS feeds με βάση κριτήρια, όπως
η συμμετοχή ενός τεκμηρίου σε μια συλλογή ή/και η εμφάνιση δεδομένων τιμών σε συγκεκριμένα πεδία
μεταδεδομένων, δυνατότητα που επιτρέπει την ενημέρωση του χρήστη για την εισαγωγή στο αποθετή-
ριο νέων τεκμηρίων που πληρούν τα κριτήρια ενδιαφέροντός του.To RSS–Rich Site Summary ή Really
Simple Syndication, όπου στα ελληνικά αποδίνεται ως Πολύ Απλή Διανομή-, είναι μια πολύ απλή και προ-
τυποποιημένη μέθοδος ανταλλαγής ψηφιακού πληροφοριακού περιεχομένου μέσω Διαδικτύου που στη-
ρίζεται στη γλώσσα σήμανσης XML (Extensible Markup Language). Δίνει τη δυνατότητα στο χρήστη να
ενημερώνεται με αυτόματο τρόπο για γεγονότα και νέα από ιστοσελίδες (και αποθετήρια) που υποστη-
ρίζουν αυτή τη δυνατότητα. Ο χρήστης γράφεται στην υπηρεσία RSS, και έπειτα λαμβάνει ενημερώσεις.
Οι ενημερώσεις αυτές (RSS και RSS feeds) περιέχουν πληροφορίες για δεδομένα, μεταδεδομένα (όπως
η ημερομηνία έκδοσης ή αναθεώρησης ενός τεκμηρίου) και οι οποίες στέλνονται στο χρήστη αυτόματα
μέσω Διαδικτύου ή email. Η εγγραφή στην υπηρεσία RSS feeds είναι απλή. Δηλαδή, εφόσον υποστηρί-
257
Οδηγός υλοποίησης ψηφιακού αποθετηρίου - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
ζεται από την ιστοσελίδα ή στην περίπτωσή μας από το αποθετήριο, ο χρήστης ενεργοποιεί την υπηρεσία
μέσα από τον πλοηγό (browser) μέσω του οποίου έχει πρόσβαση στο αποθετήριο και στη συνέχεια λαμ-
βάνει τις ενημερώσεις με αυτόματο τρόπο, ανάλογα με τις ροές (RSS feeds) στις οποίες έχει εγγραφεί.
Οι ροές RSS, μπορεί να εμφανίζονται και στην προσωπική σελίδα που έχει ο χρήστης στο αποθετήριο.
Η προσωπική σελίδα σε ένα αποθετήριο, αφορά το προφίλ του χρήστη το οποίο φτιάχνει ο ίδιος
στο αποθετήριο. Δεν πρόκειται για μια εξωτερική σελίδα (π.χ. ένα blog ή μια ιστοσελίδα που συντηρεί
ο χρήστης εκτός αποθετηρίου), αλλά εσωτερική σελίδα του αποθετηρίου την οποία φτιάχνει ο χρήστης
και την εξατομικεύει και η οποία αποτελεί το προφίλ του στο αποθετήριο. Το προφίλ αυτό καταδεικνύει
ερευνητικά και επιστημονικά ενδιαφέροντα και ενισχύει με τον τρόπο αυτό την ανάπτυξη ερευνητικών
ομάδων και ευρύτερων συνεργασιών. Η πρόσβαση λοιπόν στο προφίλ του χρήστη στο αποθετήριο,
είναι ενσωματωμένη στο γραφικό περιβάλλον του αποθετηρίου και πρέπει να ακολουθεί τη φιλοσοφία
και το στυλ του αποθετηρίου. Επίσης, κάθε προσωπική ιστοσελίδα είναι προσβάσιμη από κάθε άλλη
σελίδα του αποθετηρίου. Για να μπορεί ένας χρήστης να φτιάξει προφίλ στο αποθετήριο, πρέπει να είναι
εγγεγραμμένος και πιστοποιημένος, δηλαδή να έχει όνομα χρήστη και κωδικό πρόσβασης. Για να έχει
πρόσβαση στην ιστοσελίδα του στο αποθετήριο, πρέπει να συνδέεται με τους κωδικούς που του έχουν
χορηγηθεί από το διαχειριστή του αποθετηρίου.
Σε σχέση με το προφίλ του, ο χρήστης έχει τη δυνατότητα να το ενημερώνει, να το κλείνει ή
να το κρατά ανοιχτό μόνο για τους χρήστες του αποθετηρίου ή να το δημοσιοποιεί σε όλους τους χρή-
στες του Διαδικτύου. Το προφίλ του χρήστη μπορεί επίσης να καταγράφει τα τεκμήρια του χρήστη που
αναζητούνται, διαβάζονται καθώς και τις ετεροαναφορές που λαμβάνει. Το προφίλ του χρήστη αφορά
ουσιαστικά τον πυρήνα αυτό που ονομάζεται myIR.
Ο χρήστης εισέρχεται στο σύστημα είτε με τα στοιχεία λογαριασμού που έχει στο ΤΕΙ Αθήνας
ή με όνομα χρήστη και κωδικό που έχει κάνει εγγραφή στο σύστημα, δηλαδή με email εκτός Ιδρύματος.
Ο χρήστης μόλις πιστοποιηθεί και μπει στο σύστημα έχει τη δυνατότητα να δει και να ορίσει το προφίλ
του αν θα είναι δημόσιο ή όχι. Στον προσωπικό του χώρο, στην προσωπική του ιστοσελίδα μπορεί να
δει τις υποβολές που έχει κάνει στο σύστημα, να προσθέσει τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα, τα αγα-
πημένα τεκμήρια που έχει βρει σε διάφορες αναζητήσεις και την προσωπική του παραγωγή, δηλαδή τα
ψηφιακά αντικείμενα που έχει υποβάλει ή έχουν εισαχθεί από τους επαγγελματίες πληροφόρησης στο
αποθετήριο.
Τα προσωπικά του στοιχεία, τα ερευνητικά ενδιαφέροντα και η προσωπική του παραγωγή είναι
ορατή στο Διαδίκτυο, εφόσον το προφίλ του είναι δημόσιο. Στην προσωπική παραγωγή δεν φαίνονται
αυτόματα τα τεκμήρια στα οποία είναι συγγραφέας, αλλά πρέπει να τα προσθέσει ο ίδιος. Το ίδιο ισχύει
και για τα ερευνητικά ενδιαφέροντα που πρέπει να προσθέσει ο ίδιος. Οι υποβολές και τα αγαπημένα,
δεν είναι δημόσια διαθέσιμα –ορατά στους χρήστες του Διαδικτύου- ακόμα και αν το προφίλ του χρήστη
είναι δημόσιο. Στα προσωπικά στοιχεία του χρήστη φαίνονται η ιδιότητά του, το Ίδρυμα που ανήκει, το
όνομά του και η προσωπική του παραγωγή. Το όνομά του σε περίπτωση που συνδεθεί με λογαριασμό
του ΤΕΙ φαίνεται όπως είναι εγγεγραμμένο στο σύστημα του ΤΕΙ Αθήνας και δεν μπορεί να το αλλάξει.
Δηλαδή αν για παράδειγμα είναι με κεφαλαία ελληνικά, τότε δεν μπορεί να το κάνει με πεζά ελληνικά
ή με λατινικούς χαρακτήρες. Τέλος, ο χρήστης μπορεί να δει κάποια στατιστικά στοιχεία για το ποια
τεκμήρια στα οποία είναι συγγραφέας έχουν κατεβάσει οι χρήστες του αποθετηρίου.
Μελλοντικά σχέδια για την επέκταση του myIR είναι να κρατούνται στατιστικά στοιχεία για
τις ετεροαναφορές που λαμβάνει και η σύνδεση του myIR με την αξιολόγηση της ΜΟΔΙΠ, δηλαδή με
τα απογραφικά δελτία της αξιολόγησης. Επιπλέον, με βάση τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα, το προφίλ
του στο myIR θα συνδεθεί και με ένα άλλο σύστημα του ΤΕΙ Αθήνας, μέσω του οποίου μπορούν να
συσταθούν ανθρωποδίκτυα με αυτόματο τρόπο βάσει των ερευνητικών ενδιαφερόντων των χρηστών.
258
Οδηγός υλοποίησης ψηφιακού αποθετηρίου - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Βιβλιογραφία
CC. (2001). Creative Commons. Retrieved 09 18, 2015, from creativecommons.org
DCMI. (1995). Dublin Core. Retrieved 09 19, 2015, from dublincore.org
Europeana. (2013). Europeana Data Model (EDM) Documentation. Retrieved 07 31, 2013, from
pro.europeana.eu/edm-documentation
Europeana. (2010). Europeana: Europeana Semantic Elements (ESE). Retrieved 07 31, 2013, from
www.europeana.eu/schemas/ese/
JISC. (2006). SHERPA/RoMEO: publisher copyright policies & self-archiving. Retrieved 09 19, 2015,
from www.sherpa.ac.uk/romeo
Koulouris, A., & Anagnostopoulos, A. (2010). Theses e-submission tool at the National Technical
University of Athens. OCLC Systems & Services: International Digital Library Perspectives , 26
(2), 123-132.
ΕΜΠ. (2007). Ψηφιακό Αποθετήριο της Κεντρικής Βιβλιοθήκης του ΕΜΠ. Retrieved 09 18, 2015, from
dspace.lib.ntua.gr
ΣΕΑΒ. (2015). Κεντρική Υποδομή για την παροχή Ολοκληρωμένου Περιβάλλοντος Βιβλιοθήκης ως Υπη-
ρεσίας (ILSaS). Retrieved 09 18, 2015, from http://www.seab.gr/index.php/indexes-authority-
files-menu-gr.html#ilsas
ΣΕΑΒ. (2014). Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών. Retrieved 09 18, 2015, from www.seab.gr
Τμήμα Βιβλιοθηκονομίας και Συστημάτων Πληροφόρησης, ΤΕΙ Αθήνας. (2014). Υπατία: ιδρυματικό
αποθετήριο του ΤΕΙ Αθήνας. Retrieved 09 18, 2015, from Ψηφιακές Υπηρεσίες Βιβλιοθήκης ΤΕΙ
Αθήνας: hypatia.teiath.gr
259
Οδηγός υλοποίησης ψηφιακού αποθετηρίου - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Κριτήρια αξιολόγησης
1. Η «Υπατία» χρησιμοποιεί το λογισμικό
α) DSpace
β) Fedora
γ) EPrints
δ) Άλλο
2. Ο εξυπηρετητής της «Υπατίας» βρίσκεται
α) Στην ΕΔΕΤ ΑΕ
β) Στο ΤΕΙ Αθήνας
γ) Άλλο
3. Η «Υπατία» χρησιμοποιεί τις άδειες
4. Πόσες πολιτικές πρόσβασης έχει υλοποιήσει η «Υπατία». Αναφέρατε ποιες είναι ονομαστικά:
5. Το αποθετήριο «Υπατία» είναι οργανωμένη σε κοινότητες. Πόσες και ποιες είναι αυτές:
6. Η «Υπατία» έχει υλοποιήσει το EDM της Europeana
α) Ναι
β) Όχι
γ) Άλλο
7. Η «Υπατία» έχει υλοποιήσει το πρωτόκολλο αυτόματης συγκομιδής OAI-PMH
α) Ναι
β) Όχι
γ) Άλλο
8. Η «Υπατία έχει υπηρεσία myIR
α) Ναι
β) Όχι
γ) Άλλο
9. Το σχήμα μεταδεδομένων του ΣΕΑΒ λέγεται
10. Η «Υπατία» έχει υλοποιήσει το σχήμα μεταδεδομένων HEALMeta του ΣΕΑΒ
α) Ναι
β) Όχι
γ) Άλλο
260
Οδηγός υλοποίησης ψηφιακού αποθετηρίου - Δρ Αλέξανδρος Κουλούρης
Απάντηση/Λύση
1. α
2. α
3. Creative Commons
4. Τρεις. Ελεύθερη πρόσβαση, ΤΕΙ Αθήνας πρόσβασης, Κλειστή πρόσβαση.
5. Τρεις κοινότητες. Ακαδημαϊκή Έρευνα και εκπαίδευση, Ηλεκτρονικές Εκδόσεις ΤΕΙ Αθήνας και
Ιστορικό Αρχειακό Υλικό.
6. α
7. α
8. α
9. HEALMeta
10. α
261
Γλωσσάρι
Creative Commons (CC): είναι μια μη κερδοσκοπική οργάνωση που εστιάζει σε θέματα πνευματικών
δικαιωμάτων και ειδικότερα επιδιώκει την επέκταση του εύρους των πνευματικών έργων που είναι δι-
αθέσιμα. Στόχος της Creative Commons είναι η χρήση των έργων από όλους τους ερευνητές οι οποίοι
με τον τρόπο αυτό θα μπορούν να βασιστούν σε προηγούμενα ερευνητικά αποτελέσματα, χρησιμο-
ποιώντας τα με νόμιμο τρόπο ώστε να προωθήσουν περαιτέρω την έρευνα. Η οργάνωση έχει εκδώσει
διάφορες άδειες πνευματικών δικαιωμάτων, γνωστές ως άδειες Creative Commons. Ο άδειες αυτές
επιτρέπουν στους δημιουργούς να δηλώσουν ποια δικαιώματα διατηρούν και ποια δικαιώματα παρα-
χωρούν προς όφελος της έρευνας. Για περισσότερες πληροφορίες δείτε στο http://creativecommons.org
και στο http://www.creativecommons.gr. To NISO (NISO, 2004) δίνει τον ορισμό των μεταδεδομένων
ως «δομημένη πληροφορία η οποία περιγράφει, ερμηνεύει, εντοπίζει ή διευκολύνει την ανάκτηση, τη
χρήση και τη διαχείριση ενός πληροφοριακού πόρου».
DTD (Document Type Definition): Τα DTD αποτελούν τα τυπικά δομικά στοιχεία ενός xml εγγράφου.
Προσδιορίζουν τη δομή του εγγράφου με ένα κατάλογο τυπικών στοιχείων. (Refsnes, 2015)
XML (Extensible Markup Language): γλώσσα, η οποία χρησιμοποιείται για να εκφράσει τις δομές
σχήματος μεταδεδομένων. Αποτελεί τον τρόπο έκφρασης της σημασιολογίας των πεδίων και κατά συ-
νέπεια το σημείο επικοινωνίας μεταξύ των συστημάτων.
Ανοιχτή πρόσβαση (open access): ανοιχτή πρόσβαση είναι η ελεύθερη, άμεση, διαρκής και απαλ-
λαγμένη από τους περισσότερους περιορισμούς πνευματικών δικαιωμάτων, διαδικτυακή πρόσβαση σε
ψηφιακό επιστημονικό περιεχόμενο.
Αποθετήρια (repositories) είναι τα σημεία στα οποία οι ερευνητές, συγγραφείς και τα μέλη των ακα-
δημαϊκών ιδρυμάτων καταθέτουν την συγγραφική τους παραγωγή για φύλαξη, κρίση, τεκμηρίωση και
παραγωγή μεταδεδομένων, διάχυση στο διαδίκτυο και χρήση.
Αυτοαρχειοθέτησης (self archiving) είναι η διαδικασία κατά την οποία ο δημιουργός ενός έργου (συγ-
γραφέας, ζωγράφος, κ.λπ.) εγγράφεται στο σύστημα καταχωρώντας τα βασικά στοιχεία του, όπως όνο-
μα, διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, ιδιότητα κ.λπ.. Στη συνέχεια, καταθέτει το έργο του (πχ
άρθρο, διατριβή, κ.ά.) στο αποθετήριο συμπληρώνοντας τα βασικά στοιχεία της δουλειάς του (πχ τίτλο,
λέξεις κλειδιά, γνωστικό πεδίο). Επιλέγει ο ίδιος με ποιο τρόπο και σε ποιους επιθυμεί να είναι το έργο
του ανοιχτό και τέλος επισυνάπτει στο αποθετήριο το πλήρες έργο του σε ηλεκτρονική μορφή.
Διαλειτουργικότητα (interoperability) είναι η ικανότητα των πληροφοριακών συστημάτων που ενδέχε-
ται να έχουν διαφορετικά λειτουργικά συστήματα και διαφορετικό υλικό να συνδέονται και να ανταλλά-
σουν πληροφορίες αξιοποιώντας τη χρήση κοινών προτύπων για την παραγωγή των μεταδεδομένων τους.
Διανοητική Οντότητα (intellectual entity): συνεκτικό σύνολο περιεχομένου που περιγράφεται ως μια
μονάδα, για παράδειγμα ένα βιβλίο, ένας χάρτης, μια φωτογραφία ή μία βάση δεδομένων, για τους
σκοπούς της διαχείρισης. Για παράδειγμα ένας ιστότοπος μπορεί να περιλαμβάνει μία ιστοσελίδα, μία
ιστοσελίδα μπορεί να περιλαμβάνει μια φωτογραφία. Μια πνευματική οντότητα μπορεί να έχει μια ή
περισσότερες αναπαραστάσεις.
262
Διασυνδεδεμένα δεδομένα (linked data): είναι τα μεταδεδομένα που συνδέονται μεταξύ τους στο
διαδίκτυο. Οι σύνδεσμοι που εμφανίζονται με τυπογραφικούς χαρακτήρες και δηλώνουν ακριβώς τη
λέξη που διασυνδέουν (υπερκείμενο/ hyperlink) δημιουργούν υπερσυνδέσεις μεταξύ των δεδομένων
και ουσιαστικά παραπέμπουν η μία προς την άλλη και αντιστρόφως, δημιουργώντας ένα σύνολο δι-
ασυνδεδεμένων πληροφοριών που μια συμπληρώνει ή επεξηγεί ή επεκτείνει την άλλη. Η διασύνδεση
αυτή γίνεται όχι μόνο μεταξύ δεδομένων μέσα στην ίδια βάση ή στο ίδιο περιβάλλον, αλλά και μεταξύ
διαφορετικών συστημάτων ενός οργανισμού ή μεταξύ συστημάτων διαφορετικών οργανισμών και δια-
φορετικών γεωγραφικών προελεύσεων.
Διαχειριστικά μεταδεδομένα (administrative metadata) είναι αυτά που αποτυπώνουν στοιχεία που
χρησιμοποιούνται για τη διαχείριση του τεκμηρίου ή τον έλεγχο πρόσβασης σε αυτό. Μπορεί να περιλαμ-
βάνουν πληροφορίες για το πώς ψηφιοποιήθηκε ένα τεκμήριο, το μορφότυπο φύλαξης, τα δικαιώματα
πνευματικής ιδιοκτησίας, και πληροφορίες για τη μακροπρόθεσμη συντήρηση των ψηφιακών αρχείων.
Υποενότητες των διαχειριστικών μεταδεδομένων αποτελούν: α) τα πεδία που αφορούν τα πνευματικά δι-
καιώματα και τα δικαιώματα χρήσης του τεκμηρίου και β) τα πεδία που αφορούν τη συντήρηση και δια-
τήρηση του τεκμηρίου συμπεριλαμβανομένης και της ψηφιακής διατήρησης του πληροφοριακού πόρου.
Δομικά μεταδεδομένα (structural metadata) είναι αυτά που αποτυπώνουν στοιχεία που αφορούν τη
φυσική ή λογική δομή του πληροφοριακού πόρου. Για παράδειγμα η δόμηση ενός βιβλίου σε κεφάλαια,
οι πίνακες περιεχομένων, τα έγγραφα ενός αρχειακού φακέλου κ.λπ. παρουσιάζουν τη σειρά των θεμάτων
ή και φυσικών στοιχείων μέσα σε ένα τεκμήριο και τη σχέση τους με άλλους πληροφοριακούς πόρους.
Επίσης, συνδέουν ένα τεκμήριο με άλλα τεκμήρια ώστε να αποτελούν λογικές μονάδες (π.χ. πληροφορίες
που συνδέουν την κάθε εικόνα που υπάρχει σε ένα βιβλίο με τις υπόλοιπες εικόνες του βιβλίου).
Εξειδίκευση στοιχείου (refinement): μια υποκατηγορία που στοχεύει στο να κάνει το νόημα του στοι-
χείου πιο συγκεκριμένο.
Επαναχρησιμοποίηση της πληροφορίας (information re use): Οι απεριόριστες δυνατότητες αναδιά-
ταξης του περιεχομένου, μεταβολής της επικέντρωσής του, προβολής διαφορετικών εστιακών σημείων
και ανασύνθεσης με άντληση από διάφορες πηγές οδηγούν στην επαναχρησιμοποίηση της πληροφορίας
μέσα από τη δυνατότητα παραγωγής και διάθεσης νέων πληροφοριακών προϊόντων. Ειδικότερα, η επα-
ναχρησιμοποίηση (re use) των πληροφοριακών στοιχείων επιτρέπει την παραγωγή σύνθετων θεματικών
παραγώγων. Πρέπει να τονιστεί ακόμα ότι η δυνατότητα της πολλαπλής ανάλυσης των ίδιων δεδομένων
μπορεί να οδηγήσει σε συμπεράσματα που δεν είχαν δημοσιευθεί ξανά όπως και ο συνδυασμός τους να
δώσει νέα πληροφοριακά προϊόντα.
Επεκτασιμότητα σχήματος μεταδεδομένων (extensibility): η δυνατότητα ενός σχήματος μεταδεδο-
μένων να προσφέρει ένα πυρήνα στοιχείων και να επιτρέπει επεκτάσεις με την προσθήκη στοιχείων και
εξειδικεύσεων από άλλα πρότυπα για τη δημιουργία συγκεκριμένων προφίλ εφαρμογής προκειμένου να
διευκολύνει την περιγραφή των πληροφοριακών πόρων.
Καθιερωμένα αρχεία (authority files) είναι λίστες όρων που χρησιμοποιούνται για να ελέγξουν τα διαφο-
ρετικά ονόματα μιας οντότητας ή την εννοιολογική περιοχή ενός συγκεκριμένου όρου. Παραδείγματα κα-
θιερωμένων αρχείων είναι οι λίστες γεωγραφικών ονομάτων, ονομάτων φυσικών προσώπων και συλλογι-
κών οργάνων. Όροι ή τύποι γραφής που δε χρησιμοποιούνται παραπέμπουν στους όρους που είναι σε ισχύ.
263
Μεταδεδομένα (metadata) είναι δεδομένα τα οποία αφορούν άλλα δεδομένα. Κατά μία έννοια έπονται
των αρχικών δεδομένων (μετά). Κατά κανόνα, ένα σύνολο μεταδεδομένων περιγράφει ένα πληροφορι-
ακό πόρο (information resource) ή πιο απλά ένα τεκμήριο. Ο αγγλικός όρος metadata έχει επικρατήσει
στο χώρο της πληροφορικής και της πληροφόρησης και σχηματίζεται από την ελληνική λέξη μετά και τη
λατινική λέξη data «δεδομένα». Επειδή οι περισσότεροι άνθρωποι στην καθημερινή χρήση της γλώσσας
δεν κάνουν τη διάκριση ανάμεσα στα δεδομένα και τις πληροφορίες, συνηθίζονται επίσης οι ορισμοί:
• Τα μεταδεδομένα είναι πληροφορίες που αφορούν δεδομένα
• Τα μεταδεδομένα είναι πληροφορίες που αφορούν πληροφορίες
Μεταδεδομένα Διατήρησης (preservation metadata) είναι τα διαχειριστικά μεταδεδομένα που παρέ-
χουν πληροφορίες σχετικά με την διατήρηση των τεκμηρίων.
Μητρώο μεταδεδομένων (Metadata registry): ειδικό μητρώο, δηλαδή ένα τυπικό σύστημα που συ-
γκεντρώνει όλα το τεκμηριωτικό υλικό για τα σχήματα μεταδεδομένων, τα επιμέρους στοιχεία τους, τις
εξειδικεύσεις, τα προφίλ εφαρμογής, τα σχήματα κωδικοποίησης, τις οδηγίες για τη χρήση των σχημά-
των και των στοιχείων αλλά και τα στοιχεία που επιτρέπουν την χαρτογράφηση και επικοινωνία μεταξύ
τους. Στόχος των μητρώων αυτών είναι η συγκέντρωση, ταυτοποίηση και διαχείριση όλων αυτών των
παραμέτρων που αφορούν την υλοποίηση σχημάτων μεταδεδομένων.
Οντότητα (entity): αφαιρετική έννοια που προσδιορίζει ένα σύνολο «αντικειμένων» (περιεχόμενο, γε-
ωγραφικά στοιχεία, ιστορικές περιόδους, γεγονότα, κτλ) που περιγράφονται από τις ίδιες ιδιότητες.
Όρος (term): γενική λέξη που χρησιμοποιείται για να αποδώσει διαφορετικούς τύπους στοιχείων με-
ταδεδομένων, όπως στοιχεία, εξειδικεύσεις στοιχείων, κατηγορίες (κλάσεις) τιμές κωδικοποιημένων
λεξιλογίων, κ.λπ.. Όλοι οι όροι ενός σχήματος μεταδεδομένων έχουν ένα όνομα και ένα URI (Uniform
Resource Identifier) που αντικατοπτρίζει το όνομα τους και τους ταυτοποιεί. Επίσης, κάθε όρος έχει μια
ετικέτα που επιτρέπει την αναγνώρισή του με βάση τα χαρακτηριστικά που επιθυμεί ο κάθε οργανισμός.
Πεδίο (field): η λέξη πεδίο έρχεται από τις βάσεις δεδομένων που φιλοξενούν τα σχήματα μεταδεδομέ-
νων. Κάθε πεδίο ουσιαστικά αντιστοιχεί με ένα στοιχείο μεταδεδομένων. Πολλές φορές χρησιμοποιεί-
ται χωρίς διάκριση προκειμένου να αποδώσουμε τα συστατικά ενός σχήματος μεταδεδομένων.
Περιγραφικά μεταδεδομένα (descriptive metadata) είναι αυτά που αποτυπώνουν περιγραφικά στοι-
χεία που είναι καταγεγραμμένα πάνω στο τεκμήριο και περιλαμβάνουν στοιχεία όπως τον τίτλο, το
συγγραφέα, την περίληψη και τις λέξεις κλειδιά. Αποτελούν τα βασικά πεδία καταγραφής και για την εγ-
γραφή τους χρησιμοποιούνται οδηγίες και κανόνες (AACR2) ή αντλούν από προτυποποιημένες λίστες
ονομάτων φυσικών προσώπων, οργανισμών, συλλογικών οργάνων, γεωγραφικών όρων και θεμάτων, τα
λεγόμενα καθιερωμένα αρχεία.
Πληροφοριακά εργαλεία (information tools): το σύνολο των πληροφοριακών προϊόντων που παράγει
ένας οργανισμός για την οργάνωση, απόδοση και επαναχρησιμοποίηση του πληροφοριακού πλούτου που
διαθέτει. Ως πληροφοριακά εργαλεία νοούνται οι κάθε είδους κατάλογοι, τα ευρετήρια, οι οδηγοί αλλά
και τα αποθετήρια, οι πληροφοριακές βάσεις δεδομένων και τα συστήματα διαχείρισης περιεχομένου.
Πληροφοριακά παράγωγα (information derivatives): με τον όρο πληροφοριακά παράγωγα νοούνται
όλες οι επόμενες πληροφορίες που στηρίζονται πάνω σε μια αρχική, η οποία εκλαμβάνεται ως ένα αντι-
κείμενο το οποίο μπορεί να αναπαραχθεί. Για παράδειγμα, αν η αρχική μας πληροφορία είναι το γλυπτό
264
του Γιαννούλη Χαλεπά «Η Ωραία Κοιμωμένη» τα άρθρα που έχουν γραφτεί για το έργο είναι παράγωγα
της αρχικής πληροφορίας. Τα παράγωγα αυτά αποτελούν επίσης ψηφιακό περιεχόμενο και ενισχύουν
την προσέγγιση της δημιουργίας πληροφοριακών συνόλων.
Πληροφοριακός πόρος (resource): αναγκαίο πληροφοριακό αγαθό. Με τον όρο πληροφοριακό πόρο
μεταφράζουμε τον αγγλικό όρο resource. Θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί και ο όρος «πηγή», ωστόσο ο
όρος πόρος είναι ακριβέστερος και πιο κοντά στην έννοια της λέξης resource τουλάχιστον με τον τρόπο
που έχει χρησιμοποιηθεί εδώ για να εκφράσει το πληροφοριακό αγαθό (που είναι το αποτέλεσμα, το
προϊόν της πληροφορίας και το οποίο είναι ένα αναγκαίο αγαθό, πόρος) και όχι το σημείο προέλευσης
του αγαθού αυτού (πηγή). Για πληρέστερη κατανόηση, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο «πληροφοριακός
πόρος» του Dublin Core που έχει σχεδιαστεί για την κάλυψη ηλεκτρονικών πληροφοριακών πόρων θα
μπορούσε να αντιστοιχηθεί με τον όρο «τεκμήριο» που χρησιμοποιούμε για τα άλλα πρότυπα ή με τον
όρο «βιβλίο» που θα βλέπατε σε μια παραδοσιακή βιβλιοθήκη.
Προφίλ εφαρμογής (application profile) είναι τα εξειδικευμένα σχήματα μεταδεδομένων που εξυ-
πηρετούν τις ιδιαιτερότητες και τις ανάγκες των οργανισμών που τα δημιουργούν. Δημιουργούνται με
την υιοθέτηση είτε του συνόλου των στοιχείων που περιλαμβάνει ένα πρότυπο σχήμα μεταδεδομέ-
νων και επεκτάσεις από άλλα σχήματα, είτε με επιλογή στοιχείων από διάφορα σχήματα. Τα σχήματα
αυτά που δεν αποβλέπουν στην καθιέρωση γενικευμένων σχημάτων είναι γνωστά ως προφίλ εφαρμογής
(application profiles) δηλαδή, ως εξειδικευμένα σχήματα που εξυπηρετούν συγκεκριμένες εφαρμογές.
Σημασιολογία (semantics): αφορά τη μελέτη τόσο της λογικής και της σημασίας των λέξεων όσο και τη
γλωσσολογική τους προέλευση.
Σημασιολογική μονάδα (semantic unit): η νοηματική ιδιότητα μίας οντότητας. Η σημασιολογική μο-
νάδα αφορά τις πληροφορίες που πρέπει να γνωρίζει ένα αποθετήριο και οι οποίες αποτυπώνονται σε
στοιχεία μεταδεδομένων τα οποία αντιστοιχούν στον τρόπο με τον οποίο οι πληροφορίες αυτές πρέπει
να καταγράφονται.
Στοιχείο (element): βασικό συστατικό ενός σχήματος μεταδεδομένων πχ τίτλος (title). Χρησιμοποιεί-
ται με την έννοια του συστατικού του σχήματος.
Συγκομιδή μεταδεδομένων (metadata harvesting): η αυτόματη συλλογή (συγκομιδή) μεταδεδομένων από
τα αποθετήρια μέσω των πρωτοκόλλων επικοινωνίας (όπως το OAI-PMH) των υπολογιστικών συστημάτων.
Σχήμα μεταδεδομένων (metadata schema): ένα σύνολο στοιχείων που έχει ενιαία δομή και οδηγίες με
προσδιορισμένες έννοιες. Για παράδειγμα το DublinCore, MODS, κ.λπ.
Τεκμήριο (document/ item): οτιδήποτε μεταφέρει πάνω του πληροφορία ανεξαρτήτως μορφής (κεί-
μενο, έγγραφο, μουσειακό αντικείμενο, βίντεο, cd, κ.λπ.. Η ακριβής μετάφραση στην αγγλική γλώσσα
είναι “document”, η οποία όμως αντιστοιχεί με τη λέξη έγγραφο, πλησιέστερο ως ερμηνεία για τη χρήση
της επιστήμης της πληροφόρησης είναι η γενική λέξη “item”.
Τεκμηρίωση (documentation), όπως ακριβώς μαρτυρά και η ετυμολογική προέλευση, έχει ως επί-
κεντρο το τεκμήριο (ανεξαρτήτως προέλευσης ή είδους καταγραφής) ως συστατικό του ευρύτερου
πλέγματος της γνώσης. Επομένως, τεκμηρίωση είναι η εξέταση του τεκμηρίου με στόχο την απο-
τύπωση, τη σύνοψή του και την κωδικοποίησή του, ώστε να μπορεί να είναι εύκολα προσβάσιμο
265
για να επαναχρησιμοποιηθεί. Στην επιστήμη της πληροφόρησης τεκμηρίωση είναι η διαδικασία που
λειτουργεί ως ένα οργανωμένο σύστημα απαρτιζόμενο από τεχνικές και τεχνολογία, που στηρίζει την
οργάνωση και τη μετάδοση της πληροφορίας.
Ψηφιακά τεκμήρια (digital objects) είναι οι συγκροτημένες μονάδες του ψηφιακού περιεχομένου.
Ψηφιακό τεκμήριο μπορεί να είναι ένα κείμενο, μια εικόνα (κινούμενη ή μη), μια καταγραφή ήχου,
ερευνητικά δεδομένα, κ.λπ.. Ένα κείμενο μπορεί να είναι άρθρο, επιστολή, διήγημα, βιβλίο, ποίημα,
ιστοσελίδα, blog και γενικά μια οποιαδήποτε έκφανση του γραπτού λόγου. Η εικόνα μπορεί να είναι
μια φωτογραφία, ένα σκίτσο, μια οποιαδήποτε απεικόνιση αλλά και η φωτογραφία ενός χειρογράφου ή
ενός αποκόμματος εφημερίδας που δεν αντιμετωπίζεται ως ψηφιακό κείμενο αλλά ως η φωτογραφική
αναπαράσταση του πρωτότυπου και το αρχείο του οποίου αντιμετωπίζεται ως εικόνα και όχι ως «ενεργό
κείμενο». Ένα ηχητικό ψηφιακό τεκμήριο μπορεί να περιλαμβάνει μουσική, ομιλία, ραδιοφωνικές εκπο-
μπές, αφηγήσεις και αναγνώσεις βιβλίων, ηχητικό αρχειακό υλικό, συνεντεύξεις κ.λπ.. Μια κινούμενη
εικόνα μπορεί να περιλαμβάνει video και ταινίες, κινούμενα σχέδια, παιχνίδια κ.λπ.. Ο ορισμός αυτός
αφορά την οντότητα ενός ψηφιακού τεκμηρίου που μπορεί να υπάρχει είτε αυθύπαρκτο είτε να είναι μέ-
ρος ενός συστήματος που υποστηρίζει την οργάνωση, την πρόσβαση και την ανάκτησή του όποτε αυτό
ζητείται. Για παράδειγμα, μια ψηφιακή φωτογραφία νοείται ως αυθύπαρκτο ψηφιακό τεκμήριο. Το ίδιο
και μια ψηφιακή φωτογραφία που αποτελεί μέρος ενός ιστοτόπου.
Ψηφιακές βιβλιοθήκες (digital libraries) είναι οργανισμοί που παρέχουν τους πόρους, συμπεριλαμ-
βανομένου του εξειδικευμένου προσωπικού για την επιλογή, την οργάνωση και την παροχή πρόσβασης
σε πολιτιστικά αγαθά, τα οποία ερμηνεύουν, διανέμουν, διατηρούν και συντηρούν την ολότητά τους.
Εγγυώνται δε τη διάρκειά των ψηφιακών τεκμηρίων στο χρόνο ώστε να είναι διαθέσιμα με άμεσο και
οικονομικό τρόπο σε μια συγκεκριμένη κοινωνία ή ένα σύνολο κοινωνιών»
Ψηφιακή διατήρηση (digital preservation) ορίζεται ως: «ο σχεδιασμός, η κατανομή των πόρων και η
εφαρμογή των απαραίτητων μεθόδων και τεχνολογιών διατήρησης με σκοπό να διασφαλιστεί ότι η ψηφια-
κή πληροφορία συνεχούς αξίας θα παραμείνει προσιτή και χρήσιμη» (Ηedstrom 1998). Η ψηφιακή διατή-
ρηση, ως εφαρμοσμένη πολιτική διατήρησης σε αρχεία, βιβλιοθήκες και μουσεία, μπορεί να έχει δύο ση-
μασίες. Η πρώτη αφορά την ψηφιοποίηση εγγράφων και αναλογικού σήματος (κυρίως ήχου ή κινούμενης
εικόνας) με σκοπό αφ’ ενός μεν την μακροπρόθεσμη (long term) διατήρηση της αναλογικής πληροφορίας.
Η δεύτερη αφορά την μακροπρόθεσμη διατήρηση της ίδιας της ψηφιακής πληροφορίας και δεν σχετίζεται
με την φυσική διατήρηση κάποιου συγκεκριμένου ψηφιακού υποστρώματος, αφού η πληροφορία αντιμε-
τωπίζεται ως άυλη οντότητα. Είναι προφανές ότι η δεύτερη σημασία είναι απαραίτητο συμπλήρωμα της
πρώτης, αφού μετά την ψηφιοποίηση θα πρέπει να διατηρηθεί η ψηφιοποιημένη πληροφορία στο διηνεκές.
Ψηφιακή συλλογή (digital collection) είναι ένα σύνολο ψηφιακών τεκμηρίων που σχετίζονται μεταξύ τους
με ένα τουλάχιστον διακριτό χαρακτηριστικό. Το χαρακτηριστικό αυτό προσδιορίζει τον τύπο της συλλογής
και της προσδίδει αναγνωρισημότητα. Το (NISO, 2007) ορίζει «τις ψηφιακές συλλογές ως ένα σύνολο ψηφι-
ακών τεκμηρίων που έχουν επιλεγεί και οργανωθεί ώστε να διευκολύνεται ο εντοπισμός τους, η πρόσβαση
σε αυτά και η χρήση τους». Επομένως, το σύνολο των τεκμηρίων, των μεταδεδομένων τους αλλά και η
πλατφόρμα πάνω στην οποία στηρίζεται η συλλογή, αποτελούν τα βασικά στοιχεία που την υλοποιούν.
Ψηφιακό περιεχόμενο (digital content) είναι το υλικό το οποίο φέρει πάνω του πληροφορία και είναι
σε ψηφιακή μορφή. Ψηφιακό περιεχόμενο λοιπόν μπορεί να είναι με μορφή κειμένου, ήχου, εικόνας,
δεδομένων έρευνας, κ.λπ. τα οποία μπορούν να διατεθούν με τη χρήση ψηφιακών μέσων επικοινωνίας
(διαδίκτυο, τηλεπικοινωνίες αλλά και τα ψηφιακά μέσα όπως τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, κ.λπ.).
266